Το σταυροδρόμι της ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα. Προοπτικές, κίνδυνοι και επιλογές

Transcript

1 Το σταυροδρόμι της ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα. Προοπτικές, κίνδυνοι και επιλογές Δημήτρης Ζιώμας Ερευνητής, Επιστημονικός Υπεύθυνος Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Οικονομίας ΕΚΚΕ «ΣΥΝ-ΕΠΙΧΕΙΡΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ» Συνέδριο για την Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και τις Καινοτόμες Ιδέες Νοεμβρίου 2014 Ηράκλειο

2 Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση... προ κρίσης Δεκαετίες 1990 & 2000: Υψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης Δημιούργησαν εισοδήματα και θέσεις εργασίας, που χαρακτηρίζονταν από άνιση κατανομή, αγνοώντας τις κοινωνικές ανάγκες όταν αυτές δεν φαίνονται οικονομικά συμφέρουσες και αποδοτικές Δεν συνέβαλαν - στον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων και της ανασφάλειας - στην εξάλειψη του αποκλεισμού των πιο ευάλωτων ομάδων από τη διανομή του πλούτου και τη συμμετοχή τους στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα -στη μείωση της φτώχειας

3 Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση στην περίοδο της κρίσης ;;;; Ραγδαία μείωση - οικονομικής δραστηριότητας - εισοδημάτων - δημόσιων παροχών στους τομείς υγείας και κοινωνικής πρόνοιας Ραγδαία αύξηση - ανεργίας μακροχρόνιας ανεργίας - φτώχειας, κοινωνικού αποκλεισμού και ανισοτήτων - κοινωνικών προβλημάτων και κοινωνικών αναγκών

4 Η ανάγκη κάλυψης του «κενού»: πρόκληση για την Κοινωνική Οικονομία Κρίση του παραδοσιακού παραγωγικού /επιχειρηματικού μοντέλου (οικονομικός ατομικισμός κυριαρχία του ατομικού κέρδους) Κενός χώρος Αναγκαιότητα κάλυψης του «κενού χώρου» Ανάπτυξη πρωτοβουλιών που υπερβαίνουν τα ατομικά συμφέροντα: - ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών επιχειρηματικότητας συλλογικού και αλληλέγγυου χαρακτήρα - ανάπτυξη πρωτοβουλιών υπηρεσιών συλλογικού συμφέροντος - ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών απασχόλησης για τις λιγότερο ανταγωνιστικές ομάδες του πληθυσμού «Αδύναμο» Κοινωνικό Κράτος περαιτέρω συρρίκνωση της κρατικής παρέμβασης - δράσης Κινητοποίηση Κοινωνικού Κεφαλαίου και μετατροπή του σε συντελεστή παραγωγής δημιουργία νέου παραγωγικού προτύπου ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

5 Τι είναι η Κοινωνική Οικονομία; Ο διακριτός χώρος της οικονομίας, ανάμεσα στον ιδιωτικόκερδοσκοπικό/κεφαλαιουχικό τομέα και το δημόσιο τομέα, όπου διεξάγονται οικονομικές δραστηριότητες (παραγωγή και παροχή προϊόντων και υπηρεσιών), με κυρίαρχο σκοπό την εξυπηρέτηση κοινωνικών σκοπών και στόχων. Πρόκειται δηλαδή για έναν άλλο τρόπο δημιουργίας, παραγωγής και επιχειρείν με βασικές συντεταγμένες: την κοινωνική στόχευση τη συλλογική οργάνωση και λειτουργία το αλληλέγγυο επιχειρηματικό πνεύμα

6 Τι περιλαμβάνει η Κοινωνική Οικονομία; Η Κοινωνική Οικονομία περιλαμβάνει: ένα μεγάλο εύρος κοινωνικοοικονομικών δραστηριοτήτων σε διάφορα πεδία παραγωγής ή παροχής αγαθών και υπηρεσιών: κοινωνικές υπηρεσίες, καταναλωτικές υπηρεσίες, πολιτισμός, αθλητισμός, εκπαίδευση, στέγαση, προστασία περιβάλλοντος, ενέργεια, κλπ, Η μεγαλύτερη συγκέντρωση δραστηριοτήτων βρίσκεται στον κοινωνικό τομέα-υπηρεσίες για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, στον τομέα του περιβάλλοντος και τον πολιτιστικό τομέα. που υλοποιούνται από συλλογικού χαρακτήρα επιχειρήσεις και οργανισμούς όπως συνεταιρισμοί, κοινωνίες αλληλοβοήθειας και σωματεία (ενώσεις), κοινωνικές επιχειρήσεις, κοινωνικοί συνεταιρισμοί κλπ,

7 Ποιες οι βασικές αρχές; προτεραιότητα του ατόμου και του κοινωνικού στόχου έναντι του κεφαλαίου εθελούσιο και ανοικτό σύστημα συμμετοχής μελών εφαρμόζουν δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων συνδυασμός των συμφερόντων των μελών/χρηστών και/ή του κοινού συμφέροντος ανεξάρτητη διοίκηση και αυτόνομη διαχείριση προάσπιση και εφαρμογή των αρχών της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας χρήση των πλεονασμάτων ως επί το πλείστον για την επίτευξη στόχων που προάγουν τη βιώσιμη ανάπτυξη, την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των μελών ή του κοινού συμφέροντος

8 Η πορεία της ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα Η μοναξιά της πρωτοπορίας Ο παράδεισος της δημιουργίας Η κόλαση της Η ωρίμανση του λεηλασίας ή παραδείσου..

