Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL Μέτρο 2.2: Ενίσχυση της Κοινωνικής Οικονομίας Αναπτυξιακή Σύμπραξη ΣΥΝΕΡΓΙΑ Δραστηριότητες κοινωνικής επιχειρηματικότητας για την υποστήριξη ψυχικά πασχόντων ατόμων Μελέτη Εναρμόνισης του Θεσμικού Πλαισίου για την Ανάπτυξη της Κοινωνικής ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2005 Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (75%) και το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας (25%)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ... 8 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ... 8 1. Η έννοια της κοινωνικής επιχειρηματικότητας... 8 2. Κοινοτικό και διεθνές περιβάλλον... 10 3. Καταγραφή των μορφών εκδήλωσης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και συνεταιρισμοί... 11 3.1. Σύντομα ιστορικά δεδομένα... 11 3.2. Σύγχρονα συνεταιριστικά δεδομένα... 15 3.3. Βασικές συνεταιριστικές αξίες και αρχές... 17 3.4. Συνεταιριστικό δίκαιο... 21 3.4.1. Εθνικό δίκαιο... 21 3.4.2. Ευρωπαϊκό και Κοινοτικό Δίκαιο... 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ... 26 ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ... 26 1. Συνοπτικά ιστορικά δεδομένα... 26 2. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα... 28 3. Ο Νόμος 2716/1999... 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ... 32 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ... 32 1. Σκοπιμότητα των νομοθετικών προβλέψεων... 32 2. Ο διφυής χαρακτήρας των Κοι.Σ.Π.Ε.... 33 3. Η σύσταση των Κοι.Σ.Π.Ε... 34 4. Το Καταστατικό του Κοι.Σ.Π.Ε... 38 4.1. Επωνυμία... 39 4.2. Έδρα... 39 4.3. Διάρκεια... 39 4.4. Σκοποί... 39 4.5. Μέλη των Κοι.Σ.Π.Ε.... 40 4.5.1. Κατηγορίες μελών... 41 4.5.2. Απόκτηση και λύση της συνεταιριστικής σχέσης43 4.5.3. Δικαιώματα και υποχρεώσεις μελών... 46 4.5.4. Ευθύνη μελών... 48 4.5.5. Απασχόληση των μελών στον Κοι.Σ.Π.Ε.... 48 4.6. Συνεταιριστική μερίδα... 49 4.7. Γενική Συνέλευση Κοι.Σ.Π.Ε... 51 4.7.1. Αρμοδιότητες... 51 4.7.2. Συμμετοχή... 52 4.7.3. Σύγκληση... 52 4.7.4. Λήψη αποφάσεων... 56 2
4.7.5. Ακυρότητες... 56 4.8. Διοικητικό Συμβούλιο Κοι.Σ.Π.Ε.... 56 4.8.1. Σύνθεση και θητεία... 56 4.8.2. Εκλογή και συγκρότηση σε σώμα... 59 4.8.3. Λειτουργία Διοικητικού Συμβουλίου... 59 4.8.4. Αρμοδιότητες... 60 4.8.5. Ευθύνη μελών Διοικητικού Συμβουλίου... 61 4.9. Εποπτικό Συμβούλιο Κοι.Σ.Π.Ε.... 62 4.9.1. Εκλογή θητεία... 62 4.9.2. Εξουσίες, αρμοδιότητες και ευθύνη... 63 4.9.3. Σχέση Εποπτικού και Διοικητικού Συμβουλίου... 63 4.10. Πόροι - Περιουσιακή κατάσταση Κοι.Σ.Π.Ε.... 63 4.11. Διάλυση Εκκαθάριση Κοι.Σ.Π.Ε... 67 4.11.1. Λόγοι διάλυσης... 67 4.11.2. Διαδικασία εκκαθάρισης... 71 6. Σχέσεις Κοι.Σ.Π.Ε. με Δημόσιο & Τοπική Αυτοδιοίκηση. 73 6.1. Παραχωρήσεις πραγμάτων... 73 6.3. Προγραμματικές συμβάσεις... 74 6.4. Φορολογική μεταχείριση... 75 6.5. Οικονομικά κίνητρα... 77 7. Ενώσεις Κοι.Σ.Π.Ε... 78 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 82 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ... 84 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «ΣΥΝΕΡΓΙΑ Δραστηριότητες κοινωνικής επιχειρηματικότητας για την υποστήριξη ψυχικά πασχόντων ατόμων» της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας EQUAL. Σκοπός της μελέτης είναι η βελτίωση των όρων και των προϋποθέσεων ανάπτυξης και λειτουργίας των κοινωνικών επιχειρήσεων και ιδιαίτερα των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.), της νομιμότητας και της κανονικότητάς τους, ώστε να επιτελέσουν το σκοπό για τον οποίο έχουν δημιουργηθεί ή πρόκειται να δημιουργηθούν. Σήμερα το θεσμικό και κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον είναι κατ αρχήν ευνοϊκό. Με το Ν. 2716/1999 και για την υποστήριξη της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, δημιουργήθηκαν εξωτερικές δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και κοινωνικής επαγγελματικής επανένταξης μεταξύ των οποίων και οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.). Η διαδικασία σύστασης Κοι.Σ.Π.Ε. σε διάφορα σημεία της χώρας έχει ήδη ξεκινήσει, με την ενεργό υποστήριξη της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Μονάδας Υποστήριξης και Παρακολούθησης του Προγράμματος «Ψυχαργώς». Η σύσταση Κοι.Σ.Π.Ε., λόγω της ιδιομορφίας της συγκεκριμένης μορφής οικονομικής συνεργασίας, δεν αποτελεί μια τυπική διαδικασία κατά την οποία οι «συνεταίροι», αφού υπογράψουν το καταστατικό του συνεταιρισμού τους αρχίζουν την υλοποίηση των επιχειρηματικών τους δραστηριοτήτων. Η σύσταση των Κοι.Σ.Π.Ε. δεν αποτελεί ιδιωτική υπόθεση ορισμένων δυνάμει επιχειρηματιών, αλλά υπόθεση κοινωνικού χαρακτήρα, ενταγμένη στην ευρύτερη διαδικασία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και των δημόσιων προβλημάτων που καλείται να λύσει. 4
Από την άποψη αυτή και ενόψει της συζήτησης που έχει ανοίξει για την κοινωνική οικονομία και τις κοινωνικές επιχειρήσεις, η παρούσα μελέτη επιδιώχθηκε να έχει διττό χαρακτήρα, δηλαδή από τη μια να συμβάλει στη συζήτηση και τους προβληματισμούς που αναπτύσσονται για την κοινωνική οικονομία και τις κοινωνικές επιχειρήσεις και από την άλλη να αποτελέσει χρηστικό εργαλείο και βοήθημα όλων των εμπλεκόμενων στις φάσεις σύστασης, οργάνωσης και λειτουργίας των Κοι.Σ.Π.Ε.. Μεθοδολογικά καταβλήθηκε ιδιαίτερη προσπάθεια η μελέτη αυτή να μην πάρει δογματικό νομικό περιεχόμενο, αλλά χωρίς να ξεφεύγει από την ακρίβεια της νομικής ερμηνείας και διατύπωσης να είναι κατανοητή και από το μη νομικό που θα εμπλακεί στην ιστορία των Κοι.Σ.Π.Ε., απαντώντας στα ερωτήματα της καθημερινής πράξης. Η μελέτη χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος επιχειρείται μία γενική προσέγγιση στα θέματα της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, στη συνέχεια στο δεύτερο μέρος συνδέονται οι παραδοχές της κοινωνικής επιχειρηματικότητας με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση και το ισχύον θεσμικό της πλαίσιο (Ν. 2716/1999) και στο τρίτο μέρος εξετάζεται εξαντλητικά ο θεσμός των Κοι.Σ.Π.Ε. Είναι βέβαιο ότι η πράξη της σύστασης και πολύ περισσότερο -στη συνέχειατης οργάνωσης και ανάπτυξης επιχειρηματικής δραστηριότητας από τον Κοι.Σ.Π.Ε. θα γεννήσει νέα ερωτήματα ίσως πιο σύνθετης υφής από αυτά που προσεγγίζονται στην παρούσα μελέτη. Από την άποψη αυτή είναι ενδιαφέρον να αντιμετωπιστεί έγκαιρα το θέμα της δημιουργίας ενός ειδικού υποστηρικτικού μηχανισμού για τους Κοι.Σ.Π.Ε. και για τα προβλήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν στη δράση τους, προκειμένου να ενισχύεται σε σταθερή βάση η βιωσιμότητα και ανάπτυξή τους. 5
