«Η Εμπορία Ανθρώπων υπό το πρίσμα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης»

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης «Η Εμπορία Ανθρώπων υπό το πρίσμα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης» Το αδίκημα της σωματεμπορίας (Άρθρο 351 Π.Κ.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ με θέμα: «Η Εμπορία Ανθρώπων υπό το πρίσμα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης» Το αδίκημα της σωματεμπορίας (Άρθρο 351 Π.Κ.) Ονοματεπώνυμο: Χριστιάνα Α. Μιχαήλ (Α.Ε.Μ.: 600662) Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελισάβετ Συμεωνίδου Καστανίδου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ I. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ...1 II. ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ...9 1. Διεθνές νομοθετικό πλαίσιο...9 i. Τα πρώτα διεθνή νομοθετικά βήματα προς την αναγνώριση του φαινομένου...9 ii. Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του Παλέρμο...11 2. Πανευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο...14 3. Ενωσιακό νομοθετικό πλαίσιο...17 4. Διεθνείς Συνθήκες ευρύτερου ενδιαφέροντος...27 5. Ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο...28 i. Η ποινική αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων πριν το Ν.3064/2002...28 ii. Οι βασικές ρυθμίσεις του Ν. 3064/2002...31 iii. Το μεταγενέστερο του Ν. 3064/2002 νομοθετικό καθεστώς...33 III. ΤΟ ΑΔΙΚΗΜΑ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑΣ...40 1. Το προστατευόμενο έννομο αγαθό...41 2. Η νομοτυπική υπόσταση της σωματεμπορίας - Κάποιες πρώτες μορφολογικές παρατηρήσεις...50 3. Η δομή του άρθρου 351 ΠΚ...54 IV. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 1 ΠΚ...55 1. Αντικειμενική Υπόσταση...55 i. Ενεργητικό Παθητικό Υποκείμενο...55 ii. Οι περιγραφόμενες πράξεις προσβολής...56

iii. Μέσα πραγμάτωσης...60 2. Υποκειμενική Υπόσταση...64 3. Ποινική Κύρωση...65 V. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 2 ΠΚ...66 1. Αντικειμενική Υπόσταση...67 2. Υποκειμενική Υπόσταση...79 3. Ποινική Κύρωση...79 VI. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 3 ΠΚ...80 1. Αντικειμενική Υπόσταση...81 i. Ενεργητικό Παθητικό Υποκείμενο...81 ii. Η περιγραφόμενη πράξη προσβολής...83 2. Υποκειμενική Υπόσταση...86 3. Ποινική Κύρωση...88 VII. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 ΠΚ...88 1. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. α ΠΚ...90 2. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. β ΠΚ...92 3. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. γ ΠΚ...93 4. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. δ ΠΚ...95 5. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. ε ΠΚ...98 6. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 4 περ. στ ΠΚ...100 VIII. IX. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 5 ΠΚ...102 ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 6 ΠΚ...103 Το εννοιολογικό περιεχόμενο της γενετήσιας εκμετάλλευσης...103 1. Γενικές Παρατηρήσεις...103 i. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 6 εδ. Α ΠΚ...104 ii. iii. ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 6 εδ. Β ΠΚ...106 ΑΡΘΡΟ 351 παρ. 6 εδ. Γ ΠΚ...107

X. ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑΣ ΜΕ ΑΛΛΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΥΡΡΟΗΣ...111 1. Εμπορία ανθρώπων (άρθρο 323Α ΠΚ)...113 2. Μαστροπεία (άρθρο 349 παρ. 3 ΠΚ)...114 3. Πορνογραφία ανηλίκων (άρθρο 348Α ΠΚ)...116 4. Ασέλγεια ανηλίκων έναντι αμοιβής (άρθρο 351Α ΠΚ)...117 5. Διευκόλυνση ακολασίας άλλων (άρθρ ο 348 ΠΚ) Εκμετάλλευση πόρνης (άρθρο 350 ΠΚ)...118 6. Βιασμός (άρθρο 336 ΠΚ) Αποπλάνηση παιδιών (άρθρο 339 ΠΚ) 119 7. Σωματική βλάβη (άρθρο 308 ΠΚ) - Παράνομη βία (άρθρο 330 ΠΚ) Απειλή (άρθρο 333 ΠΚ) Παράνομη κατακράτηση (άρθρο 325 ΠΚ)...119 8. Αρπαγή (άρθρο 322 ΠΚ)...120 9. Εγκληματική οργάνωση (άρθρο 187 ΠΚ)...121 10. Παράβαση του Νόμου περί Αλλοδαπών (Ν. 3386/2005)...121 XI. ΕΠΙΛΟΓΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ...125 XII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ...128

ΠΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ Στόχευση της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί μια κατά το δυνατόν σφαιρική και ολοκληρωμένη προσέγγιση του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων υπό το πρίσμα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Προς αυτό το σκοπό επιχειρείται αρχικά μια πρώτη επαφή με το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων, ακολουθεί μια κριτική παρουσίαση του θεσμικού πλαισίου που έχει συγκροτηθεί σε υπερεθνικό και εθνικό επίπεδο για την αντιμετώπιση του φαινομένου, για να δοθεί στη συνέχεια ιδιαίτερη έμφαση και προσοχή στην εξέταση και ανάλυση του τυποποιούμενου στο άρθρο 351 ΠΚ αδικήματος της σωματεμπορίας, πάντα υπό το φως των πολύ πρόσφατων δικαιικών εξελίξεων που επήλθαν στην εγχώρια νομοθεσία με την ενσωμάτωση του ενωσιακού κειμένου της Οδηγίας 2011/36/ΕΕ. Επ ευκαιρία της ολοκλήρωσης τούτου του εγχειρήματος, θα ήθελα από αυτή τη θέση να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στο σύνολο των καθηγητών του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολόγων Επιστημών για την ευκαιρία που μου έδωσαν, μέσω της συμμετοχής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών, να εξελιχθώ όχι μόνον επιστημονικά, αλλά πνευματικά και ηθικά. Ιδιαίτερες ωστόσο ευχαριστίες οφείλω να εκφράσω στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κυρία Ελισάβετ Συμεωνίδου Καστανίδου για την ανάθεση της εν λόγω θεματικής και τη χαρά που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον αντικείμενο, την εμπιστοσύνη που επέδειξε στο πρόσωπό μου καθόλη τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας, αλλά και την καίρια συμβολή της στην ολοκλήρωσή της. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ αξίζει στη οικογένειά μου, καθώς χωρίς την ανιδιοτελή υποστήριξη και ενθάρρυνσή της δε θα ήταν δυνατή η υλοποίηση της εν λόγω διπλωματικής εργασίας. Ιωάννινα, Νοέμβριος 2013 Χριστιάνα Α. Μιχαήλ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΠ Άρειος Πάγος Α.Ν. Αναγκαστικός Αρμ Αρμενόπουλος Αρ. Άρθρο ΑρχΝομ Αρχείο Νομολογίας Βλ Βλέπε Γνωμ. Γνωμοδότηση Δηλ. Δηλαδή Διατ. Διάταξη Εδ. Εδάφιο Ε.Ε. Ευρωπαϊκή Ένωση Εκδ. Έκδοση Επ Επόμενα ΕπιθΜετΔικ Επιθεώρηση Μεταναστευτικού Δικαίου ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων Ανθρώπου Εφ Εφετείο ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ Βάση νομικών δεδομένων Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών K.E.Θ.Ι Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας κ.τ.λ. και τα λοιπά κ.ο.κ. και ούτω καθεξής Κ.Π.Δ. Κώδικας Ποινική Δικονομίας Μ.Μ.Ε. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Μ.Ο.Δ Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο Μ.Ο.Ε Μικτό Ορκωτό Εφετείο Ν. Νόμος Ν.Δ. Νομοθετικό Διάταγμα ΝοΒ Νομικό Βήμα ΝΟΜΟΣ Βάση νομικών δεδομένων ΝΟΜΟΣ ν.π. Νομικό Πρόσωπο Ο.Η.Ε Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Ο.π. Όπως παραπάνω παρ. Παράγραφος παρατ. παρατηρήσεις περ. περίπτωση Π.Δ. Προεδρικό Διάταγμα Π.Κ. Ποινικός Κώδικας Πλημ Πλημμελειοδικείο

ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη ΠοινΛογ Ποινικός Λόγος Κ.Π.Δ. Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ΠΧ Ποινικά Χρονικά Πρβλ. Παράβαλε Σ. Σύνταγμα Σελ. Σελίδα ΣτΕ Συμβούλιο της Ευρώπης στοιχ. στοιχείο Συμβ Συμβούλιο Τευχ. Τεύχος Τομ. Τόμος ΤοΣ Το Σύνταγμα Υ.Δ.Τ Υπουργείο Δημόσιας Τάξης Υπερ. Υπεράσπιση Υποσημ. Υποσημ. Υποσημείωση Φ.Ε.Κ. Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως φ.π. Φυσικό πρόσωπο