9 Η μοναξιά της πρωτοπορίας Δεκαετία 80 Πρωτοπόρος θεσμός των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών Δεκαετία 90 Θεραπευτικές συνεταιριστικές δραστηριότητες των ατόμων με ψυχικά προβλήματα και ορισμένα παραγωγικά προστατευμένα εργαστήρια Θεσμοθέτηση των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (ΚοιΣΠΕ) Ν. 2716/99 Πρώτες απόπειρες του ΕΚΚΕ για τη διερεύνηση πρωτοβουλιών Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα Εμφάνιση περιορισμένων πρωτοβουλιών Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας ατόμων με αναπηρία στο πλαίσιο του προγράμματος Horizon - Η ορατότητα και αναγνωρισιμότητα του Τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα εξακολουθεί να παραμένει πολύ χαμηλή σε αντίθεση με το τι συμβαίνει στην Ευρώπη

10 Ο παράδεισος της δημιουργίας Δεκαετία 00 Ιδρύεται ο πρώτος ΚοιΣΠΕ (Λέρος 2002) και ακολουθεί η ίδρυση άλλων 14 ΚοιΣΠΕ Σταδιακή αύξηση πρωτοβουλιών του Τομέα με άτυπο ή/και παράτυπο χαρακτήρα λόγω ανυπαρξίας θεσμικού πλαισίου Κινητικότητα φορέων που δραστηριοποιούνται στα πεδία της καταπολέμησης του αποκλεισμού και της ανεργίας καθώς και στη προστασία του περιβάλλοντος κυρίως στο πλαίσιο της Κ.Π. Equal Διερεύνηση των αναγκών και των δυνατοτήτων ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας, ανάπτυξη σύγχρονων εργαλείων, Συγκροτημένη πρόταση του Εθνικού Θεματικού Δικτύου της Κ.Π. Equal προς την Πολιτεία για την υιοθέτηση θεσμικού πλαισίου Υιοθετείται ένα νέο θεσμικό πλαίσιο για την Κοινωνική Οικονομία (Ν. 4019/11) Ο θεσμός της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης, το Μητρώο της Κοινωνικής Οικονομίας, το Ταμείο της Κοινωνικής Οικονομίας, κλπ - Στην Ευρώπη υπάρχει ραγδαία ανάπτυξη του Τομέα και ειδικότερα των Κοινωνικών Επιχειρήσεων Προώθηση του Τομέα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και άλλους οργανισμούς (Ευρωπαϊκή Οικονομική Επιτροπή) και ευρωπαϊκά δίκτυα

11 Η εικόνα της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα σήμερα Σήμερα, - τρία χρόνια μετά τη θεσμική αναγνώριση του Τομέα και - δύο χρόνια μετά την ύπαρξη Στρατηγικού Σχεδίου Δράσης για την ανάπτυξη του Τομέα της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας - και ενώ έχουν εγγραφεί στο Μητρώο της Κοινωνικής Οικονομίας (τυπική διαδικασία μόνο) περίπου 700 Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις....εξακολουθεί να υπάρχει ζήτημα συνολικής διακυβέρνησης του Τομέα με αποτέλεσμα να ελλοχεύουν κίνδυνοι για την ανάπτυξή του Έστω και αργά συγκροτήθηκε ο Κεντρικός Μηχανισμός Υποστήριξης (όπως προβλέπεται στο Στρατηγικό Σχέδιο Δράσης) ο αντίκτυπος του οποίου δεν είναι ορατός, ενώ πρόσφατα προκηρύχθηκαν οι Περιφερειακοί Μηχανισμοί Υποστήριξης οι οποίοι δύνανται να αποτελέσουν «μοχλό» ανάπτυξης του Τομέα. Ωστόσο, στην πράξη το υποστηρικτικό πλαίσιο είναι ανύπαρκτο. Απουσία μηχανισμών υποστήριξης και εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης Έλλειψη κατάλληλων και προσαρμοσμένων χρηματοδοτικών εργαλείων (χρηματοδοτική στήριξη- μόχλευση πόρωνπρόσβαση στο τραπεζικό σύστημα) Η απουσία αυτή αντανακλάται στα προβλήματα που αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν τα ΤΟΠΣΑ και ΤΟΠΕΚΟ Ενώ υπάρχουν: Ελλείψεις σε καταρτισμένα στελέχη της κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Έλλειψη δικτύωσης και αδυναμία επιχειρησιακής ανάπτυξης Έλλειψη συντονισμού των αρμόδιων δημόσιων φορέων και υπηρεσιών Αρνητικά ή λανθάνοντα στερεότυπα κυρίως λόγω κακοδιαχείρισης στο χώρο των αγροτικών συνεταιρισμών