Για τη μελέτη συνεργάστηκαν οι : 1. Κωνσταντίνος Πενταγιώτης, Δικηγόρος Παρ Αρείω Πάγω, Εμπειρογνώμονας της Μονάδας Υποστήριξης και Παρακολούθησης (ΜΥΠ) Ψυχαργώς Β Φάση. 2. Δήμητρα Ντούμπα, Δικηγόρος Παρ Αρείω Πάγω, Εμπειρογνώμονας της Μονάδας Υποστήριξης και Παρακολούθησης (ΜΥΠ) Ψυχαργώς Β Φάση. 3. Το γραφείο συμβουλευτικών υπηρεσιών «Βάλτερ Φισσάμπερ και Συνεργάτες Ε.Π.Ε.», μέλος της Αναπτυξιακής Σύμπραξης «ΣΥΝΕΡΓΙΑ» της Κ.Π. EQUAL. Οι συντάκτες της μελέτης θεωρούν υποχρέωσή τους να ευχαριστήσουν τους Δ. Χονδρό, Ν. Γκιωνάκη και Δ. Χατζαντώνη, στελέχη της ΜΥΠ για τις πολύτιμες παρατηρήσεις και συμβουλές τους καθώς και στελέχη των Κοι.Σ.Π.Ε. που έχουν συσταθεί ή βρίσκονται στο στάδιο της σύστασης για τα ερωτήματά τους που αποτέλεσαν ερεθίσματα ως προς το τελικό ζητούμενο της παρούσας. 6
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ α.ν. β.δ. Δ.Σ.Ε. Δ.Γ.Ε. Ε.Ε. ΙΣΕΜ Κοι.Σ.Π.Ε. Αστικός Κώδικας Αναγκαστικός Νόμος Βασιλικό Διάταγμα Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση Διεθνές Γραφείο Εργασίας (Ο.Η.Ε.) Ευρωπαϊκή Ένωση Ινστιτούτο Συνεταιριστικών Μελετών Κοινωνικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης Μ.Ψ.Υ. Π.Δ. Π.Κ. Π.Ο.Υ. Το.Ψ.Υ. Μονάδα Ψυχικής Υγείας Προεδρικό Διάταγμα Ποινικός Κώδικας Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας Τομέας Ψυχικής Υγείας 7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 1. Η έννοια της κοινωνικής επιχειρηματικότητας Η έννοια της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, μολονότι δεν φαίνεται ως νέα στο επίπεδο της θεωρητικής της σύλληψης, παγιώθηκε στα ευρωπαϊκά δεδομένα για πρώτη φορά το 1997 στο πλαίσιο της πιλοτικής δράσης «Τρίτο σύστημα και απασχόληση» που επεξεργάστηκε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Μία βασική δυσκολία είναι να οριστεί η έννοια της κοινωνικής επιχείρησης. Στο θέμα αυτό υπάρχουν πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις δεδομένου ότι οι όροι κοινωνική επιχειρηματικότητα ή κοινωνική επιχείρηση είναι ελκυστικοί από πολλά και συχνά αντίθετα ιδεολογικά ρεύματα και θεωρήσεις. Ως φορείς κοινωνικής επιχειρηματικότητας θα μπορούσαμε με βάση τις παραδοχές και τη συμπύκνωση της σχετικής για το θέμα φιλολογίας να ορίσουμε φορείς με ιδιαίτερη τυπική νομική υπόσταση (εταιρία, συνεταιρισμό, ένωση προσώπων κλπ) που κινούνται πέρα από το χώρο του αυστηρά οροθετημένου δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα της οικονομίας, αυτοδιοικούνται και τα αποτελέσματα της όποιας οικονομικής δραστηριότητάς τους έχουν μικτό χαρακτήρα ισόμερα ή ανισόμερα ρυθμισμένο ανάμεσα στην αναδιανομή των αποτελεσμάτων σε όσους μετέχουν ή παρέχουν την εργασία ή τις υπηρεσίες τους και την επανεπένδυσή τους για την ενίσχυση του φορέα. Ταυτόχρονα οι φορείς αυτοί ενισχύουν δράσεις καταπολέμησης του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας ευπαθών κοινωνικών ομάδων, οι οποίες με τη σειρά τους αποτελούν τον βασικό πόλο συγκρότησής τους. Η κοινωνική οικονομία είναι ένα σύστημα καταρχήν ιδιωτικής οικονομίας με έντονη τη σφραγίδα του κοινωνικού περιεχομένου από την άποψη των επιδιωκόμενων σκοπών. Βάσει της λειτουργίας των φορέων της κοινωνικής 8
οικονομίας δεν είναι το κεφάλαιο, ούτε η εκμετάλλευση του κεφαλαίου, αλλά η επίτευξη κοινωνικών αποτελεσμάτων μέσω της χρήσης κεφαλαίου. Οι φορείς της κοινωνικής επιχειρηματικότητας έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και αποδέχονται συγκεκριμένες αξίες, όπως η κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, η δημοκρατική διαχείρισή τους, ο κοινωνικός σκοπός της οικονομικής δραστηριότητας και οι κοινωνικά αποδεκτοί τρόποι πραγματοποίησης των σκοπών τους. Το CEFEC (Confederation of European Social Firms. Employment Initiatives and Social Co-operatives.), ένας μη κυβερνητικός οργανισμός ενίσχυσης των πρωτοβουλιών απασχόλησης ψυχικά ασθενών, δομημένος ως Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία, στο συνέδριό του στο Linz της Αυστρίας το 1996 όρισε ως ακολούθως τις κοινωνικές επιχειρήσεις: - Μία κοινωνική επιχείρηση είναι μία επιχείρηση που έχει φτιαχτεί για την απασχόληση ατόμων με μειονεξίες ή άλλες δυσχέρειες ένταξής τους στην αγορά εργασίας. - Μία κοινωνική επιχείρηση είναι μία επιχείρηση που χρησιμοποιεί τα αγαθά που παράγει και τις υπηρεσίες που παρέχει για να επιτύχει τον κοινωνικό της σκοπό. - Ένας σημαντικός αριθμό των εργαζομένων μίας κοινωνικής επιχείρησης είναι άτομα με μειονεξίες ή άλλα προβλήματα ένταξής τους στην αγορά εργασίας. - Κάθε εργαζόμενος σε κοινωνική επιχείρηση αμείβεται με κανονικό μισθό που αντιστοιχεί στην εργασία που προσφέρει, ανεξάρτητα από την παραγωγική του ικανότητα. - Οι ευκαιρίες εργασίας πρέπει να είναι ίσες τόσο για τους μειονεκτούντες όσο και για τους μη μειονεκτούντες εργαζόμενους. Όλοι πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. 9
Σύμφωνα με το CEFEC η συνεισφορά των κοινωνικών επιχειρήσεων είναι η δημιουργία απασχόλησης, η ενσωμάτωση στην «κανονική αγορά εργασίας» (έννοια που αντιδιαστέλλεται στην προστατευμένη ή υποστηριζόμενη αγορά εργασίας), η επαγγελματική κατάρτιση, τα οφέλη για την ψυχική υγεία, το υψηλό επίπεδο ικανοποίησης των απασχολούμενων σε αυτές και η καλή σχέση κόστους και αποτελεσμάτων. 2. Κοινοτικό και διεθνές περιβάλλον Στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως επιχειρήσεις του τομέα «Κοινωνικής Οικονομίας» (Economie Sociale) νοούνται κυρίως αυτές που έχουν συνεταιριστική μορφή. Η αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων αυτών με κοινωνικούς στόχους οδήγησε ορισμένα κράτη μέλη στη θέσπιση ειδικών νομικών μορφών για τη διευκόλυνση ανάπτυξης τέτοιου είδους επιχειρήσεων συνεταιρισμών με ανάλογες δραστηριότητες. Στην Ιταλία με το νόμο 381/1991 ιδρύθηκαν κοινωνικοί συνεταιρισμοί που συνδυάζουν εθελοντική και αμειβόμενη εργασία παρέχοντας σε αποκλεισμένες μέχρι τότε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Οι επιχειρήσεις αυτές σημείωσαν επιτυχία και προκάλεσαν το ενδιαφέρον άλλων κρατών μελών που αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα, όπως τη Γαλλία και την Αγγλία. Σήμερα, επιχειρείται σε νομικό επίπεδο ενιαιοποίηση της αντίληψης για τους συνεταιριστικούς φορείς της κοινωνικής οικονομίας και άμβλυνση της υφιστάμενης ανομοιομορφίας του νομικού καθεστώτος που διέπει τους συνεταιριστικούς φορείς σε κάθε κράτος μέλος, ιδιαίτερα σε θέματα φορολογικής μεταχείρισής τους και η καθιέρωση ειδικού καθεστώτος φορολογικής μεταχείρισης, το οποίο αφενός μεν να δρα ενισχυτικά χωρίς ταυτόχρονα να δημιουργεί καταστάσεις που δεν ευνοούν τον ανταγωνισμό. 10
