ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Καθηγήτρια Μ-Ε Θεοδωρίδου Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών ΤΕ & Μηχανικών Τοπογραφίας και Γεωπληροφορικής ΤΕ 1

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΤΕ 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Κεντρικής Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΤΕ 3

Αστική Οικολογία

Η κλιματική αλλαγή και η ενεργειακή σπατάλη είναι ίσως από τα πιο επίκαιρα προβλήματα της εποχής μας. Είμαστε όμως αρκετά ενημερωμένοι για τις αρνητικές συνέπειες του υφιστάμενου αστικού ιστού τόσο στο ευρύτερο του περιβάλλον, όσο και στο άμεσο; Η αλλιώς, η ποιότητα ζωής στην σύγχρονη πόλη, μπορεί να βελτιωθεί;

Παραγκουπόλεις και μόλυνση του περιβάλλοντος

Ορισμοί: η πόλη ως κυκλικό οικοσύστημα Η πόλη ως οικότοπος (habitat) του ανθρώπου Η πόλη ως οικοσύστημα (συστημική θεωρία) Προς τη μελλοντική πόλη ενός κυκλικού οικοσυστήματος

Δυο «Χάρτες» για την αειφόρο ανάπτυξη Δύο σημαντικά κείμενα η Χάρτα του Aalborg (1994) και η Νέα Χάρτα των Αθηνών (1998) βοηθούν σημαντικά στο να γίνει πιο συγκεκριμένη η έννοια της αειφορίας στην πόλη. Και τα δύο συμφωνούν ως προς την βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών και την ποιότητα ζωής, την τόνωση της αστικής οικονομίας και απασχόλησης, την ανάμειξη των χρήσεων, τον περιορισμό της ανάγκης για μετακινήσεις και για χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου στα κέντρα πόλης.

Χαρακτηριστικά αειφόρου πόλης Δομή: πολυκεντρική: συμπυκνώσεις ή πυρήνες που θα περιλαμβάνουν τις κεντρικές λειτουργίες. Γύρω από τους πυρήνες σε ακτίνα πεζού θα διατάσσεται ο ιστός της πόλης. Οι χρήσεις γης θα είναι ανάμικτες. Καθοριστικό στοιχείο του σχεδιασμού η μείωση των μετακινήσεων) Εισροές-Εκροές: υλικές, ενέργεια, ανθρώπινη ροή με διάφορα μέσα μετακίνησης, ροές πληροφοριών, ιδεών προτύπων Δίκτυα: σύνδεση των αστικών κέντρων και υποκέντρων με υπόγειους αγωγούς ροών Ελεύθεροι χώροι: ένα ακόμη δίκτυο. Πρέπει να διαταχθούν κατά τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν τη μετάβαση πεζή από τους μεγάλους χώρους περιαστικού πρασίνου περνώντας από πάρκα, πλατείες, πεζοδρόμους κ.λπ. Κελύφη: Πολύτιμος πόρος. Απόθεμα ιστορικής μνήμης. Στις παρυφές των πόλεων και στην ευρύτερη ζώνη επιρροής τους, η κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης θα συμβάλλει στην προστασία του φυσικοιύ χώρου και ίσως την επανάχρηση των κελυφών.

Τύποι πολυγώνων, αποστάσεις και ύψη κτιρίων, οργάνωση ιδιωτικού και κοινόχρηστου χώρου Τύποι ανοικτών χώρων (δρόμοι και αστικοί υπαίθριοι χώροι) Ο αστικός ιστός/ Δομή

Οικολογικές μεταφορές

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός πρέπει να ενθαρρύνει: Τη διατήρηση των μη ανανεούμενων πόρων Την εξοικονόμηση ενέργειας και τη μη ρυπαίνουσα τεχνολογία Τη μείωση της ρύπανσης Την αποφυγή δημιουργίας απορριμμάτων, τη μείωση της ποσότητας τους και την ανακύκλωση τους Την υποστήριξη των τοπικών κοινοτήτων Την καλλιέργεια της γης ως οικονομικού πόρου και την αναγέννηση των «γκρίζων» περιοχών