«Εμπορεύομαι ανθρώπους για τον απλούστατο λόγο ότι το εμπόρευμα είναι πολύ φθηνότερο από ένα καλάσνικοφ ή ένα κιλό ηρωίνης, κινδυνεύω λιγότερο αν πουλήσω άνθρωπο παρά αν πουλήσω ναρκωτικά ή όπλα, και επιπλέον το εμπόρευμα είναι αυτοκινούμενο, το κλωτσάς και προχωράει!» 1 1 Πρόκειται για την ανατριχιαστική ομολογία ενός διακινητή ανθρώπων, καταγεγραμμένη στα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης, στην ερώτηση για ποιο λόγο εμπορεύεται ανθρώπους και όχι όπλα ή ναρκωτικά. Βλ http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_3_10/04/2009_310649

I. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Η εμπορία ανθρώπων, που διεθνώς αποδίδεται με τον αγγλοσαξονικό όρο trafficking in human beings, 2 είναι ένα πολύπτυχο φαινόμενο που παρουσιάζει όχι μόνον δικαιικές, αλλά συνάμα πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις. Ταχέως εξελισσόμενο, ιδίως τα τελευταία έτη, το φαινόμενο του εμπορίου ανθρώπων έχει προσλάβει γενικευμένες διαστάσεις, καθώς έχει κατορθώσει να εισχωρήσει στην κοινωνική ζωή, όχι μόνον των αναπτυσσόμενων, αλλά και των αναπτυγμένων χωρών, αφήνοντας άοπλες και απροστάτευτες εκατομμύρια ευάλωτες ανθρώπινες υπάρξεις σε κάθε σημείο της γης. Αν επιχειρούσε κανείς να αναζητήσει την ιστορική αφετηρία του φαινομένου της εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου σώματος, πολύ γρήγορα θα αντιλαμβανόταν το διαχρονικό του χαρακτήρα. Ο θεσμός της δουλείας, γνώριμος καθ όλη την ιστορική διαδρομή του ανθρώπινου πολιτισμού, απαντάται με ποικίλες εκφάνσεις (αιχμαλωσία, δουλεία για χρέη, δουλοπαροικία, καταναγκαστική εργασία, σεξουαλική εκμετάλλευση) σε όλες τις ιστορικές περιόδους 3 και τις κοινωνίες. 4 Κύριο χαρακτηριστικό άμεσα συνυφασμένο με την έννοια της δουλείας είναι εκείνο της μετατροπής του ατόμου σε res και της υπαγωγής του σε ένα ιδιόμορφο «ιδιοκτησιακό» καθεστώς, στα πλαίσια του οποίου η παντοειδής εκμετάλλευσή του «νομιμοποιείται». Μολονότι έχουν παρέλθει αιώνες από τη θεσμική κατάργηση της δουλείας και οι όροι της σκλαβιάς, της ειλωτείας και της καταναγκαστικής εργασίας ηχούν μάλλον παρωχημένοι στη σημερινή εποχή, εντούτοις κοινό τόπο αποτελεί η παραδοχή πως το παραδοσιακό δουλεμπόριο έχουν διαδεχτεί πρακτικές παρόμοιας υφής, προσαρμοσμένες σαφώς στα δεδομένα των σύγχρονων κοινωνικοοικονομικών 2 Ο όρος του trafficking, που έκανε την εμφάνισή του στις αρχές του 17 ου αιώνα για να νοηματοδοτήσει τη διακίνηση παράνομων αγαθών, από το 19 ο αιώνα και έπειτα χρησιμοποιείται προκειμένου να ορίσει τη διακίνηση ανθρώπων οι οποίοι πωλούνται σαν εμπόρευμα. Βλ Κυριαζή Τ., Εμπορία ανθρώπων - Διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ 1 3 Από την Ομηρική εποχή, το δεύτερο ελληνικό αποικισμό, τη κλασική αρχαιότητα, τη περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το Μεσαίωνα. Βλ Ταμιχτσή Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων Μια συνοπτική παρουσίαση του ζητήματος, ΠοινΔικ 10/2008, σελ 1236 4 Στα αρχαία χρόνια, ακόμη και στις πιο εξελιγμένες πολιτισμικά κοινωνίες, χρησιμοποιούνταν οι σκλάβοι, κυρίως σε αγροτικές εργασίες και σε πολεμικές εκστρατείες, χωρίς μάλιστα το καθεστώς της δουλείας να προκαλεί ιδιαίτερη ηθική απαξία. Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 1 1

περιστάσεων, οι οποίες ενέχουν ανάλογη ή πολλές φορές και εντονότερη κοινωνικοηθική απαξία. Στα πλαίσια μιας πρώιμης εννοιολογικής αποτύπωσης της εμπορίας ανθρώπων θα μπορούσε ευσύνοπτα να ειπωθεί ότι αυτή περιγράφει τη μεθοδευμένη εκ μέρους του δράστη εξαφάνιση της βούλησης ή την υφαρπαγή της συναίνεσης του θύματος προκειμένου να επιτύχει τις πράξεις εκείνες που τείνουν στην με οποιονδήποτε τρόπο εκμετάλλευσή του. Προσεγγίζοντας εγγύτερα το νοηματικό περιεχόμενο της εμπορίας ανθρώπων, όπως αυτό συναντάται σε μια σειρά διεθνών κειμένων, διαπιστώνει κανείς ότι αυτό μορφοποιείται από πράξεις όπως η στρατολόγηση, η μετακίνηση, η παράδοση ή παραλαβή, η παροχή ασύλου ή η υποδοχή ατόμου, με τη χρήση αθέμιτων μέσων, ήτοι βίας, απειλών ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, απατηλών τεχνασμάτων, κατάχρησης εξουσίας ή εκμετάλλευσης της τρωτής θέσης του θύματος, αλλά και με την παροχή ή αποδοχή ωφελημάτων για την απόσπαση της συναίνεσης προσώπου που ασκεί εξουσία επάνω στο θύμα, με απώτερο πάντοτε στόχο την εκμετάλλευσή του. Στην καρδιά της έννοιας της εμπορίας ανθρώπων βρίσκεται ο όρος της εκμετάλλευσης, που ενδεικτικά μπορεί να προσλάβει τη μορφή της καταναγκαστικής εργασίας, της επαιτείας, της λήψης οργάνων του σώματος, της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, του εμπορίου βρεφών για παράνομες υιοθεσίες, του εμπορίου παρένθετων μητέρων ή και νυφών κατά παραγγελία, της στρατολόγησης ανηλίκων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σε ένοπλες συγκρούσεις, της χρησιμοποίησης ανηλίκων για την τέλεση εγκληματικών πράξεων κ.ο.κ. Ενόψει της δυναμικής εξέλιξης και της ποικιλίας των μορφών που παρουσιάζει η εν λόγω εγκληματική συμπεριφορά, δε δύναται a priori να αποκλειστεί η εμφάνιση και νέων μορφών εκμετάλλευσης, με συνέπεια να μοιάζει σχεδόν ανέφικτη μια εξαντλητική παράθεσή τους. Επιγραμματικά, αυτό που πρέπει εδώ να λεχθεί είναι, ότι στο εννοιολογικό πεδίο της εμπορίας ανθρώπων μπορεί να υπαχθεί πάσης φύσεως εκμετάλλευση 5 και εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου σώματος που φθάνει στη πράξη να εξομοιώνεται με πρακτική ανάλογη με τη δουλεία. Ρίχνοντας μια πρόχειρη ματιά στα διαθέσιμα εμπειρικά δεδομένα που υφίστανται γύρω από το φαινόμενο, παρατηρεί κανείς τις ανεξέλεγκτες διαστάσεις που τα τελευταία έτη έχει προσλάβει. Βάσει των τελευταίων εκτιµήσεων της 5 Βλ Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Εμπορία ανθρώπων: Ειδικά μέτρα αντιμετώπισης και προβλήματα εφαρμογής τους σε: Εμβάθυνση στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, σελ 845 2

ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας του Ιουνίου του 2012, οι οποίες καλύπτουν τη χρονική περίοδο 2002-2011, ο αριθµός των θυµάτων αναγκαστικής εργασίας, συµπεριλαµβανοµένης της καταναγκαστικής σεξουαλικής εκµετάλλευσης, ανέρχεται, σε παγκόσµιο επίπεδο, σε 20,9 εκατοµµύρια, ενώ η εµπορία παιδιών εκτιµάται σε 5,5 εκατοµµύρια. 6 Ερευνητικά πορίσματα καταδεικνύουν, μεταξύ άλλων, πως η σεξουαλική εκμετάλλευση αποτελεί την πιο συχνά συναντώμενη μορφή εμπορίας ανθρώπων. Πιο ειδικά, σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε το έτος 2010 για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 7 στο σύνολο των αναγνωρισμένων και πιθανολογούμενων θυμάτων, 8 το 62% αντιστοιχούσε στα θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης, το 25% στα θύματα καταναγκαστικής εργασίας, ενώ μόλις το 14% αντιπροσώπευε τις λοιπές μορφές εκμετάλλευσης. Παρενθετικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι η εμπορία ανθρώπων, όταν συνίσταται σε πράξη μετακίνησης προσώπου από χώρα σε χώρα, συγχέεται συχνά με ένα άλλο φαινόμενο, εκείνο της παράνομης διακίνησης μεταναστών. Τόσο στη διεθνή όσο και την εγχώρια βιβλιογραφία διαπιστώνεται πολλές φορές η εν λόγω εννοιολογική σύγχυση, η διακεκριμένη ωστόσο νομοθετική αποτύπωσή τους δεν καταλείπει καμία αμφιβολία περί του ότι πρόκειται για αυτοτελείς εγκληματικές συμπεριφορές. Ενδεικτική, εν προκειμένω, είναι η υιοθέτηση σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση των δύο φαινομένων δυο διαφορετικών πρωτοκόλλων, με τα οποία συμπληρώθηκε η Σύμβαση του Ο.Η.Ε κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος, ήτοι του Πρωτοκόλλου για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της διακίνησης προσώπων, καθώς και του Πρωτοκόλλου κατά της λαθραίας διακίνησης μεταναστών. Εξετάζοντας μάλιστα κανείς τις υποστάσεις των επίμαχων εγκληματικών προσβολών, όπως αυτές τυποποιούνται στα ως άνω αναφερόμενα διεθνή κείμενα, εντοπίζει διαφοροποιημένα στοιχεία τόσο σε αντικειμενικό όσο και σε υποκειμενικό επίπεδο. Πιο αναλυτικά, η πράξη της παράνομης διακίνησης μεταναστών αποδίδει τη μετακίνηση ενός προσώπου, η οποία πραγματοποιείται με την ελεύθερη συναίνεση του μεταφερόμενου, στοιχείο όμως που δεν απαντάται στην περίπτωση της εμπορίας ανθρώπων, απαραίτητο εννοιολογικό συστατικό της οποίας αποτελεί η ελλείπουσα ή νοθευμένη συναίνεση του θύματος. Μια ακόμη αυτονόητη 6 Βλ τα σχετικά δεδομένα στην Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις Βρυξέλλες, 19.06.2012 COM (2012) 286 7 Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την Eurostat. Βλ http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/e-library/docs/infographics/thb/thb_en.pdf 8 Σε συνολικό δείγμα 9.528 ατόμων. 3

ίσως επισήμανση είναι ότι η πράξη της μετακίνησης πραγματώνεται, στην περίπτωση της λαθρομετανάστευσης, στο περιθώριο του υφιστάμενου κανονιστικού πλαισίου, 9 γεγονός που δεν παρατηρείται πάντοτε στην περίπτωση του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων. Αναφορικά με την υποκειμενική πλευρά των υπό συζήτηση εγκλημάτων, διαπιστώνεται ο διαφοροποιημένος σκοπός του δράστη. Πράγματι, στην μεν περίπτωση της λαθρομετανάστευσης θα πρέπει ο δράστης να αποβλέπει στην αποκόμιση οικονομικού ή άλλου υλικού οφέλους, ως αντάλλαγμα για την διεκπεραίωση της μεταφοράς, ενώ αντίθετα στόχευση του δράστη της εμπορίας ανθρώπων είναι η θέση του μεταφερόμενου υπό ένα ευρύτερο καθεστώς εκμετάλλευσης. 10 Καθόλου σπάνια όμως παρατηρείται συνάντηση των δύο φαινομένων στην πράξη, δοθέντος ότι, αρκετά συχνά, εμφωλεύει ο κίνδυνος της μετέπειτα εκμετάλλευσης του προσώπου που συναινεί στη μετακίνησή του. Συνήθως τα πρόσωπα που επιθυμούν να μεταναστεύσουν δεν είναι σε θέση να αποπληρώσουν το κόστος του «ταξιδιού» τους, αδυναμία που εκμεταλλεύονται οι διακινητές, προκειμένου να τους οδηγήσουν σε ένα «καθεστώς ομηρίας» προς αποπληρωμή αυτού του χρέους. 11 Οι κύριες αιτίες εμφάνισης του φαινομένου εντοπίζονται τόσο στις χώρες προέλευσης, όσο και στις χώρες προορισμού των διακινούμενων προσώπων. Ο κοινωνικός αποκλεισμός τον οποίο υφίστανται τα θύματα στις χώρες καταγωγής, λόγω της φτώχειας, της ανεργίας, της ανισότητας των φύλων, της έλλειψης ευκαιριών πρόσβασης στην εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση, αποτελεί τον πλέον σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη του φαινομένου. Παρατηρείται, μάλιστα, συχνά ότι οι χώρες προέλευσης διανύουν περιόδους πολιτικής αστάθειας, τις οποίες διαδέχονται ένοπλες συρράξεις ή πλήττονται από φυσικές καταστροφές. Οι προπεριγραφόμενες συνθήκες παρατεταμένης κοινωνικής ή πολιτικοοικονομικής κρίσης οδηγούν στο περιθώριο ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού, ιδίως το πιο ευάλωτο, και καθιστούν αναπόφευκτη τη μετακίνησή του προς άλλες χώρες. Από την 9 Βλ Συκιώτου Α., Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων: μία ιδιόρρυθμη δυναμική - διαλεκτική σχέση, ΠΧ/ΝΗ, σελ 207 10 Βλ Sampani C. Human Trafficking (Sexual Slavery): Does the international legislation give a sufficient response to a globally committed crime? σε Τιμητικό Τόμο Καλλιόπης Σπινέλλη, Εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2010, σελ 242 11 Βλ Συκιώτου Α., ό.π., σελ 208 και Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 13 επ, όπου εκτενώς γίνεται αναφορά στην εννοιολογική σύγχυση των δύο φαινομένων, αλλά και Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., Η προβολή του φαινομένου της διεθνικής σωματεμπορίας Trafficking - από τον έντυπο τύπο στην Ελλάδα, ΠοινΔικ & Εγκληματολογία 2/2009, σελ 103 4

άλλη πλευρά, στις χώρες προορισμού παρουσιάζονται υψηλά επίπεδα ανάπτυξης και ως εκ τούτου υπάρχει αυξημένη ζήτηση των υπηρεσιών των θυμάτων, ιδίως στο μέτρο που αυτές προσφέρονται σε χαμηλό ή μηδαμινό κόστος. Οι αυστηρές όμως μεταναστευτικές πολιτικές, που υιοθετούν οι χώρες προορισμού δυσχεραίνουν σημαντικά τη δυνατότητα νόμιμης μετακίνησης όσων επιδιώκουν να μεταναστεύσουν. Τούτη τη ζεύξη προσφοράς και ζήτησης αναλαμβάνουν, λοιπόν, πρόθυμα να πραγματοποιήσουν, κατά παράβαση του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου, τα κυκλώματα ανθρώπινης εμπορίας. 12 Καθοριστικό ρόλο όμως στη γιγάντωση του φαινομένου έχει διαδραματίσει το γεγονός ότι η εμπορία ανθρώπων βρίσκεται σχεδόν ολοκληρωτικά υπό τον έλεγχο του υπερεθνικού 13 οργανωμένου εγκλήματος. 14 Ειδικότερα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, υπό τις κρατούσες συνθήκες διεθνοποίησης, που έχουν ως κύριο γνώρισμα την καλπάζουσα εξέλιξη στον τομέα της τεχνολογίας, την έλλειψη συνόρων και κρατικών ελέγχων, την ανυπαρξία κανόνων διεξαγωγής των συναλλαγών, αλλά και την έλλειψη σύγχρονης οργανωτικής υποδομής και επαρκούς θεσμικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των σύγχρονων μορφών εγκληματικότητας, έχει διευκολυνθεί σημαντικά η δράση των οργανωμένων εγκληματικών ομάδων και έχουν δημιουργηθεί πρωτόγνωρες ευκαιρίες για την άντληση παράνομου πλουτισμού. 15 Το προπεριγραφόμενο status quo αποτέλεσε το γόνιμο έδαφος για την ανάπτυξη των τρομακτικών διαστάσεων και του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων. Βάσει, μάλιστα, πρόσφατων εκτιμήσεων, η εμπορία ανθρώπων, παρότι εντάσσεται στο πεδίο της αθέατης εγκληματικότητας, γεγονός που δυσκολεύει την εξαγωγή ασφαλών δεδομένων, κατατάσσεται στη δεύτερη σε κερδοφορία θέση μετά το εμπόριο ναρκωτικών, με το συνολικό της τζίρο να υπολογίζεται ότι ξεπερνά ετησίως τα 32 12 Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 4, 10, 14, Ταμιχτσή Ι., ό.π., σελ 1243-5 και Συκιώτου Α., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια, Εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2003 σελ 102 επ 13 Το οποίο άλλοτε λαμβάνει τη μορφή του διακρατικού εγκλήματος, όταν δηλ στη τέλεσή του εμπλέκονται δύο ή περισσότερες χώρες, είτε τη μορφή του διασυνοριακού εγκλήματος, όταν οι χώρες αυτές είναι όμορες. Βλ Συκιώτου Α., Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων: μία ιδιόρρυθμη δυναμική - διαλεκτική σχέση, ό.π., σελ 206 14 Βλ αναλυτικά για την έννοια του οργανωμένου εγκλήματος σε Καϊάφα Γκμπάντι Μ., Προς μια νέα οριοθέτηση του αξιοποίνου του οργανωμένου εγκλήματος στην Ε.Ε. Η σημασία της για την εθνική μας έννομη τάξη, ΠοινΔικ 12/2005, σελ 1435 επ, Χαραλαμπάκη Α., Βασικοί προβληματισμοί ως προς την αντιμετώπιση του διασυνοριακού εγκλήματος από το Ποινικό Δίκαιο, ΠΧ/ΝΒ, σελ 97 επ, Χλούπη Γ., Εννοιολογική οριοθέτηση της έννοιας του οργανωμένου εγκλήματος, ΠοινΔικ 10/1999, σελ 1027 επ και Συκιώτου Α., ό.π., σελ 200 επ 15 Βλ Ράϊκο Δ., Δημόσια διοίκηση και διαφθορά: από τη σκοπιά του διοικητικού δικαίου, Εκδ. Σάκκουλα, 2006, σελ 4 5