Πάντως, σε κάθε περίπτωση, οι συνεταιρισμοί σε θεσμικό κοινοτικό επίπεδο αναγνωρίζονται ως θεμελιώδης συνιστώσα για την επίτευξη των κοινωνικών και οικονομικών στόχων του ευρωπαϊκού χώρου, θεωρούμενη ως εξαιρετικό παράδειγμα εταιρικής μορφής που μπορεί να εξυπηρετεί ταυτόχρονα επιχειρηματικούς και κοινωνικούς στόχους με τρόπο αλληλοενισχυτικό. 3. Καταγραφή των μορφών εκδήλωσης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και συνεταιρισμοί 3.1. Σύντομα ιστορικά δεδομένα Προσπάθειες συνεργασίας μεταξύ φυσικών προσώπων που είχαν ως σκοπό να αντιμετωπίσουν από κοινού τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές τους ανάγκες με βάση την αρχή της ισότητας και μέσω της δημιουργίας μίας δημοκρατικά δομημένης και διοικούμενης οργάνωσης εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα ήδη από τα τέλη του 18 ου αιώνα. Συγκεκριμένα, στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας δημιουργήθηκε από τους κατοίκους οργάνωση με οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα υπό την ονομασία «Κοινή Συντροφιά και Αδελφότητα». Πρόκειται για την πρώτη αξιόλογη μορφή συνεργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο, τα αποτελέσματα της οποίας ήταν και παραμένουν μέχρι σήμερα εντυπωσιακά. Χαρακτηριστικά της συνεργασίας αυτής είναι η συμμετοχή όλων των κατοίκων των Αμπελακίων, ανδρών και γυναικών, ανεξαρτήτως της επαγγελματικής τους ιδιότητας ή ενασχόλησης (δηλαδή έμποροι, αγρότες, εργάτες κλπ), η διανομή κερδών μεταξύ τους τόσο με βάση την συμμετοχή του καθενός στο κεφάλαιο όσο και με βάση την απασχόληση του καθενός στην οργάνωση, η ίδρυση σχολών για την εκπαίδευση των μελών, η παροχή ιατρικής περίθαλψης στα μέλη και η μέσω των δραστηριοτήτων της οργάνωσης αυτής μεγάλη οικονομική και κοινωνική εξέλιξη και πρόοδος της κοινωνίας των Αμπελακίων. 11
Η παραπάνω προσυνεταιριστική μορφή συνεργασίας αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο μελέτης ειδικών και υφίσταται μέχρι σήμερα αμφισβήτηση για το χαρακτήρα της συνεργασίας 1 αυτής, για το αν δηλαδή ήταν ο πρώτος συνεταιρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο συνεταιρισμός ως κοινωνικοοικονομική έννοια υπό την μορφή που υφίσταται σήμερα εμφανίστηκε σε παγκόσμιο επίπεδο στο πρώτο μισό του 19 ου αιώνα στην Αγγλία και εξαπλώθηκε ταχύτατα και σε άλλες χώρες της Ευρώπης όπως στη Γερμανία και στη Γαλλία. Για τη στήριξη δε και την προώθηση του συνεταιριστικού θεσμού ιδρύθηκε στην Αγγλία το 1895 η Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση (Δ.Σ.Ε.) που είχε ως σκοπό την ανάπτυξη, εξέλιξη και εκπροσώπηση της συνεταιριστικής κίνησης διεθνώς και η οποία εδρεύει από το 1983 στη Γενεύη. Ο λόγος αναζήτησης της σύγχρονης συνεταιριστικής θεωρίας οφείλεται στην ανάπτυξη του νέου οικονομικού συστήματος και συγκεκριμένα του καπιταλιστικού που δημιούργησε νέες ανταγωνιστικές μορφές εργασίας και νέες μεθόδους παραγωγής αγαθών, εξαρτώμενη από τους επενδυτές κεφαλαίων, οι οποίοι απέβλεπαν κυρίως στην εξυπηρέτηση του ατομικού τους συμφέροντος. Η εφαρμογή του καπιταλιστικού συστήματος δημιούργησε κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα όπως, ανισότητες, εκμετάλλευση των οικονομικά αδυνάτων από τους οικονομικά ισχυρούς και οδήγησε τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις (εργάτες, αγρότες, μικροεπαγγελματίες κλπ), που δεν είχαν την αναγκαία γνώση αλλά και την δυνατότητα προσαρμογής στις νέες συνθήκες, σε κοινωνική και οικονομική εξαθλίωση. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις χώρες που καθυστέρησε η ανάπτυξη του καπιταλισμού καθυστέρησε και η εμφάνιση του θεσμού του συνεταιρισμού. Προς αντιμετώπιση των δομικών αδυναμιών του καπιταλιστικού συστήματος 1 Κουκίδης, Το πνεύμα του συνεργατισμού των νεοτέρων Ελλήνων και τα Αμπελάκια, Αθήνα 1948, Μαυρόγιαννης Recherrches documentaries sur l Association cooperative d Ampelakia, Paris 1967, του ιδίου, στο Διεθνές Συμπόσιο άτυπων και παραδοσιακών συνεταιρισμών, Boulanger, Ampelakia ou les Associations el les Municipalites Helleniques, Paris 1875. 12
διατυπώθηκε και η συνεταιριστική θεωρία σύμφωνα με την οποία οι οικονομικά αδύναμοι μέσω της δημιουργίας μιας συνεταιριστικής οργάνωσης στην οποία θα συμμετείχαν από κοινού με αλληλέγγυο ευθύνη θα αποκτούσαν τις αναγκαίες γνώσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις καινούργιες μορφές εξάρτησης και εκμετάλλευσης και να αποκτήσουν δύναμη. Η συνεταιριστική θεωρία επικρίθηκε από τη μαρξιστική θεωρία, η οποία κατέτεινε στην κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος και την αντικατάστασή του από το σοσιαλιστικό κομμουνιστικό, με το βασικό σκεπτικό ότι η δημιουργία των συνεταιρισμών στην ουσία δεν καταργεί τις βασικές δομές του καπιταλιστικού συστήματος αλλά δημιουργεί απλώς εναλλακτικές μορφές εργασίας και σχέσεων με τα μέσα παραγωγής που λειτουργούν στα πλαίσια του καπιταλισμού χωρίς την ανατροπή του ή τη σύγκρουσή του με αυτόν και που μάλιστα δημιουργεί κινδύνους αναπόφευκτης ενσωμάτωσης των καταπιεσμένων μαζών στο κοινωνικοοικονομικό αυτό σύστημα. Παρά την όποια κριτική του, το συνεταιριστικό κίνημα πήρε μεγάλες διαστάσεις στην Αγγλία όταν μέσα στις συνθήκες της επιταχυνόμενης ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής μετά από τη βιομηχανική επανάσταση, ομάδες του εκμεταλλευόμενου πληθυσμού είδαν τους συνεταιρισμούς σαν μία εφικτή μέθοδο αγώνα ενάντια στην εντατικοποίηση της κοινωνικής εκμετάλλευσης. Ο Ρόμπερτ Όουεν (Robert Owen) έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος στην Αγγλία. Πίστευε ότι η προσχώρηση εργατών σε συνεταιρισμούς - σοσιαλιστικές κοινότητες θα εξασφάλιζε τη βαθμιαία μεταβίβαση της παραγωγής στα χέρια εκείνων που δημιουργούν τον υλικό πλούτο με την εργασία τους. Το 1844 οπαδοί του Όουεν, εργάτες - υφαντουργοί, οργάνωσαν στην πόλη Ροτσντέιλ της Αγγλίας ένα καταναλωτικό συνεταιρισμό, τον πρώτο συνεταιρισμό σύγχρονης μορφής, τον οποίο ονόμασαν «Rochdale Equitable Pioneers Society». Οι γνωστοί ως «Δίκαιοι σκαπανείς» του Ροτσντέιλ διατύπωσαν τις βασικές αρχές του 13
συνεταιριστικού κινήματος, που απέκτησαν βαθιές ρίζες με την ανάπτυξή του μέχρι και σήμερα. Στις αρχές αυτές περιλαμβάνονταν ο εκούσιος χαρακτήρας της συμμετοχής στον συνεταιρισμό, η δημοκρατικότητα της διοίκησης και του ελέγχου (όλα τα όργανα του συνεταιρισμού έπρεπε να εκλέγονται από τα μέλη και να λογοδοτούν σε αυτά), η ισότητα δικαιωμάτων των μελών του συνεταιρισμού ανεξάρτητα από το μερίδιό τους (ένα μέλος μία ψήφος), η πώληση των προϊόντων στη μέση τιμή της αγοράς και μόνο τοις μετρητοίς, η πώληση μόνο προϊόντων υψηλής ποιότητας και μάλιστα με το καθαρό βάρος και σε ακριβή μεγέθη, η διάθεση ενός μέρους των κερδών για την ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου των μελών με τη δημιουργία σχολείων, αναγνωστήριων, βιβλιοθηκών κλπ και τέλος η κατανομή του μεγαλύτερου μέρους των κερδών ανάμεσα στα μέλη, ανάλογα με την ποσότητα των εμπορευμάτων που είχαν αγοράσει. Οι αρχές αυτές διαδόθηκαν ευρέως στο συνεταιριστικό κίνημα, το οποίο άρχισε να αναπτύσσεται και σε άλλες χώρες. Στη Γαλλία πρωτεργάτης του συνεταιριστικού κινήματος είναι ο Κάρολος Φουριέ (Charles Fourier) ο οποίος διατύπωσε την ιδέα για τη δημιουργία οικονομικών συνεταιριστικών μονάδων (φάλαγγες) που θα αποτελούν κοινότητες στις οποίες οι άνθρωποι, θα ζουν και θα εργάζονται οργανωμένοι σε ομάδες ανάλογα με τα πάθη και τις κλίσεις τους και θα μπορούν να ικανοποιούν όλες τις ανάγκες τους. Ιδιαίτερο ιστορικό αλλά και οικονομικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν ο καταναλωτικός συνεταιρισμός της Λυών «Αληθινό και Κοινωνικό Εμπόριο» (Le Commerce Veridique et Social), ο συνεταιρισμός επεξεργασίας κοσμημάτων, όπως και ο εργατικός συνεταιρισμός παραγωγής γυαλιού του Bousquet D Orb και άλλοι, οι περισσότεροι των οποίων ιδρύθηκαν μετά το 1848 και μέχρι το 1852 με βάση το σχέδιο του Λουί Μπλάν, ο οποίος αξιοποιώντας τη συμμετοχή του στην προσωρινή κυβέρνηση του 1948 επεξεργάστηκε νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία προβλεπόταν κρατική επιχορήγηση για την ίδρυση παραγωγικών συνεταιρισμών. Παρά την εκτεταμένη εφαρμογή της νομοθεσίας αυτής στη διετία 1848-1850, η πορεία των παραγωγικών συνεταιρισμών δεν ήταν η αναμενόμενη για τους εμπνευστές της. 14