Κατηγορίες περιβαλλοντικών παραγόντων που συναρτώνται με τις χρήσεις γης και τη δόμηση Παράγοντες φυσικού περιβάλλοντος* Κλιματικοί Τοπογραφικοί (γεωγραφική θέση, ανάγλυφο του εδάφους) Γεωλογικοί (μητρικό πέτρωμα, στάθμη υπογείων υδάτων) Βιοτικοί (συνοικούντα φυτά και ζώα) * Οι παράγοντες του φυσικού περιβάλλοντος μελετώνται από την οικολογία, βιολογία, γεωλογία, υδρολογία, μετεωρολογία, δασολογία κ.λπ Παράγοντες δομημένου περιβάλλοντος** Περιλαμβάνει εκτός των παραγόντων της φύσης και αυτούς που επιδρούν στην υγεία την συμπεριφορά και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Η αποσαφήνιση και ομαδοποίηση αυτών των παραγόντων είναι περισσότερο περίπλοκες γιατί συναρτώνται με παραμέτρους όπως οι αξίες των ανθρώπων, οι οικονομικές συνθήκες, τα πολιτισμικά πρότυπα, που διαφοροποιούνται από τόπο σε τόπο ** Οι παράγοντες του οικιστικού περιβάλλοντος μελετώνται από περιοχές όπως η ανθρωπογεωγραφία, η αστική γεωγραφία, περιβαλλοντική ψυχολογία, αρχιτεκτονική κ.λπ.

Αλληλεπιδράσεις περιβαλλοντικών παραγόντων και αστικών χρήσεων γης Πυκνή και συνεκτική ή αραιά δομημένη πόλη; Τα μεγάλα αστικά κέντρα συγκροτούνται από περιοχές ασφυκτικά ανεπτυγμένες και μεγάλες εκτάσεις χαλαρά δομημένες. Όταν φτάνει κανείς στην πόλη από την ύπαιθρο διέρχεται από τμήματα γης που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ούτε φυσικά ούτε αγροτικά ούτε αστικά Είναι τμήματα με εγκατεσπαρμένες αστικές χρήσεις γης με απαρχές οικιστικής ανάπτυξης, με αδρανείς αγροτικές εκτάσεις που περιμένουν αστικοποιηθούν

Επέκταση της πόλης και επιδείνωση περιβαλλοντικών συνθηκών Στενή αλληλεξάρτηση μεταξύ της επέκτασης της πόλης και της επιδείνωσης των περιβαλλοντικών συνθηκών Η υπερεκμετάλλευση της αστικής γης που εκφράζεται με την υψηλή συγκέντρωση χρήσεων και κτιρίων και με την ελαχιστοποίηση των φυσικών χώρων, συντελεί στην εμφάνιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων στις δομημένες περιοχές Παράλληλα εμφανίζεται το φαινόμενο της εγκατάλειψης ορισμένων συνοικιών από ένα τμήμα του πληθυσμού που μετακινείται προς τα αναπτυσσόμενα προάστια Από την άλλη η δημιουργία νέων περιοχών κατοικίας και η μεταφορά των χρήσεων στην περιφέρεια συνεπάγονται περαιτέρω μείωση του αποθεματικού των φυσικών περιοχών, αύξηση των μετακινήσεων των ιδιωτικών αυτοκινήτων και επιδείνωση των περιβαλλοντικών συνθηκών στην πόλη. Επιπλέον δημιουργούνται οι συνθήκες για την επιδείνωση των περιβαλλοντικών παραγόντων και στις νέες περιοχές

Αύξηση δομημένης γης σε σχέση με την αύξηση του πληθυσμού

Περιβαλλοντικές συνέπειες από την ασυντόνιστη επέκταση των αστικών χρήσεων γης (α) Κατάληψη φυσικών περιοχών (β) κατάληψη αγροτικών εκτάσεων (γ) κατάχρηση φυσικών πόρων (δ) υπερκατανάλωση νερού (ε) υπερκατανάλωση ενέργειας (στ) υπερπαραγωγή αποβλήτων (ζ) παραγωγή θορύβου (η ) πρόκληση υπέρμετρων μετακινήσεων

(θ) αισθητική υποβάθμιση του χώρου (ι) φωτορύπανση (ια) έλλειψη εφαρμογής του «σχεδίου» στο χώρο και τις ιδιομορφίες του

Μεθοδολογία προσέγγισης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων Βασίζεται στην κατηγοριοποίηση των περιβαλλοντικών παραγόντων μιας περιοχής και τη διατύπωση ερωτημάτων σχετικά με τα όρια αντοχής του περιβάλλοντος σε δυσμενείς επιδράσεις δραστηριοτήτων και έργων Από την εξέταση των περιβαλλοντικών παραγόντων και το συσχετισμό τους προκύπτουν τα περιβαλλοντικά κριτήρια για την εκτίμηση της χωρητικότητας μιας περιοχής ως προς τις νέες χρήσεις και κατασκευές

άσκηση

Οι παράγοντες του φυσικού περιβάλλοντος α. Βιοτικοί β. Εδαφικοί γ. Τοπογραφικοί δ. Υδρολογικοί ε. Κλιματικοί Το σύνολο των στοιχείων και των χαρακτηριστικών του φυσικού περιβάλλοντος συνιστούν τους παράγοντες ενός τόπου. Λόγω της συνθετότητας των παραγόντων και της διαφορετικής κατανομής τους, κάθε τόπος χαρακτηρίζεται από μοναδικότητα.

