Το αίτηµα της διακλαδικότητας της τέχνης στα Προγράµµατα Σχολικών ραστηριοτήτων

Το αίτηµα της διακλαδικότητας της τέχνης στα Προγράµµατα Σχολικών ραστηριοτήτων ρ. Ελένη Καρυδά-Θουλιώτη Σχολική Σύµβουλος 8 ης Περιφέρειας ηµοτικής Εκπαίδευσης Νοµαρχίας Πειραιά email: caridahel@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στα πλαίσια της ευρωπαϊκής και εθνικής πολιτικής αναζητούνται τρόποι για την αντιµετώπιση των προβληµάτων που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στην υγεία του ανθρώπου αφενός, αλλά και στην ιδιότητά του ως Πολίτη µέσα στην παγκοσµιοποιηµένη σύγχρονη κοινωνία, αφετέρου. Μέχρι πρόσφατα η αντιµετώπιση των προβληµάτων αυτών γινόταν συνήθως µε ένα τρόπο µονοδιάστατο και αποσπασµατικό. Σήµερα πλέον, οι εξελίξεις επιβάλλουν την πολυεπίπεδη επαναθεώρηση ορισµένων βασικών θεµάτων ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος και την εξέταση τρόπων ένταξής τους στην εκπαιδευτική διαδικασία, µε στόχο τη βελτιστοποίηση της ποιότητας της διδασκαλίας. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται και η ανάπτυξη των Προγραµµάτων Σχολικών ραστηριοτήτων (Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Πολιτιστικών Θεµάτων και Καλλιτεχνικών Αγώνων), τα οποία είναι θεσµοθετηµένα σε όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης και αποτελούν πρόκληση για τη σύγχρονη παιδαγωγική και διδακτική πράξη. Στην παρούσα εισήγηση αναφερόµαστε αρχικά στη σύγχρονη διδακτική και παιδαγωγική θεωρία, µε βάση την οποία αξιοποιούνται ποικίλες δραστηριότητες µάθησης στην καθηµερινή εκπαιδευτική πράξη. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, περιγράφουµε ορισµένες γενικές κατηγορίες δραστηριοτήτων µάθησης, οι οποίες παραπέµπουν σε εκφάνσεις της τέχνης και είναι ενταγµένες σε Προγράµµατα Σχολικών ραστηριοτήτων. Άλλωστε, ο πυρήνας των Προγραµµάτων αυτών στηρίζεται στη διαθεµατική προσέγγιση της διδασκαλίας, βασική παράµετρο της οποίας αποτελεί και το αίτηµα της διακλαδικότητας της τέχνης. Συγκεκριµένα, µε άξονα αναφοράς τις γενικές κατηγορίες δραστηριοτήτων µάθησης, οι εκπαιδευτικοί µπορούν να επινοήσουν και να εφαρµόσουν πολλές παιγνιώδεις, δηµιουργικές και ευρηµατικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια εκπόνησης σχεδίων εργασίας. Ειδικότερα στην παρούσα εισήγηση αναπτύσσουµε ορισµένες πρωτότυπες και ευρηµατικές δραστηριότητες µάθησης, οι οποίες σχετίζονται µε ποικίλους τοµείς της τέχνης και έχουν εφαρµοστεί µε επιτυχία στη σχολική τάξη. Ενδεικτικά αναφέρουµε τις παρακάτω κατηγορίες δραστηριοτήτων µάθησης: ραστηριότητες γνωριµίας και σύσφιξης σχέσεων: Συγκρότηση µικροοµάδων ραστηριότητες ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων: Τεχνικές ακρόασης, ετοιµότητας και αυτοελέγχου, ανακύκλησης θετικής ενέργειας και ενσυναίσθησης. ραστηριότητες θεατρικής παιδείας και αγωγής: Παιχνίδι ρόλων, ραµατοποίηση, Παντοµίµα. Γλωσσικές δραστηριότητες και δραστηριότητες εικαστικού χαρακτήρα: Επιτραπέζια και επιδαπέδια παιχνίδια, Χειροποίητα παζλ, ηµιουργία σχεδιαγράµµατος. ραστηριότητες ανάγνωσης/δηµιουργίας ποιήµατος και τραγουδιού: ηµιουργία αυτοσχέδιου ποιήµατος και τραγουδιού. ραστηριότητες ανάπτυξης γλωσσικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων: Παροιµίες, Γνωµικά, Γλωσσικά παιχνίδια, δηµιουργία εικονογραφηµένης ιστορίας (κόµικ). ραστηριότητες ανάπτυξης µιµητικών και κινητικών δεξιοτήτων. Γλωσσικές δραστηριότητες και δραστηριότητες ανάπτυξης της δηµιουργικής σκέψης και της φαντασίας. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 250

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ Προγράµµατα Σχολικών ραστηριοτήτων, προστασία περιβάλλοντος, διαθεµατική προσέγγιση της διδασκαλίας, διακλαδικότητα στην τέχνη, γενικές κατηγορίες δραστηριοτήτων µάθησης. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήµερα όλο και περισσότερο καταργούνται τα στεγανά ανάµεσα στα φιλολογικάθεωρητικά-ανθρωπιστικά µαθήµατα και στα µαθήµατα των θετικών επιστηµών, αφού µε την πάροδο του χρόνου υποχωρούν οι επιφυλάξεις και οι αντιρρήσεις για την εµπλοκή των Θετικών Επιστηµών σε τέτοιου είδους ενοποιητικές διαδικασίες. Από ό,τι φαίνεται δηλαδή στο µέλλον, η µεθοδολογία των θετικών επιστηµών θα στηρίζεται όλο και περισσότερο στη συγκρότηση της γνώσης, µέσω των αλληλοσυνδέσεων πολλών επιστηµονικών κλάδων, καθώς ο κατακερµατισµός των θετικών επιστηµών ανάγεται ουσιαστικά σε θετικιστικές θεωρήσεις του παρελθόντος (Piaget, 1979). Τα πορίσµατα των ερευνών της σύγχρονης παιδαγωγικής και διδακτικής παραπέµπουν στην ολιστική θεώρηση της γνώσης, υπό το πρίσµα της διαθεµατικότητας (Ματσαγγούρας, 2006). Μεταξύ των άλλων από την παραπάνω θεώρηση προέκυψε και το διακλαδικό µάθηµα (Θεοφιλίδης, 1997), το οποίο παραπέµπει στην ενιαιοποίηση των περιεχοµένων διαφορετικών µαθηµάτων, που προέρχονται από συγκεκριµένους επιστηµονικούς κλάδους. Έτσι, το διακλαδικό µάθηµα είναι στην ουσία το κοινό ενιαίο θέµα γύρω από το οποίο γίνονται οι συσχετίσεις από διαφορετικά επιστηµονικά πεδία. Όπως είναι εύκολα κατανοητό το διακλαδικό µάθηµα θεωρείται χρήσιµο κι αποτελεσµατικό, διότι παρέχει στο µαθητή τη δυνατότητα της πολύπλευρης µελέτης ενός γνωστικού αντικειµένου. Με την πάροδο του χρόνου, βέβαια, το διακλαδικό µάθηµα εµπλουτίστηκε σηµαντικά και απετέλεσε το βασικό πυρήνα υλοποίησης των πρώτων Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, των ιεπιστηµονικών Προγραµµάτων στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση (Σύνδεσµος Παιδαγωγικών Ινστιτούτων της Ευρώπης [CIDREE], 1999), αλλά και των ιαθεµατικών Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων (Σύνδεσµος Παιδαγωγικών Ινστιτούτων της Ευρώπης [CIDREE], 2001). Σηµαντική υποστήριξη στα Προγράµµατα αυτά δόθηκε από σπουδαίους εκπαιδευτικούς φορείς διεθνούς εµβέλειας, όπως είναι για παράδειγµα, η Unesco (Interdisciplinary teaching and learning, http://www.unesco.org/education). Επιπροσθέτως, τη σηµασία της εφαρµογής των διεπιστηµονικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων στον ευρωπαϊκό χώρο για την ανάπτυξη των διεπιστηµονικών ικανοτήτων των µαθητών, επισηµαίνει και η έρευνα του Οργανισµού για την Οικονοµική Συνεργασία και Ανάπτυξη (O.E.C.D, http://www.oecd.org/en/home). Στη χώρα µας το αίτηµα της διακλαδικότητας της τέχνης προβλέπεται από το ισχύον θεσµικό εκπαιδευτικό πλαίσιο, που αφορά στο σχεδιασµό και στην υλοποίηση Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων, µε εστίαση στα Προγράµµατα Σχολικών ραστηριοτήτων (Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Πολιτιστικών Θεµάτων και Καλλιτεχνικών Αγώνων) [Εγκύκλιος Α.