Στη Γερμανία πρωτεργάτες του συνεταιριστικού κινήματος ήταν μεταξύ άλλων ο Φερδινάνδος Λασσάλ (Ferdinand Lassale), ο Έρμαν Σούλτσε Ντέλιτς (Hermann Schulze-Delitsch) και ο Φρειδερίκος Ράϊφάϊζεν (Freidrich Raiffeisen). Ο Φερδινάνδος Λασσάλ πίστευε ότι τα κοινωνικά προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο μέσω των εργατικών συνεταιρισμών παραγωγής και όχι μέσω των καταναλωτικών αφού το κοινωνικοοικονομικό πρόβλημα συνδέεται με την παραγωγή και την κατοχή των μέσων παραγωγής και όχι με την κατανάλωση. Κατά τον Έρμαν Σούλτσε - Ντέλιτς, ο οποίος συνέταξε την πρώτη γερμανική συνεταιριστική νομοθεσία που αποτέλεσε πρότυπο και για άλλες χώρες, ο συνεταιρισμός πρέπει να στηρίζεται στις αρχές της αυτοβοήθειας, της αλληλέγγυας ευθύνης των μελών και της αυτοδιοίκησης. Ο Φρειδερίκος Ράϊφάϊζεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη δημιουργία των πιστωτικών συνεταιρισμών στους κόλπους των αγροτών. Στη Γερμανία στα μέσα του 19 ου αιώνα εμφανίστηκαν συνεταιρισμοί τύπου Ροτσντέιλ και στο συνεταιριστικό κίνημα της χώρας αυτής επικράτησε η «γραμμή του Αμβούργου», τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οποίας ήταν ο περιορισμός των κερδών που διέθετε ο συνεταιρισμός για κατανομή ανάλογα με την αγορά αγαθών και η δημιουργία ταμείου βοήθειας για τα άπορα μέλη. Στα μέσα του 19 ου αιώνα οι συνεταιρισμοί εξαπλώνονταν βαθμιαία στην Αυστρία, στην Ελβετία, στη Δανία, στη Σουηδία και τη Νορβηγία. Στην Ελλάδα η συνεταιριστική κίνηση υπό την σύγχρονη μορφή εμφανίστηκε ουσιαστικά το έτος 1900 οπότε και ιδρύθηκε ο πρώτος γεωργικός συνεταιρισμός στη Θεσσαλία (Αλμυρός Βόλου) και συνεχίστηκε με γρήγορους ρυθμούς μετά το 1915 οπότε και ψηφίστηκε ο πρώτος ελληνικός νόμος περί συνεταιρισμών (ν. 602/1915). 3.2. Σύγχρονα συνεταιριστικά δεδομένα 15
Συνεταιρισμός υπό τη σύγχρονη πλέον μορφή του είναι η εθελοντική ένωση προσώπων, που έχει ως κύριο σκοπό την προαγωγή της οικονομικής κατάστασης των μελών της και παράλληλα έχει πολιτιστικό μορφωτικό σκοπό, στηρίζεται στη συμμετοχή των μελών της που έχουν ίδιες ανάγκες και αναπτύσσουν από κοινού δημοκρατικά διοικούμενη επιχείρηση. Στη σημερινή εποχή οι συνεταιρισμοί αποτελούν μια γενικά αποδεκτή οργανωτική μορφή, ανθούν στις ανταγωνιστικές αγορές, έχουν επιτύχει να κατέχουν αξιόλογα μερίδια σε τομείς όπου οι καπιταλιστικές κεφαλαιουχικές εταιρίες είναι πολύ ισχυρές, όπως στον τραπεζικό τομέα, στο γεωργικό τομέα, στον ασφαλιστικό τομέα, παρουσιάζουν μεγάλη ανάπτυξη στους τομείς της υγειονομικής περίθαλψης, της εκπαίδευσης, της παροχής υπηρεσιών στις επιχειρήσεις και της στέγασης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ουσία, η θέση και ο ρόλος των συνεταιρισμών σε μια κοινωνικοοικονομική δομή καθορίζονται από τις επικρατούσες σχέσεις παραγωγής. Συνοψίζοντας όλα όσα ανωτέρω έχουν αναφερθεί, ο συνεταιρισμός χαρακτηρίζεται από τα εξής στοιχεία : α. Ο συνεταιρισμός είναι εθελοντική ένωση προσώπων. Συνεταιρισμοί αναγκαστικοί και συνεταιρισμοί που λειτουργούν με το σύστημα της κρατικής οικονομίας δεν είναι γνήσιοι. β. Ο συνεταιρισμός είναι οικονομική οργάνωση και παράλληλα δύναται να έχει πολιτιστικούς και μορφωτικούς σκοπούς. Ο συνεταιρισμός αποσκοπεί κυρίως να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των μελών του σε υλικά αγαθά και υπηρεσίες προάγοντας την οικονομική τους κατάσταση. γ. Η είσοδος και η έξοδος των μελών είναι ελεύθερη. Οι συνεταιρισμοί διαφέρουν από τις ιδιωτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις και τις μετοχικές εταιρίες γιατί δεν λειτουργούν με αποκλειστικό σκοπό το 16
κέρδος, αλλά την κάλυψη των καταναλωτικών, παραγωγικών και άλλων οικονομικών αναγκών των μελών τους. Αντίθετα από τις μετοχικές εταιρίες που συνενώνουν κεφάλαια, οι συνεταιρισμοί συνενώνουν πρόσωπα που ωφελούνται από τις υπηρεσίες τους ή συμμετέχουν στην οικονομική δραστηριότητά τους. 3.3. Βασικές συνεταιριστικές αξίες και αρχές. Ο συνεταιρισμός προκειμένου να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που προκάλεσαν τη δημιουργία του, να προσελκύσει και να προκαλέσει τη δράση των οικονομικά ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων προς την κατεύθυνση της συνεταιριστικής ιδέας και να τύχει έτσι επιτυχούς εφαρμογής, λειτουργίας και ανάπτυξης έπρεπε να στηρίζεται και να διέπεται από συγκεκριμένες βασικές αξίες, που είναι : α) Η ελευθερία των προσώπων να αποφασίζουν εκούσια και αυτόνομα να συνεργαστούν μεταξύ τους καθορίζοντας τους στόχους της συνεργασίας τους αυτής. β) Η ισότητα μεταξύ των μελών του συνεταιρισμού, τα οποία έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις και κατέχουν μέσα στο συνεταιρισμό ισότιμη και ισόνομη θέση, έκφανση της οποίας αποτελεί και ο κανόνας της μίας ψήφου ανά μέλος ανεξαρτήτως της συμμετοχής τους στο κεφάλαιο. γ) Η δημοκρατία στη διοικητική διάρθρωση του συνεταιρισμού και στη διανομή των καθαρών κερδών της οικονομικής χρήσης με βάση την ισότητα και όχι βάσει κριτηρίων όπως αυτό της συμμετοχής στο κεφάλαιο. δ) Η δικαιοσύνη υπό την έννοια του δίκαιου ελέγχου των μελών του συνεταιρισμού, της αποφυγής δυσμενούς μεταχείρισης μεταξύ των μελών και του αποκλεισμού του πλουτισμού του ενός μέλους σε βάρος του άλλου. Το έτος 1995 η Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση (Δ.Σ.Ε.), διατύπωσε τις βασικές συνεταιριστικές αξίες ως εξής : 17