Οι παράγοντες του οικιστικού περιβάλλοντος α. Βιολογικοί παράγοντες (υγιεινή των πόλεων) στοιχειώδης άνεση (comfort), ασφάλεια από φυσικές καταστροφές (σεισμούς, πλημμύρες) και τις δυσμενείς ανθρώπινες επιδράσεις (πυρκαγιές, ατυχήματα) β. Κοινωνικοί παράγοντες (πυκνότητα άτομα /Ηα ) γ. Πολιτισμικοί παράγοντες (ιστορικά κέντρα, αναγνωσιμότητα της πόλης, ελαστικότητα των κελυφών/επανάχρηση)

Χωροθέτηση χρήσεων εκτός του αστικού ιστού Η χωροθέτηση μεγάλων κοινοχρήστων χώρων σε φυσικές περιοχές που βρίσκονται στα όρια ή και εντός πόλης δεν είναι σήμερα αυτονόητη. Χρειάζεται να διερευνάται η σκοπιμότητα κάθε χωροθέτησης και να εξαντλούνται οι δυνατότητες ενσωμάτωσης των εγκαταστάσεων εντός του αστικού ιστού Παράδειγμα: οι εγκαταστάσεις του ΤΕΙ Θεσσαλονίκης στη Σίνδο

Φέρουσα χωρητικότητα (carrying capacity) Επιβάρυνση Εμβέλεια Οπτική εμβέλεια Υπερτοπική εμβέλεια

Καταλληλότητα περιοχών-συμβατότητα χρήσεων Καταλληλότητα (land suitability) Χρησιμοποιήθηκε (και χρησιμοποιείται) για να χαρακτηρίσει μια περιοχή αν πληροί τις απαιτούμενες προϋποθέσεις για την εγκατάσταση μιας χρήσης Χωρητικότητα Χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει την επιτρεπόμενη ένταση της χρήσης έτσι ώστε τα χαρακτηριστικά λειτουργίας της να είναι μέσα σε κάποια επιθυμητά όρια Κατά την διερεύνηση των δυο παραπάνω ιδιοτήτων των φυσικών περιοχών συνήθως δινόταν προτεραιότητα στις ανάγκες και επιθυμίες του ανθρώπου και όχι στη διατήρηση των φυσικών περιοχών. Συμβατότητα Χρησιμοποιείται κυρίως για να αξιολογήσει τη δυνατότητα συνύπαρξης ανθρωπογενών χρήσεων, έτσι ώστε κάθε μια από αυτές να πληροί κάποιες στοιχειώδεις ανθρώπινες λειτουργίες.

Η αξιολόγηση της καταλληλότητας των φυσικών περιοχών βασίζεται στην χαρτογράφηση των παρακάτω δεδομένων: Ποιότητα και σημασία των φυσικών οικοσυστημάτων Υδρολογικά, γεωλογικά, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Αισθητική ποιότητα τοπίου, ιστορικά τοπία Υφιστάμενες αστικές αναπτύξεις, δίκτυα μεταφορών

Τα περιαστικά δάση Τα περιαστικά δάση παίζουν καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία της πόλης Εκτός από τη σημασία τους ως χώροι αναψυχής, παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του υδρολογικού κύκλου, στη συγκράτηση του εδάφους και στη διατήρηση ηπιότερου τοπικού κλίματος Όταν η πόλη περιβάλλεται από ορεινούς όγκους προστατεύουν από πλημμύρες, κατολισθήσεις, χειμαρικά φαινόμενα

Η ακτή ως περιαστικό φυσικό περιβάλλον Σημαντικό ποσοστό των πόλεων σε όλον τον κόσμο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα έχουν αναπτυχθεί σε παράκτιες περιοχές. Η ακτή ως περιαστικό φυσικό περιβάλλον προσφέρει πλεονεκτήματα στην πόλη, όπως ηπιότερο μικροκλίμα, γρήγορη ανανέωση του αέρα, άμεση γειτονία με εκτεταμένο φυσικό οικοσύστημα, ευχάριστο τοπίο και αυξημένες δυνατότητες αναψυχής Ωστόσο το παράκτιο οικοσύστημα απαιτεί ιδιαίτερα προσεκτική διαχείριση, γιατί μπορεί γρήγορα να οδηγηθεί σε υποβάθμιση. Ειδικότερα η ρύπανση από τα αστικά λύματα, τα σκουπίδια, τα βιομηχανικά απόβλητα και τα απόβλητα των θαλασσίων μεταφορών βλάπτουν σοβαρά τόσο τις οικολογικές λειτουργίες όσο και την «εικόνα» των ακτών Επίσης ο απρόσεκτος σχεδιασμός παράκτιων έργων και η αλόγιστη επέκταση επιχωματώσεων και κρηπιδωμάτων μπορούν να καταστρέψουν ανεπανόρθωτα το περιαστικό παράκτιο περιβάλλον