Π:105087/Γ7/5-10-2005]. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 251

Επίσης, τα νέα Προγράµµατα Σπουδών (ΑΠΣ- ΕΠΠΣ, Φ.Ε.Κ 303 & 304 /13-03- 03), ενώ διατηρούν τα διακριτά διδακτικά αντικείµενα σε υψηλό βαθµό (85%), προβλέπουν το 15% του διδακτικού χρόνου να αφιερώνεται σε διαθεµατικές δραστηριότητες ή στην ανάπτυξη διαθεµατικών σχεδίων εργασίας. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να εφαρµόσουν αφενός µεν µορφές τυπικής διδασκαλίας και αφετέρου τη µέθοδο project (Χρυσαφίδης, 1994). Σηµειώνουµε δε ότι η συνδυαστική χρήση µορφών τυπικής διδασκαλίας και µεθόδου project προτείνεται και από τη σύγχρονη βιβλιογραφία (Harrison, 1980). Άλλωστε, έχει διαπιστωθεί ότι οι πρώιµες τυπικές διδακτικές µέθοδοι, ενώ φαίνονται να ωφελούν βραχυπρόθεσµα, µακροπρόθεσµα αποτυγχάνουν να επιδράσουν θετικά στην ακαδηµαϊκή, νοητική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών (Marcon, 1992, 1995 Schweinhart, 1997 Schweinhart & Weikart, 1997). Συνεπώς, στο πλαίσιο της µεθόδου project οι εκπαιδευτικοί µπορούν να εντάξουν δραστηριότητες που προάγουν διάφορες µορφές τέχνης, είναι ευέλικτες και ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των παιδιών. Επιπλέον, πρέπει να γνωρίζουµε ότι οι δεξιότητες, που εφαρµόζονται σε δραστηριότητες που έχουν νόηµα για τα παιδιά, είναι πολύ πιο πιθανό να κατακτηθούν (Department of Education and Science, 1978 στο Katz & Chard, 2004). Στην περίπτωση αυτή, ο ρόλος του εκπαιδευτικού ως καλλιτέχνη αλλά κυρίως ως παιδαγωγού είναι καθοριστικός, µιας και παρέχει την ευκαιρία στους µαθητές να ασχοληθούν µε το ζήτηµα της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης µέσα από τις διάφορες µορφές τέχνης. Μακροπρόθεσµος στόχος αυτής της προσπάθειας είναι η οικοκαλλιτεχνική εκπαίδευση (ecological art education, Blandy, D., Congdon, K. and Krug, D.,1998), η οποία συνδέεται άµεσα µε την τέχνη και την οικολογία. Υπό το πρίσµα των παραπάνω θεωρήσεων, στη συγκεκριµένη εισήγηση αναφερόµαστε σε ορισµένες κατηγορίες δραστηριοτήτων, οι οποίες αναδεικνύουν εκφάνσεις της καθηµερινής ζωής, µέσα από τον εικαστικό πολιτισµό και την τέχνη γενικότερα και είναι ενταγµένες στο πλαίσιο των Προγραµµάτων Σχολικών ραστηριοτήτων. Η ΑΝΑ ΕΙΞΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ I. Θεµατικός άξονας: Πολιτιστικά Προγράµµατα 1. Γλωσσικές δραστηριότητες και δραστηριότητες εικαστικού χαρακτήρα ηµιουργία σχεδιαγράµµατος1.α. ιαβάστε, περιγράψτε γραπτώς και κάνετε τη σχηµατογραφική αναπαράσταση ενός από τα παρακάτω παραδοσιακού παιχνιδιού, ακολουθώντας την εξής σειρά: Τίτλος του παιχνιδιού, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιχνιδιού, σκοπός του παιχνιδιού, κανόνες και οδηγίες για τον τρόπο εκτέλεσης του παιχνιδιού. «Ο στρατηγός και τα στρατιωτάκια» «Περνά περνά η µέλισσα» ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 252