«Οι συνεταιρισμοί στηρίζονται στις αξίες της αυτοβοήθειας, της αυτευθύνης, της δημοκρατίας, της ισότητας, της ισοτιμίας, της αλληλεγγύης. Τα μέλη των συνεταιρισμών στηρίζονται στις ηθικές αξίες της εντιμότητας, της διαφάνειας και της κοινωνικής υπευθυνότητας.». Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η δημιουργία και λειτουργία των συνεταιρισμών προηγήθηκε της νομοθετικής πρόβλεψης και ρύθμισής τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πριν τη θέσπιση των πρώτων συνεταιριστικών νομοθεσιών να έχουν διαμορφωθεί κανόνες και αρχές στις οποίες στηριζόταν το συνεταιριστικό κίνημα και εφαρμόζονταν στους ήδη λειτουργούντες συνεταιρισμούς. Οι περισσότερες συνεταιριστικές νομοθεσίες που θεσπίστηκαν στη συνέχεια έλαβαν υπόψη τους ως κατευθυντήριες γραμμές τις ήδη διαμορφωθείσες συνεταιριστικές αρχές και περιορίστηκαν να ρυθμίσουν αυτές και να τις εφαρμόσουν στη λειτουργία των συνεταιρισμών. Η Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση (Δ.Σ.Ε.) το έτος 1937 σε συνέδριό της στο Παρίσι διατύπωσε τις συνεταιριστικές αρχές ως εξής : α) Η ελεύθερη και εθελοντική συμμετοχή των προσώπων. β) Η δημοκρατική διοίκηση του συνεταιρισμού. γ) Η διανομή των πλεονασμάτων στα μέλη του συνεταιρισμού ανάλογα με τις συναλλαγές τους με το συνεταιρισμό. δ) Η πολιτική και θρησκευτική ουδετερότητα. ε) Ο περιορισμένος τόκος στο κεφάλαιο. στ) Οι αγορές και πωλήσεις τοις μετρητοίς. ζ) Η προώθηση της εκπαίδευσης. Οι συνεταιριστικές αρχές αναδιατυπώθηκαν, εν συνεχεία, στο συνέδριο της Βιέννης το έτος 1966 ως εξής : α) Η συμμετοχή μελών σε συνεταιριστική οργάνωση πρέπει να είναι εθελοντική και προσιτή, χωρίς τεχνητούς περιορισμούς από οποιεσδήποτε 18
κοινωνικές, πολιτικές ή θρησκευτικές διακρίσεις, σε όλα τα άτομα που μπορούν να κάνουν χρήση των υπηρεσιών της και επιθυμούν να αποδεχθούν τις ευθύνες της συμμετοχής. β) Οι συνεταιριστικές οργανώσεις είναι δημοκρατικές. Οι υποθέσεις τους πρέπει να κατευθύνονται από πρόσωπα εκλεγόμενα ή οριζόμενα με τρόπο αποδεκτό από τα μέλη και υπόλογα σε αυτά. Τα μέλη των πρωτοβάθμιων οργανώσεων πρέπει να απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα ψήφου (κάθε άτομο μία ψήφος) και συμμετοχή σε αποφάσεις που επηρεάζουν τις οργανώσεις τους. Στις μη πρωτοβάθμιες οργανώσεις η διοίκηση πρέπει να διεξάγεται σε δημοκρατική βάση με πρόσφορο τρόπο. γ) Οι συνεταιριστικές μερίδες πρέπει να απολαμβάνουν μόνο ένα περιορισμένο τόκο ή και καθόλου. δ) Πλεονάσματα και αποταμιεύσεις προερχόμενα από τις δραστηριότητες της οργανώσεως, εάν υπάρχουν, ανήκουν στα μέλη της οργάνωσης και πρέπει να διαθέτονται έτσι, ώστε να αποφεύγεται το να ωφελείται ένα μέλος σε βάρος άλλου και αυτό μπορεί να γίνεται με απόφαση των μελών ως εξής: 1. Για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων της οργάνωσης 2. Για την παροχή κοινών υπηρεσιών 3. Με διανομή στα μέλη, ανάλογα με τις συναλλαγές τους με την οργάνωση ε) Όλες οι συνεταιριστικές οργανώσεις πρέπει να προνοούν για την εκπαίδευση των μελών τους, των στελεχών και των υπαλλήλων τους και του κοινού γενικά, στις αρχές και στις μεθόδους της συνεργασίας τόσο τις οικονομικές, όσο και τις δημοκρατικές. στ) Όλες οι συνεταιριστικές οργανώσεις, για να εξυπηρετήσουν καλύτερα τα συμφέροντα των μελών τους και των κοινωνιών τους, πρέπει να συνεργάζονται ενεργά με κάθε πρακτικό τρόπο με άλλες συνεταιριστικές οργανώσεις σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. 19
Οι αναθεωρημένες συνεταιριστικές αρχές που έγιναν αποδεκτές το έτος 1995 (Συνέδριο Δ.Σ.Ε., Μάντσεστερ) είναι οι ακόλουθες : Α. Η αρχή της εθελοντικής και ελεύθερης συμμετοχής. Οι συνεταιρισμοί είναι εθελοντικές οργανώσεις στις οποίες συμμετέχουν ελεύθερα όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, κοινωνικής προέλευσης ή επιπέδου, πολιτικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες τους και να αναλάβουν τις ευθύνες ως μέλη τους. Β. Η αρχή της δημοκρατικής διοίκησης εκ μέρους των μελών. Οι συνεταιρισμοί είναι δημοκρατικές οργανώσεις, διοικούνται από τα μέλη τους που συμμετέχουν ενεργά στη λήψη αποφάσεων για όλα τα θέματά τους, ασκώντας έλεγχο στους αιρετούς εκπροσώπους τους. Στους πρωτοβάθμιους συνεταιρισμούς τα μέλη έχουν ίσα δικαιώματα ψήφου (κάθε μέλος έχει μία ψήφο) οι δε συνεταιρισμοί ανώτερου βαθμού οργανώνονται και διοικούνται με δημοκρατικό τρόπο. Γ. Η αρχή της οικονομικής συμμετοχής των μελών. Τα μέλη συμμετέχουν ισότιμα στο κεφάλαιο του συνεταιρισμού. Η διαχείριση του κεφαλαίου του συνεταιρισμού γίνεται κατά τρόπο δημοκρατικό. Μέρος του κεφαλαίου αποτελεί την κοινή περιουσία του συνεταιρισμού. Τα μέλη λαμβάνουν ελάχιστη έως καθόλου αποζημίωση για το κεφάλαιο που καταθέτουν για να γίνουν μέλη. Τα πλεονάσματα του συνεταιρισμού διατίθενται από τα μέλη για τους εξής σκοπούς : α) Δημιουργία αποθεματικών, εκ των οποίων ένα μέρος παραμένει αδιανέμητο προς κατοχύρωση της ανάπτυξης του συνεταιρισμού, β) Απόδοση στα μέλη σε αναλογία με τις συναλλαγές τους με το συνεταιρισμό και γ) Υποστήριξη άλλων δραστηριοτήτων του συνεταιρισμού που αποφασίζουν και εγκρίνουν τα μέλη του. Δ. Η αρχή της αυτονομίας και της ανεξαρτησίας. 20
Οι συνεταιρισμοί είναι αυτόνομες οργανώσεις και διατηρούν την ανεξαρτησία τους ακόμα και όταν συμβάλλονται με κυβερνήσεις ή αποκτούν κεφάλαια από εξωτερικές πηγές. Ε. Η αρχή της εκπαίδευσης, της πρακτικής εξάσκησης και της πληροφόρησης. Οι συνεταιρισμοί παρέχουν εκπαίδευση και πρακτική άσκηση στα μέλη τους είτε αυτά είναι αιρετά μέλη της διοίκησης, διευθυντικά στελέχη ή υπάλληλοι, προκειμένου να αποκτήσουν τις αναγκαίες γνώσεις και εμπειρία και να συμβάλουν στην ανάπτυξη του συνεταιρισμού. Επίσης, οι συνεταιρισμοί παρέχουν πληροφόρηση στο κοινό αναφορικά με τη φύση και τα οφέλη της συνεργασίας. ΣΤ. Η αρχή της συνεργασίας μεταξύ των συνεταιρισμών. Οι συνεταιρισμοί για την προώθηση του συνεταιριστικού κινήματος και προς πραγματοποίηση των σκοπών τους πρέπει να συνεργάζονται μεταξύ τους σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Ζ. Η αρχή του ενδιαφέροντος για την κοινότητα. Οι συνεταιρισμοί υιοθετούν πολιτικές που εγκρίνονται από τα μέλη τους που αποσκοπούν στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη των κοινοτήτων τους. 3.4. Συνεταιριστικό δίκαιο 3.4.1. Εθνικό δίκαιο Το δικαίωμα ίδρυσης συνεταιρισμών και η συνεταιριστική οργάνωση κατοχυρώνεται στο ελληνικό Σύνταγμα που αναγνωρίζει το συνεταιρισμό ως 21
αυτοδιοικούμενη οικονομική και κοινωνική οργάνωση, αποκλείοντας έτσι την ανάμιξη του κράτους στη διοίκηση των συνεταιρισμών. Η ίδρυση του συνεταιρισμού αποτελεί εκδήλωση του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας καθενός και της συμμετοχής του στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας (άρθρο 5 παράγρ. 1 Σ 1975/1986/2001). Το δικαίωμα ίδρυσης συνεταιρισμών προβλέπεται ρητά στην παραγρ. 4 του άρθρου 12 Σ 1975/1986/2001 όπου αναφέρεται ότι οι γεωργικοί και αστικοί συνεταιρισμοί κάθε είδους αυτοδιοικούνται σύμφωνα με τους όρους του Νόμου και του Καταστατικού τους και προστατεύονται και εποπτεύονται από το Κράτος που είναι υποχρεωμένο να μεριμνά για την ανάπτυξή τους. Διευκρινίζεται, ότι το δικαίωμα της ίδρυσης συνεταιρισμού δεν συνδέεται με την ελευθερία ίδρυσης σωματειακών ενώσεων της παραγράφου 1 του ίδιου άρθρου. Σε εκτέλεση των συνταγματικών διατάξεων, με μεγάλη καθυστέρηση ψηφίστηκε το 1986 ο Ν. 1667/1986 «Αστικοί συνεταιρισμοί και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α 196), ο οποίος στη συνέχεια τροποποιήθηκε διαδοχικά με τους Ν. 2076/1992, Ν. 2166/1993, 2515/1997, 2744/1999 και 3156/2003. Για τους οικοδομικούς συνεταιρισμούς ισχύει το Π.Δ. 93/1987 όπως έχει τροποποιηθεί με τα Π.Δ/τα 2/1988, 23/1990 και 448/1991, ενώ τα θέματα των αγροτικών συνεταιρισμών ρυθμίζονται από το Ν. 2810/2000 όπως τροποποιήθηκε με το Ν. 3147/2003. Επιπρόσθετα, στους συνεταιρισμούς εφαρμόζονται συμπληρωματικά και αναλογικά οι διατάξεις του Εμπορικού Δικαίου δεδομένου ότι οι συνεταιρισμοί έχουν την εμπορική ιδιότητα. 3.4.2. Ευρωπαϊκό και Κοινοτικό Δίκαιο 22