δισεκατομμύρια ευρώ. 16 Το ανθρώπινο σώμα, εξάλλου, ως «προϊόν» μη αναλώσιμο, αποτελεί πηγή ανεξάντλητου πλουτισμού, γεγονός που δικαιολογεί την ιδιαίτερη «προτίμηση» των οργανωμένων δικτύων σε αυτό το είδος εγκληματικής δράσης. Τούτη όμως η παρατηρούμενη άμεση συνάφεια της εμπορίας ανθρώπων με το οργανωμένο έγκλημα έχει σηματοδοτήσει όχι μόνον μια ποσοτική, αλλά και μια ποιοτική μετάλλαξη του φαινομένου. Τη μεμονωμένη δράση ή τη δράση μικρών ομάδων έχουν διαδεχτεί μεγάλες επιχειρήσεις και διεθνή δίκτυα, που δημιουργούν μια περίπλοκη και καλά οργανωμένη «βιομηχανία» με πολιτική, αστυνομική στήριξη και οικονομικούς πόρους στις χώρες προέλευσης, διαμεσολάβησης και προορισμού. Από τον πρώτο κρίκο της στρατολόγησης του θύματος έως τον τελευταίο της «κατανάλωσης», όλη η αλυσίδα της εκμετάλλευσης διακρίνεται από μια ισχυρή οργάνωση, η οποία μεταξύ άλλων δυσχεραίνει τον εντοπισμό των δραστών. Εκκινώντας την παρατήρηση του τρόπου δράσης των πολύπλοκων αυτών δικτύων, στην περίπτωση της υπό μελέτη εγκληματικής συμπεριφοράς της σωματεμπορίας, αντιλαμβάνεται κανείς ήδη από το πρώτο στάδιο της στρατολόγησης, ότι όλα είναι πολύ προσεκτικά μεθοδευμένα. Η επιλογή των θυμάτων δεν είναι τυχαία. Στόχος αποτελούν οι ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, ήτοι γυναίκες και παιδιά, 17 που στη χώρα διαμονής τους αντιμετωπίζουν, όπως προελέχθη, μια σειρά κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. Η προσέλκυση επιτυγχάνεται με τον προσφορότερο κάθε φορά τρόπο, ιδίως με αγγελίες στον έντυπο ή ηλεκτρονικό τύπο, μέσω γραφείων ευρέσεως εργασίας, κατόπιν σύναψης «σύμβασης» αγοροπωλησίας με το οικογενειακό περιβάλλον των θυμάτων, ενώ δεν είναι λίγες οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις απαγωγής τους. 18 Μόλις τα θύματα φτάσουν στον προορισμό τους, με παρότρυνση ή με τη χρήση σωματικής ή ψυχολογικής βίας, υποχρεώνονται να παράσχουν τις υπηρεσίες τους σε οίκους ανοχής, σε διάφορα κέντρα διασκέδασης, σε «ινστιτούτα μασάζ» ή μέσω ραντεβού 16 Βλ τα σχετικά δεδομένα στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/e-library/docs/infographics/thb/thb_en.pdf 17 Σύμφωνα με έρευνα της Eurostat, κατά τα έτη 2008 2010, το 68% των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων ήταν γυναίκες, ενώ το 17% ήταν άνδρες, το 12% κορίτσια και μόλις το 3% αγόρια. Βλ http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/e-library/docs/infographics/thb/thb_en.pdf 18 Βλ Συκιώτου Α., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια, ό.π, σελ 80, Χλούπη Γ., Διασυνοριακό και υπερεθνικό οργανωμένο έγκλημα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2005, σελ 159 και European Parliament Directorate General for Research Working Paper Trafficking in women, Civil Liberties Series, 2000, σελ 8-9 6

από αγγελίες, που είναι και οι πιο διαδεδομένοι τρόποι διάθεσής τους. 19 Ακόμη κι αν τα θύματα αμείβονται για την παροχή αυτών των υπηρεσιών τους, παρ ότι σπάνια αξιοπρεπώς, έχουν πολλές φορές «δημιουργήσει» ένα τόσο υψηλό χρέος στους εμπόρους για τη μεταφορά τους, που πολύ δύσκολα καταφέρνουν να το ξεπληρώσουν. Κι αν όμως κατορθώσουν τα θύματα να αποπληρώσουν το «χρέος» τους, οι δράστες προκειμένου να συνεχίσουν να αποκομίζουν κέρδη από αυτά, συχνά τα «πωλούν» ή τα «ανταλλάσουν» ή ακόμη τα «μισθώνουν» για ορισμένο χρονικό διάστημα. 20 Ο απόλυτος έλεγχος επί των θυμάτων, ο οποίος εξασφαλίζεται πολύ συχνά μέσω μιας απάνθρωπης μεταχείρισης, 21 η απομόνωση από το οικογενειακό και ευρύτερο περιβάλλον τους, η αλλοδαπότητα των θυμάτων, που συνδέεται με την άγνοια της γλώσσας, τη διαμονή σε άγνωστα μέρη, την έλλειψη νόμιμων εγγράφων παραμονής στη χώρα, είναι κάποιοι από τους παράγοντες που εγκλωβίζουν τα θύματα σε ένα καθεστώς διαρκούς εκμετάλλευσης, από το οποίο αδυνατούν να ξεφύγουν. Τα τελευταία, ωστόσο, έτη παρατηρείται ότι βρίσκει έδαφος όλο και περισσότερο η λεγόμενη «χαμογελαστή εμπορία ανθρώπων» ( «happy trafficking»). Μέθοδοι βαρβαρότητας και συστηματικής κακοποίησης έχουν δώσει τη θέση τους σε πιο εκλεπτυσμένες και αθόρυβες τεχνικές ελέγχου και «διαχείρισης» των θυμάτων. Σε αυτά τα πλαίσια τα θύματα λαμβάνουν μια μικρή οικονομική ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους, απολαμβάνουν κάποιο ελάχιστο βαθμό ελευθερίας, ενώ διανοίγεται σε αυτά μια προοπτική απελευθέρωσης σε περίπτωση στρατολόγησης νέων θυμάτων. Έτσι λίγα χρήματα την ημέρα και ένα ρεπό συχνά είναι αρκετά ώστε το θύμα να παύσει να διεκδικεί την απελευθέρωσή του και τη συνεργασία με τις αρχές. 22 Με όποια όμως μορφή κι αν εκδηλώνεται η εμπορία ανθρώπων δεν παύει να υποδηλώνει τη χρησιμοποίηση μιας ανθρωπινής οντότητας ως εμπορεύσιμου 19 Οι «επιχειρήσεις» αυτού του τύπου καλύπτονται πίσω από άλλες νόμιμες δραστηριότητες, γεγονός που δυσχεραίνει τον εντοπισμό των εμπόρων και παράλληλα εκτοξεύει τα κέρδη τους. Βλ Τσιγκρή Α., Εμπορία και σεξουαλική εκμετάλλευση της γυναίκας Τα αποτελέσματα μιας έρευνας, Εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1997, σελ 33 20 Βλ Χλούπη Γ., Διασυνοριακό και υπερεθνικό οργανωμένο έγκλημα, ό.π., σελ 159 και Sampani C., Human Trafficking (Sexual Slavery): Does the international legislation give a sufficient response to a globally committed crime?, ό.π., σελ 242 21 Έχουν καταγραφεί πάσης φύσεως βασανισμοί σε βάρος των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων, όπως ακρωτηριασμοί, μαστιγώματα, καψίματα, απομόνωση σε σκοτεινούς χώρους, στέρηση βιοτικών αναγκών κοκ. Βλ Συκιώτου Α., ό.π, σελ 29 και Λάζο Γ., Πελάτης, σωματέμπορος και εκδιδόμενη στην Ελλάδα μετά το 1990, http://archive.avgi.gr/articleactionshow.action?articleid=462046 22 Βλ Χλούπη Γ., Γυναίκες και παιδιά θύματα διασυνοριακής και διεθνικής εγκληματικής δράσης, ΠοινΔικ 7/2006, σελ 922 επ και Δίκτυο ΑΡΙΑΔΝΗ κατά της Εμπορίας Ανθρώπων, Καταπολεμώντας την εμπορία ανθρώπων, Προβλήματα και προοπτικές, Επιμέλεια: Κέντρο Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Εκδ. Σάκκουλα, 2007, σελ 68 7