«Το ιπποδρόµιο» «Η παραγγελία της µέλισσας» «Ο φύλακας» «Τα στεφανάκια» «Ντιεν Μπιεν Φου» «Τα µήλα» 1.β. ηµιουργία επιτραπέζιου παιχνιδιού, µε θέµα: Η οικογένεια παλιά και σήµερα 1.γ. Ζωγραφική µε θέµα στιγµιότυπα από την καθηµερινή ζωή µιας τυπικής, ελληνικής οικογένειας. ηµιουργία εικονογραφηµένης ιστορίας. 2. ραστηριότητες θεατρικής παιδείας και αγωγής 2.α. ραµατοποίηση σεναρίου-ιστορίας που έφτιαξαν οι µαθητές για τη µετεξέλιξη των ρόλων των µελών µιας οικογένειας διαχρονικά. 2.β. Παιχνίδι ρόλων µε θέµα τη διαχείριση κρίσεων και συγκρούσεων µέσα σε µια τυπική, ελληνική οικογένεια. 2.γ. ραµατοποίηση µε θέµα τη δηµοκρατική ή τη µη δηµοκρατική συµπεριφορά ενός εκπαιδευτικού. 2.δ. Παρουσίαση Θεατρικού Αναλογίου, µε τίτλο: εσποινίς Μαργαρίτα: Η αυστηρή δασκάλα. 3. ραστηριότητες ανάγνωσης/δηµιουργίας ποιήµατος και τραγουδιού ηµιουργία αυτοσχέδιου ποιήµατος και τραγουδιού από τους µαθητές, µε τίτλο: Κάποτε ήταν µια δασκάλα, το οποίο είναι βασισµένο στη µουσική γνωστού παιδικού τραγουδιού. Κάποτε ήταν µια δασκάλα (δις) Που ήταν α α αυστηρότατη (δις) Οεοέ οεοέ. Ξάφνου στην πρώτη ευκαιρία (δις) Γινήκαν ο ο όλα ξαφνικά (δις) Οεοέ οεοέ. Το ξύλο έπεσε αράδα (δις) Και τρέχαν ο ο όλοι να κρυφτούν (δις) Οεοέ οεοέ. II. Θεµατικός άξονας: Προγράµµατα Αγωγής Υγείας 1. ραστηριότητες ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων:τεχνικές ακρόασης και ενσυναίσθησης 1.α. ηµιουργία πρότζεκτ (χαρτόνι), µε τίτλο Φατσούλες, το οποίο αποτελείται από αυτοσχέδια σκίτσα προσώπων µε χαρακτηριστική έκφραση, δηλωτική των συναισθηµάτων τους. 1.β. ραστηριότητες ακρόασης και ενσυναίσθησης µέσα από ένα αυτοσχέδιο οµαδικό παιχνίδι, µε τίτλο: Το παιχνίδι της χαράς και της λύπης. 1.γ. Ανάπτυξη τεχνικών ανακύκλησης θετικής ενέργειας µέσα από ένα µουσικοκινητικό παιχνίδι, µε θέµα: Γύρω από τη λίµνη, είµαστ όλοι φίλοι. 1.δ. ηµιουργία εικονογραφηµένης ιστορίας (κόµικ) µε ατάκες συµφιλίωσης. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 253

2. ραστηριότητες γνωριµίας και σύσφιξης σχέσεων: Συγκρότηση µικροοµάδων- ηµιουργία ύµνων από τις οµάδες Οι µικροοµάδες των µαθητών προκειµένου να ορίσουν την ταυτότητά τους, φτιάχνουν ένα έµβληµα/σύµβολο/σηµαία για την οµάδα τους, ένα αυτοσχέδιο ύµνο/τραγούδι, καθώς και κονκάρδες για τα µέλη τους. Σηµειώνουµε ότι οι µαθητές φτιάχνουν τον ύµνο της οµάδας τους µε τρόπο φυσικό και αβίαστο, µε τεχνικές «αυτόµατης γραφής» και την ελάχιστη δυνατή παρέµβαση του εκπαιδευτικού. Για να γίνει σαφές αυτό, παραθέτουµε αυτούσιους χαρακτηριστικούς ύµνους µαθητών της Ε τάξης, από ένα πρόγραµµα Αγωγής Υγείας: Οµάδα: Οι γκρινιάρηδες Είµαστ οι γκρινιάρηδες τι µεγάλη γκρίνια Όπου και να παίζουµε Ουά ουά ουά. Πάντα χάνουµε Ουά ουά ουά. Οµάδα: Ψάξε ψάξε να µε βρεις Ψάξε ψάξε να µε βρεις στις τέσσερις γωνιές της γης Είµαι δω είµαι κει είµαι στην Αµερική Αυστραλία και Ευρώπη Ασία κι Αφρική. Οµάδα: Οι Ολυµπιονίκες Είµαστ οι Ολυµπιονίκες Οι πιο τρανοί κι οι πιο καλοί Στο βάθρο ανεβαίνουµε Με κύπελλο στα χέρια. Ε ε έρχονται οι Ολυµπιονίκες. Οµάδα: Η Οµαδάρα Επήγα στο γιατρό για να τόνε ρωτήσω εάν υπάρχει φάρµακο την οµαδάρα να νικήσω Κι εκείνος µου απάντησε Τι λες βρε πατριώτη; Η οµαδάρα είν ανίκητη σε όλη την Ευρώπη. 