12 Το σταυροδρόμι της ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα Κίνδυνοι που ελλοχεύουν ή η κόλαση της λεηλασίας - Προσπάθεια εκμετάλλευσης των δημόσιων πολιτικών/ρυθμίσεων για τον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας από παράγοντες/οργανώσεις που συμπεριφέρονται καιροσκοπικά και κερδοσκοπικά - Συγκυριακή προσπάθεια αξιοποίησης προγραμμάτων δημιουργία «θνησιγενών» πρωτοβουλιών - Άμβλυνση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της Κοινωνικής Οικονομίας - «απομάκρυνση» από το σύστημα αξιών της υποκατάσταση της οικονομίας της αγοράς - Παγίωση μοντέλου στείρας παραγωγής, δίχως ενδιαφέρον για την επίτευξη του κοινωνικού σκοπού απουσία ιδεολογικού πλαισίου (έλλειψη πνεύματος αλληλεγγύης/καθολικής αλληλοσυμπληρωματικότητας/συλλογικής ταυτότητας) - Διολίσθηση στη παγίδα του ατομοκεντρισμού και του άκρατου ανταγωνισμού - Περιορισμός σε δραστηριότητες που έχει απορρίψει η ιδιωτική πρωτοβουλία / δημόσιος τομέας απουσία καινοτόμων πρωτοβουλιών

13 Το σταυροδρόμι της ανάπτυξης της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα Οι προοπτικές ή η ωρίμανση του παραδείσου Να αποτελέσει η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία: - προνομιακό πεδίο εφαρμογής εναλλακτικών παρεμβάσεων για την ενίσχυση της προσφερόμενης απασχόλησης και ιδιαίτερα προς τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού - ισχυρή απάντηση στον οικονομικό ατομικισμό και τις εγωιστικές-κερδοσκοπικές συμπεριφορές που απειλούν την κοινωνική συνοχή - σημαντικό παράγοντα ενδυνάμωσης του κοινωνικού ιστού και διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής - μοχλό μετατόπισης του Κοινωνικού Κεφαλαίου από τη σφαίρα του ατομικού και οικογενειακού συμφέροντος στη σφαίρα του ευρύτερου κοινωνικού συμφέροντος της τοπικής κοινότητας Να προωθήσει την εδραίωση μιας προσέγγισης από τα κάτω προς τα πάνω. Να λειτουργήσει αλληλο-υποστηρικτικά και όχι αλληλο-διανεμητικά Να διαδραματίσει ένα κρίσιμο διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ της οικονομίας της αγοράς και του δημόσιου τομέα κατακτώντας την αυτονομία της και διατηρώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της

14 Η πρόκληση και οι επιλογές Η ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι επιλογών, την ευθύνη των οποίων έχουμε όλοι όσοι εμπλεκόμαστε στο πεδίο αυτό. Τα βήματα που έχουν γίνει ως σήμερα (αν και με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς και αστάθεια) δεν πρέπει να ακυρωθούν, αλλά να υποστηριχθούν και να κατευθυνθούν προς τη σωστή επιλογή. Είναι ανάγκη να υπάρξει ένας επαναπροσανατολισμός της πορείας της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα που να βασίζεται και να προωθεί το συλλογικό και αλληλέγγυο χαρακτήρα της, λειτουργώντας αλληλο-υποστηρικτικά και όχι αλληλο-διανεμητικά. Η Κοινωνική Οικονομία, ιδιαίτερα στη σημερινή κοινωνικοοικονομική συγκυρία, μπορεί και πρέπει να αποτελέσει την εναλλακτική λύση/νέο παραγωγικό πρότυπο: - για την αντιμετώπιση της ραγδαίας επιδείνωσης των φαινομένων της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού δημιουργώντας απασχόληση - και των κοινωνικών προβλημάτων που έχει επιφέρει η κρίση και ο μετασχηματισμός των συστημάτων κοινωνικής προστασίας καλύπτοντας κοινωνικές ανάγκες

15 Αντί επιλόγου «Η συλλογικού χαρακτήρα δραστηριότητα μιας ομάδας πολιτών που διαβιεί σε ένα συγκεκριμένο χωρικό και κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον διαφέρει σημαντικά από τη δραστηριότητα της αγοράς όπου η ανταλλαγή είναι πάντα υλική και χρηματική και όπου οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι λιγότερο σημαντικές από τα οικονομικά κέρδη και ζημιές» Jeremy Rifkin, Rethinking the future of employment in the European Union, Αθήνα Φεβρουάριος 2003, Ελληνική Προεδρία.