αντικειμένου, με στόχο την αποκόμιση οικονομικού οφέλους μέσα από τη συστηματική του εκμετάλλευση. Αν σε αυτό συνεκτιμηθεί το γεγονός ότι η εμπορία ανθρώπων συνοδεύεται, στις πλείστες των περιπτώσεων, από άλλες εγκληματικές προσβολές, 23 ορθά αυτή αντιμετωπίζεται ως μια εγκληματική συμπεριφορά που θίγει στο σκληρό τους πυρήνα θεμελιώδεις ελευθερίες και δικαιώματα του ανθρώπου, όπως είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η προσωπική ελευθερία, το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην ίση μεταχείριση, στη μη υποβολή σε βασάνους ή βασανιστήρια, το δικαίωμα στην υγεία, αλλά και την εργασία κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες. 24 23 Βλ Χαραλαμπάκη Α., ό.π., σελ 100 24 Βλ Παπασιώπη Πασιά Ζ., Η αντιμετώπιση του «θύματος» εμπορίας ανθρώπων από τον εθνικό νομοθέτη. Σύντομη επισκόπηση του Ελληνικού δικαίου σε σχέση με τα δίκαια της Ιταλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας σε Τιμητικό Τόμο για τον Στέργιο Αλεξιάδη, Εκδ. Σάκκουλα, 2010, σελ 782 8

II. ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Ο διεθνικός χαρακτήρας της εμπορίας ανθρώπων καταδεικνύει με τον πλέον παραστατικό τρόπο ότι το εν λόγω νοσηρό φαινόμενο δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται αποσπασματικά ως «εθνική ιδιαιτερότητα» με νομοθετήματα, πρακτικές και στρατηγικές εθνικής εμβέλειας. Είναι σαφές, πως η διαμόρφωση και συνεπής εφαρμογή ενός κατά το δυνατόν ομοιόμορφου θεσμικού πλαισίου και η ενδυνάμωση της διακρατικής συνεργασίας αποτελεί μονόδρομο για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Σε τούτο το κέλευσμα προσπαθούν να ανταποκριθούν τόσο υπερεθνικοί οργανισμοί, διεθνείς και ευρωπαϊκοί, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη κινητικότητα προς την κατεύθυνση της υιοθέτηση κοινών δράσεων, της διαμόρφωσης κατευθυντήριων αρχών, της κατάρτισης πολυμερών συμβάσεων και της θέσπισης συναφών ρυθμίσεων, όσο και ο εγχώριος νομοθέτης με την μεταφορά στην εσωτερική έννομη τάξη της σχετικής διεθνούς και ενωσιακής ύλης. Στο σημείο λοιπόν αυτό θα ήταν χρήσιμη μια διαχρονική επισκόπηση του θεσμικού και νομοθετικού πλαισίου που έχει συστηθεί σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο για την πάταξη της εμπορίας ανθρώπων, με σημείο αναφοράς τα τέσσερα επάλληλα κανονιστικά επίπεδα: το οικουμενικό, το πανευρωπαϊκό, το ενωσιακό και το εθνικό. 1. Διεθνές νομοθετικό πλαίσιο i. Τα πρώτα διεθνή νομοθετικά βήματα προς την αναγνώριση του φαινομένου Το εμπόριο ανθρώπων έχει ευαισθητοποιήσει τη διεθνή κοινότητα, ήδη από τις απαρχές του προηγούμενου αιώνα, και μέσω της εκπόνησης μιας σειράς συμβατικών κειμένων, έχει επιχειρήσει να θεσπίσει κανόνες για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Η πρώτη θεσμική προσπάθεια προσέγγισης του προβλήματος τοποθετείται το 1904, με την υιοθέτηση από την Κοινωνία των Εθνών, στο Παρίσι, της Διεθνούς Συμφωνίας για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Λευκής Σαρκός (International Convention for the Suppression of the White Slave Traffic). 25 Η εν λόγω σύμβαση, 25 Βλ Παπασιώπη - Πασιά Ζ., ό.π., σελ 7

απότοκος της έντονης ανησυχίας για την προστασία της «ηθικής ακεραιότητας» των λευκών γυναικών 26 από τα κυκλώματα διεθνικής σωματεμπορίας, εστίαζε κυρίως στην προστασία των θυμάτων, παρά στη δίωξη και τιμώρηση των δραστών. Το κενό που ανέκυπτε αναφορικά με την ατιμωρησία των δραστών, επιχείρησε να καλύψει, λίγα χρόνια αργότερα, το 1910, η Διεθνής Σύμβαση για την Καταστολή της Διακίνησης Λευκής Σαρκός (International Convention for the Suppression of the White Slave Traffic), η οποία υπεγράφη στην ίδια πόλη και επικυρώθηκε μόλις από 13 κράτη. Οι ως άνω διεθνείς συμβάσεις, επιχειρώντας να πατάξουν το φαινόμενο της διεθνικής σωματεμπορίας βάσει φυλετικών κριτηρίων και κλείνοντας τα μάτια μπροστά στις λοιπές μορφές ανθρώπινης εκμετάλλευσης, δεν κατόρθωσαν, όπως ήταν λογικό, να διαμορφώσουν ένα νομοθετικό πλαίσιο ισχυρό και ικανό για την καθολική αντιμετώπιση του προβλήματος. Ανάλογου περιεχομένου και σκοπού διεθνή κείμενα, ακολούθησαν και τα επόμενα χρόνια, με πιο σημαντικά αυτά της Διεθνούς Σύμβασης περί Καταστολής της Σωματεμπορίας των Γυναικών και των Παιδιών (International Convention for the Suppression of the Traffic in Women and Children, 1921) 27 και της Διεθνούς Σύμβασης περί Καταστολής της Σωματεμπορίας των Ενήλικων Γυναικών (International Convention for the Suppression of the Traffic in Women of Full Age, 1933). 28 Η πρώτη διεθνής συνθήκη που υπεγράφη στο πλαίσιο του νεοσύστατου τότε Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για την αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων, ήταν η Διεθνής Σύμβαση περί Καταστολής της Εμπορίας Προσώπων και της Εκμετάλλευσης της Πορνείας των Άλλων (Convention for the Suppression of the Traffic in Persons and of the Exploitation of the Prostitution of Others, 1949), 29 στο κείμενο της οποίας ενσωματώθηκαν οι βασικές προβλέψεις των τεσσάρων προηγηθεισών συμβάσεων. Η επίμαχη σύμβαση, η οποία έχει επικυρωθεί από ένα σχετικά μικρό αριθμό κρατών, αποτελεί το μόνο διεθνές συμβατικό κείμενο με αντικείμενο την εμπορία ανθρώπων που δεσμεύει όσα κράτη δεν έχουν υπογράψει το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του Παλέρμο για το οποίο θα γίνει στη συνέχεια λόγος. 30 26 Η Σύμβαση αυτή στόχευε στην αντιμετώπιση της διακίνησης Βρετανών γυναικών σε οίκους ανοχής στην Ευρώπη και τη διακίνηση Ευρωπαίων γυναικών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 1-2 27 ν.δ. 20/10/1992 ΦΕΚ Α 220 28 α.ν. 360/1936 ΦΕΚ Α 233 29 Βλ αναλυτικά Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 28 επ 30 Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 30 10