3. ραστηριότητες ανάπτυξης γλωσσικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων: Παροιµίες, γνωµικά, ατάκες 3.1. Ατάκες για τα συναισθήµατα Αναφέρουµε ορισµένες χαρακτηριστικές εκφράσεις (ατάκες) που έχουν χρησιµοποιηθεί από τους µαθητές σε παιχνίδια ρόλων, αναφορικά µε τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων. Αγαπάτε αλλήλους. Φίλοι και πάλι. Συγνώµη, έκανα λάθος. Καλέ µου φίλε µην κάνεις έτσι. Έλα, κούλαρε τώρα. Καλά ρε φίλε. εν έγινε και ο τρίτος παγκόσµιος ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 254

Ειρήνη Υµίν. Προς τι το µίσος και ο αλληλοσπαραγµός; Εντάξει, εντάξει το καταλαβαίνω. Νοµίζω πως πρέπει να βρούµε µια λύση. Τέλος πάντων. Μην ξεχνάς όµως ότι και η υποµονή έχει τα όριά της. Σε ευχαριστώ για την εµπιστοσύνη που µου έδειξες. Κόλλα το. Για πάντα φίλοι. 3.2. Παροιµίες για τα συναισθήµατα και τις διαπροσωπικές σχέσεις Αγένεια: Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει. Αλληλεγγύη-Αλληλοβοήθεια: Το να χέρι νίβει τ άλλο και τα δυο το πρόσωπο. Τσακωµός για ξένες υποθέσεις: υο γάιδαροι µαλώνανε σε ξένο αχυρώνα. Πίκρα- Απογοήτευση: Μου ψησες το ψάρι στα χείλη. Περιφρόνηση: Μας έγραψε στα παλιά του τα παπούτσια. Αδιαφορία: Στου κουφού την πόρτα, όσο θέλεις βρόντα. Αχαριστία: Μη ρίχνεις πέτρες στο πηγάδι που σε δρόσισε. Ανησυχία-Φόβος: Με ζώσανε τα φίδια. Απελπισία: Ο πνιγµένος απ τα µαλλιά του πιάνεται. Μίσος-Αντιπάθεια: Σ έχω στη µπούκα (του κανονιού). Οµόνοια- Συµφιλίωση (µεταξύ συγγενών): Το αίµα νερό δε γίνεται. 3.3. Γνωµικά για την αγάπη Η ζωή χωρίς αγάπη δεν είναι ζωή (Μολιέρος) Ο άνθρωπος δεν µπορεί να αγαπήσει χωρίς να αγαπάει τον εαυτό του (Καµύ) Όταν έρχεται η αγάπη, ποτέ δεν τη βλέπουµε. Όταν φεύγει, τότε το καταλαβαίνουµε (Τόµσον). Το να αγαπάµε και να αγαπιόµαστε πρέπει να είναι η µεγαλύτερη ασχολία όλης της ζωής µας (Ρουσώ). III. Θεµατικός άξονας: Προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 1. ραστηριότητες ανάπτυξης µιµητικών και κινητικών δεξιοτήτων 1.α. Φύλλο Εργασίας: Οι κίνδυνοι που κρύβονται στο δάσος Μουσικοκινητικό τραγούδι µε τίτλο: Το λύκο ποιος φοβάται.. Το λύκο ποιος φοβάται.. Το λύκο ποιος φοβάται, κανένας κανένας ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 255

Στο δάσος µέσα περπατώ, το λύκο ψάχνω για να βρω Το λύκο το λύκο, το λύκο ψάχνω για να βρω. Έχει µεγάλα δόντια, κι ας έχει κι ας έχει Το λύκο δε φοβάµαι εγώ µε το όπλο µου τον κυνηγώ το λύκο το λύκο, µε το όπλο µου τον κυνηγώ. Τρέχει σαν τον αέρα, κι ας τρέχει κι ας τρέχει Τρέχω κι εγώ παρά πολύ σαν χελιδόνι σαν πουλί Το λύκο το λύκο, σαν χελιδόνι σαν πουλί. 1.β. Παιχνίδι αναγνώρισης και µίµησης των ηχολαλιών ζώων, που ζουν στα δάση της πατρίδας µας. 1.