Το φυσικό περιβάλλον μέσα στην πόλη Ένα ιδιαίτερο στοιχείο που εμπλουτίζει το φυσικό περιβάλλον μέσα στην πόλη και ταυτόχρονα τη συνδέει με το περιαστικό φυσικό χώρο είναι το ποτάμι Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις δεν διασχίζονται από σημαντικούς ποταμούς αλλά μάλλον από ένα ή περισσότερα ρέματα με περιοδική ροή Οι κοίτες των ρεμάτων ή των ποταμών ευνοούν την ανάπτυξη φυσικής βλάστησης και πανίδας σχηματίζοντας αξιόλογους βιότοπους που έχουν όχι μόνο οικολογική αλλά και αισθητική αξία. Ταυτόχρονα αποτελούν αεραγωγούς που συμβάλλουν στην ανανέωση του αέρα της πόλης, ενώ παίζουν ρόλο και στη διαμόρφωση ηπιότερου μικροκλίματος. * Το παράδειγμα της πόλης Aarhus της Δανίας

Αστικοί υπαίθριοι χώροι δημιουργία ενός συνεχομένου πλέγματος πρασίνου και ελεύθερων χώρων (άσπρες επιφάνειες) Η ενοποίηση προϋποθέτει αστικό αναδασμό

Η ιδιαίτερη περιβαλλοντική συμβολή των αστικών υπαίθριων χώρων Μείωση των διαφόρων τύπων ρύπανσης Η άμεση σχέση των ελευθέρων χωρών με τις πλημμύρες Ελεύθεροι χώροι και σεισμοί Ελεύθεροι χώροι και καύσωνας Υπαίθριοι χώροι και πυρκαγιές

Φιλοθέη

Βιέννη

Κεντρική πλατεία Ναυπλίου

Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός Το παράδειγμα της Πράγας

Οι σχέσεις ιδιοκτησία και η τοπική αυτοδιοίκησης στην Πράγα άλλαξαν ριζικά κατά την δεκαετία του 1990 Η εικόνα της πόλης μεταβλήθηκε γρήγορα με ενσωμάτωση στις ευρωπαίκές δομές (ΕΕ, ΝΑΤΟ κ.λπ.) Attractive Address Prague Συνεργασία με μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις όπως Βερολίνο, Βιέννη, Βουδαπέστη και Μόναχο Η παρουσίαση της Πράγας στηρίχθηκε στο βιβλίο: Ελ. Ανδρικοπούλου, κ.ά., Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές, 2007 κεφ. 11 (σελ. 240-252)

Οι βασικές συνιστώσες: Η ένταξη στις ευρωπαϊκές δομές Η οικονομία και το ανθρώπινο δυναμικό Η ποιότητα ζωής Οι μεταφορές Η τεχνική υποδομή, η διοίκηση και η διαχείριση Οι φορείς της πόλης ακολουθώντας βρετανική τεχνογνωσία συνεργάστηκαν για τη δημιουργία ενός στρατηγικού σχεδίου

Στρατηγικές προτεραιότητες ένα αξιόπιστο σύστημα μεταφορών, φιλικό στο αστικό περιβάλλον βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων (ενέργεια, νερό κ.λπ.) ενίσχυση της καινοτομίας και της ειδικευμένης εργασίας μετάβαση από τη μονοκεντρική στην πολυκεντρική πόλη βελτιωμένη απόδοση της διοίκησης ενσωμάτωση της πόλης στις ευρωπαϊκές δομές

Βασική επιδίωξη: μετάβαση από τη μονοκεντρική στην πολυκεντρική πόλη Υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων στο ιστορικό κέντρο (υπό την προστασία της Unesco από 1992) και ένας δακτύλιος περιοχών κατοικίας στα περίχωρα χωρίς θέσεις εργασίας Το 1/3 των θέσεων εργασίας στο ιστορικό κέντρο

Οι στρατηγικές προτεραιότητες Μια φιλική και ευχάριστη πόλη Μια ελκυστική και βιώσιμη πόλη Μια αξιόπιστα λειτουργούσα πόλη Μια δυναμική και προσιτή πόλη