Η σύμβαση του 1949 προέβη στην ποινικοποίηση των αδικημάτων της παράνομης διακίνησης προσώπων με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση και της μαστροπείας, ενώ παράλληλα απέβλεψε στην προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για τη δίωξή τους. Πρόκειται συνεπώς για ένα συμβατικό κείμενο αμιγώς κατασταλτικού χαρακτήρα, η προσέγγιση του οποίου υπό το φως των σημερινών δεδομένων δεν μπορεί παρά να θεωρείται παρωχημένη. Στα τρωτά σημεία της σύμβασης, μάλιστα, συγκαταλέγεται η παράλειψη εννοιολογικής οριοθέτησης της εμπορίας ανθρώπων, η οποία εσφαλμένα ταυτίζεται με την πορνεία, η απουσία μέτρων προστασίας και αρωγής των θυμάτων αλλά και η μη πρόβλεψη μηχανισμών εφαρμογής της, καθώς δεν περιλαμβάνεται ρύθμιση για τη δημιουργία κάποιου ανεξάρτητου οργάνου με αποστολή τον έλεγχο της εφαρμογής της. 31 Τα παραπάνω αναφερόμενα διεθνή κείμενα, μέσα από μία μονοδιάστατη θεώρηση του φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων, ενός φαινομένου φύσει πολύπλευρου, δεν κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα επαρκές θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση της ταχείας εξάπλωσής του. Η ανάγκη, λοιπόν, υιοθέτησης ενός ισχυρού και γενικώς αποδεκτού κειμένου για την πάταξη της εμπορίας ανθρώπων είχε έντονα διαφανεί στην διεθνή κοινότητα. ii. Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του Παλέρμο Στην αδήριτη, λοιπόν, ανάγκη υιοθέτησης ενός επίσημου κειμένου με νομική ισχύ, που να πραγματεύεται αποκλειστικά το ζήτημα της εμπορίας ανθρώπων, λαμβάνοντας υπόψη τις επιμέρους πτυχές του, φαίνεται σε γενικές γραμμές ότι ανταποκρίθηκε το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του Ο.Η.Ε για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Εμπορίας Ανθρώπων, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών (Protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime), 32 που συμπληρώνει από κοινού με άλλα δύο πρωτόκολλα 33 τη Σύμβαση του Ο.Η.Ε κατά του Υπερεθνικού Οργανωμένου 31 Βλ Τσακλάγκανου Γ., Η διεθνική σωματεμπορία Trafficking, K.E.Θ.Ι., 2001 http://www.kethi.gr/attachments/153_diethniki_somatemporia.pdf 32 Βλ αναλυτικά Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 35 επ και Παπασιώπη Πασιά Ζ., ό.π., σελ 11 επ 33 Το Πρωτόκολλο κατά της Λαθραίας Διακίνησης Μεταναστών από τη Γη, τη Θάλασσα και τον Αέρα και το Πρωτόκολλο κατά της Παράνομης Κατασκευής και Διακίνησης Πυροβόλων Όπλων 11

2000. 35 Οι βασικοί στόχοι, όπως περιγράφονται στο άρθρο 2 του πρωτοκόλλου, Εγκλήματος, 34 το οποίο υπεγράφη στο Παλέρμο της Σικελίας το Δεκέμβριο του συμπυκνώνονται στην πρόληψη και την καταστολή της εμπορίας ανθρώπων, στην προώθηση της διακρατικής συνεργασίας για την αντιμετώπιση του φαινομένου και στην αρωγή και προστασία των θυμάτων, δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην προστασία των γυναικών και των παιδιών, ως πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Θα πρέπει ιδιαίτερα να τονισθεί ότι το Πρωτόκολλο του Παλέρμο συνιστά το πρώτο συμβατικό κείμενο, το οποίο προσδιόρισε εννοιολογικά το αδίκημα της εμπορίας ανθρώπων, 36 με την υιοθέτηση ενός ευρύτατου ορισμού, βάσει του οποίου αναδεικνύονται οι σύγχρονες μορφές του. Σύμφωνα λοιπόν με το άρθρο 3 του πρωτοκόλλου ως «Διακίνηση προσώπων νοείται η στρατολόγηση, μεταφορά, μετακίνηση, παροχή καταλύματος ή η υποδοχή προσώπων, με την απειλή ή χρήση βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, με απαγωγή, εξαπάτηση, παραπλάνηση, κατάχρηση εξουσίας ή ευάλωτης θέσης ή με παροχή ή αποδοχή χρημάτων ή ωφελημάτων για να επιτευχθεί η συγκατάθεση προσώπου που έχει τον έλεγχο άλλου προσώπου, με σκοπό την εκμετάλλευση. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει, τουλάχιστον, την εκμετάλλευση της πορνείας άλλων ή άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης, την αναγκαστική εργασία ή παροχή υπηρεσιών, τη δουλεία ή πρακτικές παρόμοιες με τη δουλεία, την υποτέλεια ή την αφαίρεση οργάνων του σώματος». Η ευρύτητα στη διατύπωση του ορισμού, με την τυποποίηση κάθε πιθανής εκδοχής διακίνησης ανθρώπων 37 και την ενδεικτική απαρίθμηση των μορφών εκμετάλλευσης, επιτρέπει την υπαγωγή κάθε μορφής εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου σώματος, παρέχοντας έτσι την ουσιαστική βάση για την αναμόρφωση της νομοθεσίας σε κάθε χώρα. 38 Τα συμβαλλόμενα λοιπόν κράτη δεσμεύονται να προσαρμόσουν ανάλογα τις σχετικές διατάξεις του εθνικού 34 Για το κείμενο της Σύμβασης και του Πρωτοκόλλου βλ στη διαδικτυακή διεύθυνση http://www.unodc.org/unodc/en/treaties/ctoc/index.html?ref=menuside#fulltext 35 Το Πρωτόκολλο, όπως και η Σύμβαση του Παλέρμο, δεν είναι αυτοδύναμης εφαρμογής, αλλά προϋποθέτουν τη λήψη εκτελεστικών και νομοθετικών μέτρων στο εσωτερικό των συμβαλλόμενων κρατών. Βλ τον ελληνικό κυρωτικό νόμο: Ν. 3875/2010, ΦΕΚ Α 158/20.9.2010 36 Βλ άρθρο 3 πρωτοκόλλου 37 Αρχικά το προσωπικό πεδίο εφαρμογής του πρωτοκόλλου, όπως προκύπτει από τη μελέτη των πρώτων Σχεδίων του κειμένου, περιοριζόταν στην εμπορία γυναικών και παιδιών. Σύντομα όμως τα κράτη συναίνεσαν στην επέκταση του πεδίου εφαρμογής σε όλα τα ανθρώπινα όντα, με έμφαση ωστόσο στην προστασία γυναικών και παιδιών. Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 35 38 Είναι γεγονός ότι ο ορισμός που δίδει το πρωτόκολλο έχει γίνει έκτοτε ευρύτατα αποδεκτός και έχει υιοθετηθεί τόσο από σχετικά διεθνή και περιφερειακά κείμενα, όσο και από τις εσωτερικές νομοθεσίες και άλλων πέραν των συμβαλλόμενων κρατών, από άλλους διεθνείς οργανισμούς, αλλά και μη κυβερνητικές οργανώσεις που αναπτύσσουν σχετική δράση. Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 3 12

ποινικού τους οπλοστασίου, λαμβάνοντας υπόψη την οριοθέτηση της αντικειμενικής και της υποκειμενικής υπόστασης του εγκλήματος, όπως αποτυπώνεται στο άρθρο 3 του πρωτοκόλλου (άρθρο 5). Πέραν όμως της ποινικοποίησης του αδικήματος, στο επίκεντρο των κατασταλτικών πολιτικών του πρωτοκόλλου τοποθετείται και ο ρόλος των διωκτικών αρχών, για την αποτελεσματικότητα των οποίων είναι αναγκαία η διεθνής και περιφερειακή συνεργασία καθώς και η πρακτική εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού τους (άρθρο 10). Παράλληλα, βέβαια, με την κατασταλτική προσέγγιση, το πρωτόκολλο εστιάζει και στην πρόληψη του φαινομένου, εισάγοντας στο άρθρο 9 μια δέσμη συναφών μέτρων, η ενσωμάτωση των οποίων στην εγχώρια έννομη τάξη καθίσταται υποχρεωτική για τα συμβαλλόμενα κράτη. Το περιεχόμενο, τέλος, του πρωτοκόλλου συμπληρώνουν διατάξεις αναφορικά με την παροχή προστασίας και αρωγής στα θύματα εμπορίας ανθρώπων (άρθρα 6 8). Στα πλαίσια μιας σύντομης κριτικής προσέγγισης του υπό συζήτηση διεθνούς κειμένου, θα πρέπει να επισημανθεί το στενό πεδίο εφαρμογής του, λόγω της θέσης του ως συμπληρωματικού νομοθετικού εργαλείου προς τη Σύμβαση κατά του Υπερεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος. Είναι γεγονός ότι οι διατάξεις του πρωτοκόλλου καλούνται σε εφαρμογή μόνο σε περιπτώσεις αδικημάτων διεθνικής φύσης 39 που διεξάγονται με την εμπλοκή οργανωμένων κυκλωμάτων, 40 και ως εκ τούτου, μένουν ακάλυπτες ουκ ολίγες περιπτώσεις που το έγκλημα τελείται εντός των συνόρων μιας χώρας από μεμονωμένα άτομα, τα οποία δεν αποτελούν μέρος μιας δομημένης εγκληματικής ομάδας. 41 Παράλληλα, ως αδυναμία του πρωτοκόλλου μπορεί να προβληθεί η υιοθέτηση μιας έντονης κατασταλτικής προσέγγισης για την αντιμετώπιση του φαινομένου, σε βάρος της ανθρωποκεντρικής πτυχής του, καθώς οι ρυθμίσεις που συνθέτουν το προστατευτικό πλαίσιο των θυμάτων, παράγουν κατά 39 Ως έγκλημα διασυνοριακής φύσης θεωρείται εκείνο το οποίο: «α. τελείται σε περισσότερα του ενός κράτη, β. τελείται σε ένα κράτος, αλλά σημαντικό τμήμα της προπαρασκευής, του σχεδιασμού, της καθοδήγησης ή του ελέγχου του λαμβάνει χώρα σε άλλο κράτος, γ. τελείται σε ένα κράτος από οργανωμένη εγκληματική ομάδα που συμμετέχει σε εγκληματικές δραστηριότητες σε περισσότερα του ενός κράτη, ή δ. τελείται σε ένα κράτος αλλά έχει σημαντικές επιπτώσεις σε άλλο κράτος» (άρθρο 3 παρ. 2 της Σύμβασης). 40 Ως οργανωμένη εγκληματική ομάδα νοείται «η δομημένη ομάδα τριών ή περισσοτέρων προσώπων που υπάρχει για κάποια χρονική περίοδο και ενεργεί με κοινό σκοπό τέλεσης ενός ή περισσοτέρων σοβαρών εγκλημάτων ή εγκλημάτων που θεσπίζονται σύμφωνα με τη Σύμβαση αυτή, προκειμένου να ποριστεί αμέσως ή εμμέσως οικονομικό ή άλλο υλικό όφελος» (άρθρο 2 στοιχ. α της Σύμβασης) 41 Βλ Συκιώτου Α., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια, ό.π., σελ 123-4. 13