γ. Παιχνίδι αναγνώρισης και µίµησης των ηχολαλιών κατοικίδιων ζώων. 2. Γλωσσικές δραστηριότητες ανάπτυξης της δηµιουργικής σκέψης και της φαντασίας 2.α. Φύλλο Εργασίας: Τα Περιβαλλοντικά προβλήµατα του δάσους. Αιτίες καταστροφής των δασών. ηµιουργία φανταστικού σεναρίου µε θέµα την καταστροφή ενός δάσους. ηµιουργία σχετικού πανώ διαµαρτυρίας, µε θέµα τα αίτια της καταστροφής του δάσους. Προτεινόµενες λέξεις-κλειδιά: Χιονοδροµικά κέντρα, τουριστικά θέρετρα, πυρκαγιά, βίλες, εξοχικά, εθελοντές, δεντροφύτευση, ήµος Αγριελιάς. 2.β. Φύλλο Εργασίας: Τρόποι φυσικής ανάπλασης του δασικού οικοσυστήµατος Συγγραφή παραµυθιού, µε τίτλο: Η αισιόδοξη πλευρά µιας πυρκαγιάς Το σποράκι που ξέφυγε.. Ενδεικτικό τµήµα του κειµένου του παραµυθιού: «.Ναι, ναι το µικρό σποράκι ξέφυγε, όταν έσκασε το κουκουνάρι από τη µεγάλη θερµότητα που αναπτύχθηκε σε εκείνη τη µεγάλη πυρκαγιά.» ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γκίβαλος, Μ. (2003). Επιστήµη, Γνώση και Μέθοδος. Αθήνα:Νήσος. άλκου, Γ. (1998). «Η τέχνη και το αίτηµα της διεπιστηµονικότητας διακλαδικότητας κατά τη διαµόρφωση σύγχρονων αναλυτικών προγραµµάτων», Εκπαιδευτικά, τ. 47-48, Αθήνα. Ζωγόπουλος, Ε. (2001). Νέες Τεχνολογίες και µέσα επικοινωνίας στην Εκπαιδευτική διαδικασία, Αθήνα: Κλειδάριθµος. Θεοφιλίδης, Χ. (1997). ιαθεµατική Προσέγγιση της ιδασκαλίας, εύτερη έκδοση, Αθήνα: Γρηγόρη. Καρυδά, Ε. (2006). Σχεδιασµός και υλοποίηση προγραµµάτων σχολικών δραστηριοτήτων. Αθήνα:Π. Κυριακίδη. Καρυδά, Ε. (2009). Η µέθοδος project «Βήµα προς βήµα», υπό έκδοση, Αθήνα: Σαβάλλας. Κασωτάκης, Μ. & Φλουρής, Γ. (2006). Μάθηση και ιδασκαλία, Αθήνα: Αυτοέκδοση. Κουλαϊδής, Β., Χατζηνικήτα, Β., Τσατσαρώνη, Α., και Αποστόλου, Α.,(2001). «Μελέτη των Όρων Εισαγωγής Project στη ιδασκαλία των Φυσικών Επιστηµών», στο Π. Κόκοτας και Ι. Βλάχος (επιµ.), Η ιδασκαλία των Φυσικών Επιστηµών στις Αρχές του 21 ου αι. Αθήνα: Μ.Π.Γρηγόρης. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 256

Ματσαγγούρας, Η. (2000). Στρατηγικές ιδασκαλίας, Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη, Αθήνα:Gutenberg. Ματσαγγούρας, Η. (2005). Σχολική Τάξη. Αθήνα :Gutenberg. Ματσαγγούρας, Η. (2006). Η διαθεµατικότητα στη σχολική γνώση. Αθήνα Γρηγόρη. Παπαδηµητρίου, Ε. (1999). Για µια νέα Φιλοσοφία της φύσης. Αθήνα:Gutenberg. Τριλιανός, Α. (1991). Μεθοδολογία της ιδασκαλίας I, II. Αθήνα:Τολίδη. Χρυσαφίδης, Κ.(1994). Βιωµατική Επικοινωνιακή διδασκαλία Η εισαγωγή της µεθόδου project στο σχολείο, Αθήνα: Gutenberg. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Doug Blandy, Kristin G. Congdon and Don H. Krug (1998). Art, Ecological Restoration, and Art Education, Studies in Art Education, National Art Education Association. Edwards, C.P., Gandini, L., & Forman, G. (1998). The hundred languages of children:the Reggio Emilia approach-advanced reflections (2 nd ed), Stamford. CT:Ablex. Gardner, H. (1993). Multiple Intelligences, New York: Basic Books. Harrison, C. (1980). Readability in the classroom, Cambridge, England:Cambridge University Press. Katz, L.G (1995). Talks with teachers