3.4.2.1. Στο πλαίσιο του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου και των θεσμών που έχουν δημιουργηθεί, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει εκδώσει σειρά ψηφισμάτων για συνεταιριστικά ζητήματα, όπως το ψήφισμα της 13.4.1983 σχετικά με τους συνεταιρισμούς στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., C 128/16.5.1983 σελ. 51), το ψήφισμα της 9.7.1987 σχετικά με τη συμβολή των συνεταιρισμών στην περιφερειακή ανάπτυξη (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., C 246/14.9.1987 σελ. 94), το ψήφισμα της 26.5.1989 σχετικά με το ρόλο των γυναικών στους συνεταιρισμούς και τις τοπικές πρωτοβουλίες για τη δημιουργία απασχόλησης (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., C 158/26.6.1989 σελ. 380), το ψήφισμα της 11.2.1994 σχετικά με τη συμβολή των συνεταιρισμών στην περιφερειακή ανάπτυξη (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., C 61/28.2.1994 σελ. 231) και το ψήφισμα της 18.9.1998 σχετικά με το ρόλο των συνεταιρισμών στην ανάπτυξη της γυναικείας απασχόλησης (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., C 313/12.12.1998 σελ. 234). Τα παραπάνω ψηφίσματα σε συνδυασμό με το ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. της 19.12.2001, στο οποίο περιέχεται κατεύθυνση προς τις Κυβερνήσεις των Κρατών Μελών του να εξασφαλίσουν ένα ευμενές περιβάλλον στο οποίο οι συνεταιρισμοί θα μπορούν να συμμετέχουν με ίσους όρους, οδήγησαν στην έκδοση του Κανονισμού (ΕΚ) 1435/2003 του Συμβουλίου της 22.7.2003 σχετικά με το Καταστατικό της Ευρωπαϊκής Συνεταιριστικής Εταιρίας (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., L 207/18.8.2003 σελ. 1) και την Οδηγία 2003/72/ΕΚ του Συμβουλίου της 22.7.2003 σχετικά με τη συμπλήρωση του Καταστατικού του ευρωπαϊκού συνεταιρισμού όσον αφορά το ρόλο των εργαζομένων (Επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε., L 207/18.8.2003 σελ. 25). Στα παραπάνω κοινοτικά έγγραφα, επαναδιατυπώνονται οι συνεταιριστικές αρχές σε κοινοτικό επίπεδο, κινούμενες στο πλαίσιο των αρχών που ήδη πιο πάνω έχουν αναφερθεί. 3.4.2.2. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εθνικές νομοθεσίες των Ευρωπαϊκών χωρών, στις οποίες υπάρχουν χαρακτηριστικά τα οποία υποβοηθούν την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων των συνεταιρισμών. 23
Στη Γερμανία, βασική πηγή του συνεταιριστικού δικαίου αποτελεί ο νόμος περί συνεταιρισμών της 20.5.1898 όπως τροποποιήθηκε με τους συναφείς περί συνεταιρισμών νόμους της 9.10.1973 και 28.10.1994. Στη Γαλλία, οι συνεταιρισμοί θεσμικά ρυθμίζονται από τη νομοθεσία περί συνεταιρισμών του 1947 (Loi 47 1775 της 10.9.1947), όπως τροποποιήθηκε από το νόμο 92 643 της 13.7.1992. Στην Αγγλία, οι συνεταιρισμοί ρυθμίζονται και οργανώνονται με βάση τη γενική νομοθεσία που απορρέει από την πράξη του 1852 «Industrial and Provident Societies Act», όπως διαδοχικά τροποποιήθηκε, ενώ ταυτόχρονα ισχύουν οι ειδικότερες νομοθεσίες για τους γεωργικούς συνεταιρισμούς (Agriculture Act, 1960 και Agricultural Association Act, 1962), τους συνεταιρισμούς παραγωγής (Industrial Common Ownership Act, 1976) και τους πιστωτικούς συνεταιρισμούς (Credit Union Act, 1979). Στην Ιταλία, οι συνεταιρισμοί ρυθμίζονται κατά βάση από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα του 1942 στο Βιβλίο V, τίτλος VI «συνεταιριστικές επιχειρήσεις και ασφαλιστικές ενώσεις αμοιβαιότητας», άρθρα 2511-2548, σε συνδυασμό με ειδικότερους νόμους, όπως ενδεικτικά το Νομοθετικό Διάταγμα 1577/1947 σχετικά με τις φορολογικές διευκολύνσεις και λοιπά των συνεταιρισμών και το Διάταγμα 1235/1948 για τα «γεωργικά κονσόρτσια» (consorzi agrari). Ήδη στην Ιταλία με το Νόμο 381/1991 αναγνωρίσθηκαν οι κοινωνικοί συνεταιρισμοί που δραστηριοποιούνται στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών στους πολίτες και την οικογένεια καθώς και στην εισαγωγή στην απασχόληση ευπαθών ομάδων του πληθυσμού, οι οποίοι παρουσίασαν σημαντική αύξηση και συνενώνονται σε μορφή δικτύου υπό την Εθνική Ένωση Συνεργασίας για την Κοινωνική Αλληλεγγύη (Consorzio Nazionale Della Cooperazione Di Solidarieta Sociale). Ήδη το θεσμικό αυτό πλαίσιο έχει τροποποιηθεί με το Νόμο 52/6.2.1996 σε εναρμόνιση και εφαρμογή του σχετικού θεσμικού πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδιαίτερα ως προς τις δυνατότητες 24
αναθέσεων έργων, εργασιών, προμηθειών και υπηρεσιών από κρατικές αναθέτουσες αρχές σε συνεταιρισμούς. 25
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 1. Συνοπτικά ιστορικά δεδομένα. Είναι γνωστή η ιστορική διαδρομή και προσέγγιση των θεμάτων της ψυχικής υγείας, τόσο ανά τους αιώνες όσο και πρόσφατα 2. Οι θρησκευτικές προκαταλήψεις και δοξασίες σε συνδυασμό με την οργανική ερμηνεία της ψυχικής διαταραχής, οδήγησαν στην απάνθρωπη αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών. Οι καταδιώξεις και τα μαρτύρια (όπως ο βασανισμός και το κάψιμο) των ψυχικά ασθενών αποτελούσαν βίαιη αντιμετώπιση ενός μη κατανοητού φαινομένου σε συνδυασμό με την επικράτηση του εκκλησιαστικού αυταρχισμού στη Δύση. Οι μη θεολογικές θεωρήσεις των ψυχικών ασθενειών άρχιζαν να κερδίζουν έδαφος από τις αρχές του 17 ου αιώνα, οπότε επικράτησε η ιδρυματική άποψη ότι οι ψυχικά ασθενείς αποτελούν απειλή για τη δημόσια ασφάλεια και επιβάλλεται ο περιορισμός τους σε φτωχοκομεία, φυλακές και άσυλα, τα οποία ως ιδρύματα εγκλεισμού καμία ελπίδα αποκατάστασης δεν παρείχαν, δεδομένων των επισφαλών συνθηκών ζωής από άποψη συνθηκών υγιεινής και περίθαλψης. Την εποχή του Διαφωτισμού και της εξάπλωσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, η ψυχική ασθένεια αρχίζει να αντιμετωπίζεται σαν τέτοια και να δημιουργούνται ειδικά θεραπευτικά ιδρύματα (φρενοκομεία), τα οποία σε κάθε περίπτωση αποτελούν πρόοδο σε σχέση με το παρελθόν, χωρίς όμως τελικά να ξεφεύγουν και αυτά από τη λογική της ασυλικής ιατρικής και του εγκλεισμού. 2 Για τα θέματα της ιστορικής προσέγγισης βλ. και Έκθεση Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (2003) «The Mental Health Context» στα ελληνικά έκδοση Υπουργείου Υγείας Πρόνοιας 2004, σελ. 20 επ., και Οδηγός Ψυχικής Υγείας - Από την προκατάληψη στην συμβίωση, Έκδοση Ε.Π.Α.Ψ.Υ. 2001, σελ. 32 επ. 26