κανόνα χαλαρές υποχρεώσεις προς τα συμβαλλόμενα μέρη, με συνέπεια να εξουδετερώνεται η αποτελεσματικότητά τους. 42 2. Πανευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο Ήδη από τη δεκαετία του 1980, το Συμβούλιο της Ευρώπης παρουσίασε έντονο ενδιαφέρον για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων. Προς το σκοπό αυτό, τα δύο βασικά του όργανα, η Επιτροπή Υπουργών και η Κοινοβουλευτική Συνέλευση υιοθέτησαν μια σειρά συστάσεων αφορώσες, εν πολλοίς, στην εμπορία ανθρώπων με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση, ιδίως παιδιών και γυναικών. Οι κυριότερες εξ αυτών είναι οι ακόλουθες: 43 Σύσταση Νο R (1991) 11 για τη σεξουαλική εκμετάλλευση, την πορνογραφία και την πορνεία παιδιών και νεαρών ενηλίκων ( on sexual exploitation, pornography and prostitution of children and young adults) Σύσταση Νο R (1996) 1099 για τη σεξουαλική εκμετάλλευση των παιδιών (on sexual exploitation of children) Σύσταση Νο R (1996) 1286 για την ανάπτυξη ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα παιδιά (on a European strategy for children) Σύσταση Νο R (1997) 1325 για τη διακίνηση και εμπορία γυναικών και την καταναγκαστική πορνεία (on traffic in women and forced prostitution) Σύσταση Νο R (2000) 11 για την ανάληψη δράσης ενάντια στην εμπορία ανθρώπων με σκοπό τη σεξουαλική τους εκμετάλλευση ( on action against trafficking in human beings for the purpose of sexual exploitation) Σύσταση Νο R (2001) 16 για την προστασία των παιδιών ενάντια στη γενετήσια εκμετάλλευση ( on the protection of children against sexual exploitation) Σύσταση Νο R (2002) 1545 για την εκστρατεία ενάντια στην παράνομη διακίνηση γυναικών (campaign against trafficking in women) Σύσταση Νο R (2003) 1610 για την μετανάστευση συνδεόμενη με την εμπορία γυναικών και την πορνεία (on migration connected with trafficking in women and prostitution) 42 Βλ και Παπασιώπη - Πασιά Ζ., ό.π., σελ 132 43 Βλ Συμεωνίδου - Καστανίδου Ε., ό.π., σελ 846 και υποσημ. 8 και Συκιώτου Α., ό.π., σελ 128 14

Σύσταση Νο R (2003) 1611 για την εμπορία οργάνων στην Ευρώπη ( on trafficking in organs in Europe) Το πρώτο συμβατικό κείμενο του ΣτΕ, στο οποίο αποτυπώνεται μια ιδιαίτερα συστηματική προσπάθεια εναρμόνισης τόσο της κατασταλτικής όσο και της ανθρωποκεντρικής διάστασης του φαινομένου, αποτελεί η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη Δράση κατά της Εμπορίας Ανθρώπων (Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings), 44 η οποία υπεγράφη 45 το Μάιο του 2005 στη Βαρσοβία. 46 Η ανωτέρω σύμβαση δανείζεται τον ορισμό της εμπορίας ανθρώπων που υιοθετεί το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του Παλέρμο (άρθρο 4), παράλληλα, όμως, διευρύνει το πεδίο εφαρμογής της σε περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων τελούμενες εντός των συνόρων ενός κράτους, χωρίς να απαιτείται εμπλοκή οργανωμένης εγκληματικής ομάδας (άρθρο 2). Η σύμβαση επιπλέον καλεί τα κράτη να ενισχύσουν τις στρατηγικές πρόληψης της εμπορίας ανθρώπων και να υιοθετήσουν κατά την εφαρμογή τους ανθρωποκεντρική προσέγγιση λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά κάθε κατηγορίας ευάλωτων προσώπων που συνιστούν υποψήφια θύματα και κάθε μορφή εκμετάλλευσης. Εξ αυτών των διατάξεων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν το άρθρο 5 παρ. 4 της σύμβασης ως προς το σχεδιασμό των μεταναστευτικών πολιτικών και το άρθρο 6 για τη μείωση της ζήτησης των υπηρεσιών των θυμάτων. 47 Η κύρια, ωστόσο, προστιθέμενη αξία της σύμβασης, σε σχέση με τα μέχρι τότε υφιστάμενα κανονιστικά κείμενα, συνίσταται στη διαμόρφωση ενός ισχυρού πλέγματος προστασίας και αρωγής των θυμάτων, που αποτελούσε και το κυρίαρχο ζητούμενο. Υπό αυτό το ανθρωποκεντρικό πρίσμα, στη σύμβαση περιλήφθηκαν αυστηρές ρυθμίσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων, υποχρεώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα συμβαλλόμενα κράτη να παράσχουν σε αυτά αυξημένη προστασία. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διάταξη εκείνη η οποία προβλέπει την αρωγή των θυμάτων, 48 η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την εξασφάλιση της διαμονής, την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και νομικής αρωγής, την 44 Βλ αναλυτικά Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 248 επ και Παπασιώπη-Πασιά Ζ., ό.π., σελ 76 45 Η χώρα μας έχει υπογράψει τη Σύμβαση, ωστόσο, δεν την έχει ακόμη κυρώσει. 46 Για το κείμενο της Σύμβασης βλ στη διαδικτυακή διεύθυνση http://www.coe.int/ 47 Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 252 επ 48 Βλ αναλυτικά Παπασιώπη-Πασιά Ζ., ό.π., σελ 94 επ 15