of young children: A collection. Morwood, NJ:Ablex. Katz, L.G., Evangelou, D., & Hartman, J.A. (1990). The case for mixed age grouping in the early years. Washington, DC: National Association for the Education of Young Children. Kilpatrick, W. (1918). The project method, Teachers College Record, vol.19, 320-322. Marcon, R. (1992). Differential effects of three preschool models on inner-city 4-year-olds, Early Childhood Research Quarterly, 7 (4), 517-530. Marcon, R. (1995). Fourth-grade slump: The cause and cure, Principal, 17-20. Nelson, K. (1985). Making sense: The acquisition of shared meaning. New York:Accademic Press. Nelson, K. (1986). Event knowledge, Hillsday, NJ:Lawrence Erlbaum. Schweinhart, L.J. (1997). Child-initiated learning activities for young children living in poverty, ERIC Digest. Urbana, IL:ERIC Clearinghouse on Elementary and Early Childhood Education. Schweinhart, L.J. & Weikart, D.P. (1997). The high scope preschool curriculum comparison study through age 23. Early Childhood Research Quarterly, 12(2), 117-143. Unesco (2003). Education for Sustainable Development: International Decade of Education for Sustainable Development,2005-2014. www.unesco.org/education/tlsf. UNESCO-UNEP (2005). Education for sustainable development. Paris: UNESCO. Unesco (2003). Education for Sustainable Development: International Decade of Education for Sustainable Development, 2005-2014. www.unesco.org/education/tlsf. Wilfred, C. &Kemmis, S.(2002). Για µια κριτική εκπαιδευτική θεωρία, Αθήνα:Κώδικας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Beck, U. (2002). Τι είναι παγκοσµιοποίηση, µτφρ: Παυλόπουλος Γιώργος, διεύθυνση σειράς: Κοτζιάς Νίκος, Αθήνα:Καστανιώτη. Frey, Κ. (1986), Η µέθοδος project: Μια µορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και ως πράξη, µ.τ.φ.ρ. Μάλλιου, Κ, Θεσσαλονίκη:Αφοί Κυριακίδη. Helm, H. J., Katz, L. (2002), Μέθοδος Project και Προσχολική Εκπαίδευση, Μικροί ερευνητές, Αθήνα: Μεταίχµιο, σελ. xii-xiii. Katz, G. L.-Chard, C. S., (2004). Η µέθοδος project: Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της δηµιουργικότητας των παιδιών της προσχολικής ηλικίας (επιµέλεια-εισαγωγή: Μ. Κόνσολας, µ.τ.φ.ρ: Ρ. Λαµπρέλλη), Αθήνα:Ατραπός. Piaget, J. (1979). Το µέλλον της εκπαίδευσης, Αθήνα:Υποδοµή. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 257

Σύνδεσµος Παιδαγωγικών Ινστιτούτων της Ευρώπης (CIDREE), Dr.Gary Granville, Dr.Hans Hooghoff Colin McAndrew, Bart Maes, Robie Roberston, Dr Alastair Walices, ιεπιστηµονική ιδασκαλία και Μάθηση στο Σχολείο της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης, µ.τ.φ.ρ: Ηλιάδης, Ν Γαλανοπούλου, Α, Αθήνα:Βιβλιοθήκη Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Φεβρουάριος 1999. Σύνδεσµος Παιδαγωγικών Ινστιτούτων Ευρώπης ή CIDREE, (1999). Across the great divides, Πηγή διάθεσης: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Ελλάδας-Βιβλιοθήκη. Wilfred, C. & Kemmis, S.(2002), Για µια κριτική εκπαιδευτική θεωρία, Αθήνα:Κώδικας. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 258