Ταυτόχρονα, αρχίζουν να αναπτύσσονται πειραματικές παρεμβάσεις ψυχοχειρουργικού χαρακτήρα (λοβοτομή ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ), οι οποίες απλώς παγιώνουν την κατάσταση της ψυχικής διαταραχής χωρίς να παρέχουν προοπτική ανάκαμψης. Από τα μέσα του 20 ου αιώνα η αντιμετώπιση των ατόμων με ψυχικές διαταραχές προσεγγίστηκε ανθρωπιστικά, καταρχήν, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης κινημάτων για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε συνδυασμό με την εμπειρία των πενιχρών αποτελεσμάτων των ψυχιατρικών ασύλων. Η αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών συνδυάστηκε με την ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην κοινότητα με την εφαρμογή εναλλακτικών υπηρεσιών εκτός νοσοκομείου, διαδικασία η οποία έγινε γνωστή ως αποϊδρυματισμός ή ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν έχει παντού κοινά χαρακτηριστικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρξε μία προσπάθεια συντηρητικής ένταξης των ψυχικά ασθενών στην κοινότητα μέσα από τη σταδιακή δημιουργία δομών με κύριο χαρακτηριστικό το πέρασμα του ψυχικά ασθενή από τη μία δομή στην άλλη, ενώ σε άλλες διαπιστώνεται ένας υπέρμετρος ριζοσπαστισμός επί του οποίου ασκείται κριτική ως προς την αποτελεσματικότητά του. Σε κάθε περίπτωση, η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, οποιοδήποτε μοντέλο και εάν ακολουθεί, συνδέεται με την αναγκαιότητα της αναγνώρισης δικαιωμάτων στους ψυχικά ασθενείς και ιδιαίτερα αυτά της εκπαίδευσης, της εργασίας, της ίσης μεταχείρισης και της συμμετοχής τους στην κοινωνικοοικονομική ζωή και της αποδοχής από την κοινωνία της διαφορετικότητας των παραπάνω δικαιωμάτων στο πρόσωπο των ψυχικά ασθενών. 27
2. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα Στο απώτερο παρελθόν, καθαρά για λόγους παραδόσεων, από την αντιμετώπιση των ψυχασθενών με βάση τις ιστορικοφιλοσοφικές αντιλήψεις της κλασσικής Ελλάδας, οι ψυχικά ασθενείς δεν αντιμετώπισαν τη βία των μαρτυρίων και της πυράς, αλλά κυρίως την απομόνωση στον περίγυρο μοναστηριών. Στην Ελλάδα, ήδη από τα μέσα του 19 ου αιώνα, η ψυχιατρική λαμβάνει ιδρυματική μορφή, φανερά επηρεασμένη από τις επιστημονικές απόψεις και προσεγγίσεις των χωρών της δυτικής Ευρώπης, και ο ψυχικά ασθενής αντιμετωπίζεται πλέον ως ασθενής που χρήζει ειδικής νοσηλείας και θεραπείας σε ψυχιατρικά νοσοκομεία με ειδικευμένο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Στη φάση αυτή και μετά συνιστώνται τα περισσότερα ψυχιατρικά νοσοκομεία, πολλά από τα οποία λειτουργούν μέχρι σήμερα. Η ανάπτυξη του συστήματος παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας είχε συγκεντρωτικά και ασυλικά χαρακτηριστικά, αφού εξέλιπαν εναλλακτικές λύσεις, όπως κοινοτικές υπηρεσίες ή μονάδες αποκατάστασης. Το νομοθετικό πλαίσιο μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 80 συνέδεε ευθέως τον ψυχικά ασθενή με τα θέματα της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, χωρίς καμία πρόβλεψη σε δικαιώματα, έστω και σε αυτά της θεραπείας και αποκατάστασης. Μόλις το 1983 με την ψήφιση του Ν. 1397/1983 αρχίζει να οργανώνεται στην Ελλάδα ένα ολοκληρωμένο ενιαίο σύστημα παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Στην πρακτική εφαρμογή του συστήματος αυτού βοήθησε ο Κανονισμός (ΕΟΚ) 815/1984, ο οποίος στη συνέχεια τροποποιήθηκε με τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 4130/1988, μέσα από τους οποίους οργανώθηκε σειρά εξωνοσοκομειακών μονάδων (Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Κινητές Μονάδες Ψυχιατρικής Περίθαλψης Υπαίθρου, Ξενώνες, Μονάδες Επαγγελματικής Κατάρτισης κλπ) και εφαρμόστηκαν μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα αλλαγές σε ψυχιατρικά νοσοκομεία. 28
Στη συνέχεια, υπό το θεσμικό πλαίσιο των Ν. 2071/1992 και 2519/1997 προωθήθηκε περαιτέρω η αναδιοργάνωση και βελτίωση του συστήματος της ψυχιατρικής περίθαλψης και ο εξανθρωπισμός των συνθηκών διαβίωσης των νοσηλευομένων ψυχικά ασθενών. Η αποτελεσματικότητα των θεσμών που δημιουργήθηκαν παρά την έλλειψη πόρων και των δυσλειτουργιών τους δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη θεσμοθέτηση ενός πιο σύγχρονου ενιαίου αποκεντρωμένου και αποτελεσματικού δικτύου υπηρεσιών ψυχικής υγείας, πράγμα που έγινε με την ψήφιση του Ν. 2716/1999, ο οποίος σήμερα καθορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η φροντίδα της ψυχικής υγείας στη χώρα μας. 3. Ο Νόμος 2716/1999 Με το Ν. 2716/1999 «Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α 96) καθιερώνεται ένα εθνικό σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας υπό κρατική εποπτεία και έλεγχο. Στόχευση του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου είναι η πλήρης κοινωνική επανένταξη και αποκατάσταση των ατόμων που παρουσιάζουν ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Με το νόμο αυτό : α) Δίνεται έμφαση στην προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές και για το λόγο αυτό συστάθηκε αφενός μεν Γραφείο για την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές, καθώς και Ειδική Επιτροπή Ελέγχου προστασίας των δικαιωμάτων των ατόμων αυτών, η οποία λειτουργεί στα πλαίσια της Εθνικής Επιτροπής Ελέγχου Προστασίας των δικαιωμάτων των ασθενών, με αντικείμενο την εποπτεία και τον έλεγχο της προστασίας των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. β) Προβλέφθηκε η τομεοποίηση των Μονάδων Ψυχικής Υγείας στη βάση των κατευθύνσεων της κοινοτικής ψυχιατρικής, της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας και των εμπειριών από την εφαρμογή ανάλογων 29
θεσμών σε σειρά ευρωπαϊκών χωρών που επιβάλλουν τη διαίρεση των υγειονομικών περιφερειών σε μικρότερες περιοχές με γεωγραφικά και πληθυσμιακά κριτήρια, προκειμένου οι ασθενείς να υποστηρίζονται θεραπευτικά στον τόπο που κατοικούν ή διαμένουν. Ήδη, έχουν εκδοθεί οι αναγκαίες Υπουργικές Αποφάσεις για τη σύσταση Τομέων Ψυχικής Υγείας (Το.Ψ.Υ.) ανά την Ελλάδα και την ένταξη Μονάδων Ψυχικής Υγείας (Μ.Ψ.Υ.) σε αυτούς. Στο παράρτημα της παρούσας παρουσιάζεται πίνακας όλων των νομοθετικών ρυθμίσεων σχετικά με την τομεοποίηση σε εθνικό επίπεδο. γ) Με τις διατάξεις του νόμου γίνεται αποκλειστική απαρίθμηση των Μονάδων Ψυχικής Υγείας και σαν τέτοιες οριοθετούνται τόσο παραδοσιακές μονάδες περίθαλψης, όσο και αυτές που διαμορφώθηκαν άτυπα στην ψυχιατρική πρακτική. Οι Μονάδες Ψυχικής Υγείας σύμφωνα με την παραγρ. 1 του άρθρου 4 είναι τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας, τα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα, τα Πολυδύναμα Ψυχιατρικά Ιατρεία, τα Πολυδύναμα Ιατροπαιδαγωγικά Ιατρεία, οι Κινητές Μονάδες, τα Ψυχιατρικά Τμήματα Ενηλίκων ή Παιδιών και Εφήβων Γενικών Νομαρχιακών ή Περιφερειακών Νοσοκομείων, οι Πανεπιστημιακές Ψυχιατρικές Κλινικές Ενηλίκων ή Παιδιών και Εφήβων, τα Πανεπιστημιακά Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, τα Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα Ψυχικής Υγείας και οι Πανεπιστημιακές Μονάδες Ψυχικής Υγείας, τα Ψυχιατρικά ή Παιδοψυχιατρικά Νοσοκομεία, οι Ιδιωτικές Κλινικές, τα Κέντρα Εξειδικευμένης Περίθαλψης, οι Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης, τα Ειδικά Κέντρα ή οι Ειδικές Μονάδες Κοινωνικής Επανένταξης και οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης. Οι Μονάδες Ψυχικής Υγείας οποιασδήποτε νομικής μορφής εποπτεύονται από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληληγγύης. Στο νόμο γίνεται αναλυτική περιγραφή των Μονάδων Ψυχικής Υγείας και των λειτουργικών οργανωτικών τους χαρακτηριστικών. 30
Το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο χαρακτηρίζεται ως επαρκές και σύγχρονο, κινούμενο στην κατεύθυνση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Η όποια κριτική ασκείται είναι σε επί μέρους θέματα του νόμου και κυρίως σε θέματα τεχνικής ή οργανωτικής φύσης και οι διατυπωθείσες επιφυλάξεις κατά τη συζήτηση του νόμου στη Βουλή 3 αφορούσαν είτε θεωρητικά ζητήματα προσανατολισμού της υγείας, είτε τη «συνεργασία» του δημόσιου με το ιδιωτικό κεφάλαιο στο χώρο της υγείας. 3 Για τη συζήτηση του νόμου στη Βουλή, βλ. Πρακτικά Βουλής, Θ Περίοδος - Γ Σύνοδος, κατά την συνεδρίαση ΡΗ /20.4.1999 και ΡΘ /21.4.1999. 31
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ 1. Σκοπιμότητα των νομοθετικών προβλέψεων. Με το άρθρο 12 του Ν. 2716/1999 προβλέφθηκε η δημιουργία μιας προστατευόμενης κοινωνικής επιχείρησης με τη μορφή συνεταιρισμού, του κοινωνικού συνεταιρισμού περιορισμένης ευθύνης. Όπως προκύπτει από την Εισηγητική Έκθεση του Νόμου η δημιουργία των Κοι.Σ.Π.Ε. έγινε προκειμένου να δοθεί λύση στο πρόβλημα της κοινωνικοοικονομικής ενσωμάτωσης και της επαγγελματικής ένταξης των ατόμων εκείνων που λόγω της ψυχικής ή διανοητικής ασθένειάς τους αντιμετωπίζουν σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα που τα καθιστούν εν όλω ή εν μέρει ανίκανα να εξασφαλίσουν και να διατηρήσουν μία θέση απασχόλησης στην ελεύθερη αγορά εργασίας, άτομα τα οποία σε περίοδο οικονομικής ύφεσης και υψηλής ανεργίας συναντούν πρόσθετες δυσκολίες απασχόλησης, έτσι ώστε να υφίστανται διπλό αποκλεισμό. Επιδίωξη του νομοθετικού πλαισίου για τους Κοι.Σ.Π.Ε. είναι πρωτίστως η αποκατάσταση της ψυχοκοινωνικής κατάστασης των παραπάνω ατόμων και η μέσω της ένταξής τους στην αγορά εργασίας αυτονόμησή τους και κοινωνικής τους επανένταξης. Οι Κοι.Σ.Π.Ε. ως εργαλεία ψυχοκοινωνικής επανένταξης αποτελούν ένα ιδιαίτερα θετικό βήμα σε σχέση με τα μέχρι σήμερα διάσπαρτα λειτουργούντα προστατευμένα εργαστήρια (με τα οποία δεν θα πρέπει να γίνεται σύγχυση) και προς τα οποία ασκείται κριτική ότι διαιωνίζουν το περιβάλλον ιδρυματισμού με την έννοια ότι δεν συνδέονται με την κανονική αγορά εργασίας και τις σύγχρονες οικονομικές απαιτήσεις, οπότε αναπαράγουν χαρακτηριστικά ιδρύματος. Έτσι λοιπόν οι Κοι.Σ.Π.Ε. χαρακτηρίζονται ως θεραπευτικές συνεταιριστικές μονάδες (σύμφωνα με τη σχετική ορολογία του Ν. 2071/1992), αλλά και οικονομικές μονάδες. 32
2. Ο διφυής χαρακτήρας των Κοι.Σ.Π.Ε. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Κοι.Σ.Π.Ε. είναι θεραπευτική μονάδα ψυχικής υγείας, ρητά ως τέτοια αναφερόμενη στην παραγρ. 1 του άρθρου 4 του Ν. 2716/1999, όπου καταγράφονται οι Μ.Ψ.Υ., αλλά και ταυτόχρονα ως εκ του σκοπού του και από την άσκηση των δραστηριοτήτων του, οικονομική μονάδα, που επιδιώκει την οικονομική ανύψωση των μελών του, τόσο μέσω της εργασίας τους, όσο και μέσω του θεσμοθετημένου συστήματος διανομής κερδών στα μέλη του. Ο έτσι διαμορφούμενος διφυής χαρακτήρας του Κοι.Σ.Π.Ε. προσδίδει σε αυτόν ταυτόχρονα χαρακτηριστικά, τα οποία, κατά περίπτωση, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται. Από το χαρακτήρα του Κοι.Σ.Π.Ε. ως θεραπευτική μονάδα και του ποιος είναι ο επιδιωκόμενος σκοπός από την πλευρά αυτή, δικαιολογείται για παράδειγμα η παράκαμψη άλλων διατάξεων, όπως της ενηλικότητας των μελών του ή της ικανότητας των μελών του για δικαιοπραξία, η παράλληλη και ταυτόχρονη καταβολή αμοιβής για εργασία με παροχές αναπηρίας, γήρατος ή επιδομάτων πρόνοιας και επανένταξης, ή η προνομιακή μεταχείριση του Κοι.Σ.Π.Ε. στην προμήθεια αγαθών ή τη λήψη υπηρεσιών από το δημόσιο τομέα ή η καθιέρωση ειδικών κινήτρων, όπως είναι οι προβλεπόμενες φορολογικές απαλλαγές. Περαιτέρω, από το χαρακτήρα του Κοι.Σ.Π.Ε. ως οικονομικής μονάδας προκύπτει η αναγκαιότητα για την ανάλογη εσωτερική του διάρθρωση σύμφωνα με τα κρατούντα σε συναφείς επιχειρηματικές μονάδες, όπως η πτωχευτική ικανότητα, η ύπαρξη οργάνων διοίκησης και ελέγχου που εκλέγονται από τα μέλη, η υποχρέωση σύνταξης ισολογισμού και η εφαρμογή των όρων εργασίας και αμοιβής των εργαζομένων. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι οι διοικήσεις και τα στελέχη των Κοι.Σ.Π.Ε. και πολύ περισσότερο το αρμόδιο καθύλην Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης που ασκεί την κρατική εποπτεία επί των Κοι.Σ.Π.Ε., θα πρέπει πάντα να λαμβάνουν υπόψη τους τον παραπάνω διφυή χαρακτήρα και να 33
οργανώνουν κατά τέτοιο τρόπο τη λειτουργία τους ώστε να μη διαταράσσεται η ισορροπία μεταξύ των θεραπευτικών και οικονομικών χαρακτηριστικών τους. 3. Η σύσταση των Κοι.Σ.Π.Ε. Ως Κοι.Σ.Π.Ε. ορίζουμε την ένωση προσώπων, φυσικών ή νομικών που έχει ως σκοπό την οικονομική, κοινωνική και θεραπευτική αποκατάσταση των ατόμων που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές και αντιμετωπίζουν σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα στην ένταξή τους, στην ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή. Οι Κοι.Σ.Π.Ε. αποβλέπουν στο να εξυπηρετήσουν το γενικό συμφέρον της ελληνικής κοινωνίας προάγοντας την κοινωνική και οικονομική ενσωμάτωση των πολιτών με σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας, συμβάλλοντας στη θεραπεία των προσώπων αυτών και στην κατά το δυνατόν οικονομική τους αυτάρκεια. Ο Κοι.Σ.Π.Ε. είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου και ειδικότερα ιδιότυπος συνεταιρισμός με περιορισμένη ευθύνη των μελών του, o οποίος έχει εμπορική ιδιότητα και ως θεραπευτική συνεταιριστική μονάδα αποτελεί Μονάδα Ψυχικής Υγείας του Τομέα Ψυχικής Υγείας. Ο Κοι.Σ.Π.Ε. εντάσσεται στην κατηγορία των αστικών συνεταιρισμών που έχουν τη μορφή ελεύθερης συνεργασίας προσώπων και αποβλέπουν στην οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική ανάπτυξη των μελών του και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους μέσα από την κοινή άσκηση επιχειρηματικής δραστηριότητας. Οι συνεταιρισμοί προβλέπονται κυρίως για τις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες ορισμένα πρόσωπα επιδιώκουν να ικανοποιήσουν τις προσωπικές τους ανάγκες σε αγαθά ή υπηρεσίες με τη δημιουργία μιας κοινής επιχείρησης αυτοεξυπηρέτησης. Οι συνεταιρισμοί είναι ιδιωτικές οικονομικές οργανώσεις, αποτελούν θεσμό της ιδιωτικής οικονομίας και ως τέτοιοι προστατεύονται από το Σύνταγμα. 34