14). 50 Μία ακόμη σημαντική πτυχή της προστασίας των θυμάτων αποτελεί η διάταξη οργάνωση προγραμμάτων κοινωνικής επανένταξης, εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης (άρθρο 12). Λογική, ωστόσο, προϋπόθεση για την ενεργοποίηση του προστατευτικού αυτού πλαισίου αποτελεί η αναγνώριση των θυμάτων, έτσι προς αυτή τη κατεύθυνση, το άρθρο 10 της σύμβασης προβλέπει την υποχρέωση των κρατών να ρυθμίσουν με προσήκοντα τρόπο τη διαδικασία αναγνώρισής τους. Τα κράτη, ειδικότερα, οφείλουν να λάβουν όλα τα απαραίτητα νομοθετικά μέσα για να στελεχώσουν τις αρμόδιες υπηρεσίες τους με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό που θα είναι σε θέση να αναγνωρίσει τα θύματα εμπορίας ανθρώπων και να αντιμετωπίσει τις ειδικές ανάγκες τους. 49 Ακολούθως, το άρθρο 13 προβλέπει προθεσμία αποκατάστασης και στοχασμού διάρκειας τουλάχιστον τριάντα ημερών για τα θύματα χωρίς άδεια διαμονής στη χώρα, για τα οποία οι αρμόδιες εθνικές αρχές έχουν βάσιμους λόγους να πιστεύουν ότι είναι θύματα εμπορίας ανθρώπων. Σκοπός της εν λόγω ρύθμισης αποτελεί η παροχή δυνατότητας στο θύμα να συνέλθει και να διαφύγει από την επιρροή των κυκλωμάτων εμπορίας ανθρώπων, προκειμένου να αποφασίσει, μετά από σχετική ενημέρωση, εάν επιθυμεί να συνεργαστεί με τις αρμόδιες αρχές για τη δίωξη του τελεσθέντος σε βάρος του εγκλήματος (παρ. 1 β ). Για το λόγο αυτό κατά τη διάρκεια της προθεσμίας περίσκεψης η απέλαση των θυμάτων απαγορεύεται (παρ. 1 γ ). Αυτό που εδώ θα πρέπει να διευκρινισθεί είναι ότι η συνεργασία του θύματος με τις αστυνομικές ή διωκτικές αρχές δεν αποτελεί προϋπόθεση για να δοθεί η προθεσμία περίσκεψης, όπως αντίθετα ισχύει για τη χορήγησης άδειας διαμονής, η οποία συνδέεται με τη βούληση του θύματος για συνεργασία με τις αρχές (άρθρο του άρθρου 26, η οποία καλεί τα κράτη να εμποδίσουν την τιμωρία των θυμάτων, στο μέτρο που εξαναγκάστηκαν να συμμετάσχουν σε παράνομες δραστηριότητες, ρύθμιση που αναδεικνύεται ως αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να αποκτήσουν τα θύματα πρόσβαση στα θεσπιζόμενα μέτρα αρωγής και προστασίας. 51 Πράγματι, πολύ συχνά στην πράξη παρατηρείται ότι το θύμα αναγκάζεται να διαπράξει κάποιο έγκλημα ή ακούσια εμπλέκεται σε εγκληματικές δραστηριότητες, με πιο συχνά συναντώμενα αδικήματα εκείνα της παράβασης της νομοθεσίας περί μετανάστευσης 49 Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 260-1 50 Βλ Παπασιώπη-Πασιά Ζ., ό.π., σελ 98 51 Βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ 256 16

ή πορνείας, αλλά και της χρήσης πλαστών εγγράφων. Σαφές είναι πως η ratio της ρήτρας μη δίωξης και μη τιμώρησης εντοπίζεται στην ανάγκη διασφάλισης των δικαιωμάτων του θύματος, την αποφυγή περαιτέρω θυματοποίησης του, ενώ παράλληλα με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνεται η συμμετοχή του θύματος στην ποινική διαδικασία για την δίωξη και τιμώρηση των δραστών. Τέλος προβλέπονται μέτρα για την προώθηση της συνεργασίας των συμβαλλόμενων κρατών (άρθρα 32 35), ενώ εισήχθη ανεξάρτητος ελεγκτικός μηχανισμός για την παρακολούθηση της τήρησης των δεσμεύσεων που έχουν αναληφθεί από τα συμβαλλόμενα κράτη (άρθρο 36). 52 3. Ενωσιακό νομοθετικό πλαίσιο Τις εργασίες της στο ζήτημα της καταπολέμησης της εμπορίας ανθρώπων ξεκίνησε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα στις αρχές περίπου της δεκαετίας του 1990. Μολονότι η ενασχόληση με το φαινόμενο μέχρι το έτος 1996 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως περιορισμένη, εντούτοις αξίζει να γίνει μνεία στις Συστάσεις που υιοθέτησε το Συμβούλιο της 29.30-11.1993 για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων αλλά και στα Ψηφίσματα 53 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τη σωματεμπορία γυναικών, στα οποία περιλαμβάνονταν αιτήματα για την προστασία των θυμάτων, ως μαρτύρων στη δίκη κατά των διακινητών τους, και τη χορήγηση προσωρινής άδειας διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους. 54 Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει και στη Σύμβαση της Ευρωπαϊκής Αστυνομικής Υπηρεσίας ( Σύμβαση Europol), 55 που υπογράφηκε στις Βρυξέλλες στις 26.07.1995, 56 με δεδομένο ότι συναντάται εκεί για πρώτη φορά ένας εξαιρετικά ευρύς ορισμός της εμπορίας ανθρώπων. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίδει η Σύμβαση, ο οποίος συμπληρώθηκε στη συνέχεια με την απόφαση του Συμβουλίου της 03.12.1998, 57 «εμπορία ανθρώπων είναι η υπαγωγή προσώπου στην πραγματική και παράνομη εξουσία άλλων προσώπων, με χρήση βίας, απειλής, με κατάχρηση 52 Πρόκειται για την ομάδα εμπειρογνωμόνων ( GRETA ), αποστολή της οποίας συνιστά ο έλεγχος της εφαρμογής των διατάξεων της σύμβασης. 53 Ψήφισμα για την εκμετάλλευση της πορνείας και το σωματεμπόριο (ΕΕ C 120 της 16.05.1989, σελ 352 επ), Ψήφισμα για τη σωματεμπορία γυναικών (EE C 268 της 04.10.1993, σελ 141 επ) 54 Βλ Παπασιώπη-Πασιά Ζ., ό.π., σελ 168 55 Βλ Χλούπη Γ., Διασυνοριακό και υπερεθνικό οργανωμένο έγκλημα, ό.π., σελ 164 56 Στη χώρα μας κυρώθηκε με το Ν. 2605/1998. 57 Βλ Συκιώτου Α., ό.π, σελ 133 17

σχέσης εξάρτησης ή με δόλο, με σκοπό ιδίως την εκμετάλλευση της πορνείας, άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης και βίας κατ ανηλίκων ή την εμπορία έκθετων παιδιών. Στις εν λόγω μορφές εκμετάλλευσης συγκαταλέγεται και η παραγωγή, πώληση ή κατ άλλο τρόπο διανομή πορνογραφικού υλικού στο οποίο εμφανίζονται παιδιά». Η ευρύτητα του ορισμού αυτού έγκειται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν τυποποιούνται συγκεκριμένες «πράξεις διακίνησης», όπως αντίθετα συμβαίνει στην πλειονότητα των σχετικών διεθνών και ευρωπαϊκών κειμένων, αλλά επιλέγεται η χρησιμοποίηση ενός ευρύ όρου, στον οποίο αποτυπώνεται το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του δράστη προκειμένου να μπορεί να στεγαστεί κάθε πρακτική εμπορίας ανθρώπων. Προς την ίδια εξάλλου κατεύθυνση βρίσκεται και η ενδεικτική απαρίθμηση στο κείμενο της διάταξης των πιθανών μορφών εκμετάλλευσης. Πιο συστηματικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση του φαινομένου σημειώνονται από το 1996 και έπειτα. Στα πλαίσια, ειδικότερα, της εντατικής δραστηριοποίησής του σχετικά με την εμπορία ανθρώπων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, εξέδωσε ένα σημαντικό αριθμό Ψηφισμάτων, με τα οποία καλούσε τα όργανα της Ένωσης και τα κράτη-μέλη να αναλάβουν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν τα εξής ψηφίσματα 58 : Σχετικά με την εμπορία ανθρώπων 59 Σχετικά με τους ανηλίκους θύματα βίας 60 Σχετικά με τα μέτρα προστασίας των ανηλίκων στην Ευρωπαϊκή Ένωση 61 Σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών 62 Σχετικά με τη βία κατά γυναικών και το πρόγραμμα Daphne 63 Σχετικά με τις πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, ιδίως γυναικών 64 Σχετικά με τις στρατηγικές για την πρόληψη της εμπορίας γυναικών και παιδιών, ευάλωτων στη σεξουαλική εκμετάλλευση 65 Σχετικά με την πρόληψη της εμπορίας ανθρώπων 66 58 Βλ Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σελ 847 και υποσημ. 9 59 EE C 032 της 05.02.1996, σελ 88 επ 60 EE C 320 της 28.10.1996, σελ 190 επ 61 ΕΕ C 020 της 20.1.1997, σελ 170 επ 62 EE C 371 της 8.11.1997, σελ 210 επ 63 EE C 175 της 21.06.1999, σελ 233 επ 64 EE C 260 της 29.10.2003, σελ 4-5 65 EE C 287 Ε της 24.11.2006, σελ 75-84 18

Επί τη βάσει των ψηφισμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 18.1.1996 και 19.9.1996, το Συμβούλιο ενέκρινε την Κοινή Δράση 97/154/ΔΕΥ, 67 τον Φεβρουάριο του 1997, αναφορικά με την καταπολέμηση της διακίνησης ανθρώπων και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών βάσει της οποίας τα κράτη μέλη συμφωνούσαν να αναθεωρήσουν τη σχετική ποινική τους νομοθεσία, ώστε να διασφαλισθεί η ποινικοποίηση ορισμένων τύπων συμπεριφοράς και να ενθαρρυνθεί η δικαστική συνεργασία. 68 Το ως άνω κείμενο επικρίθηκε, ωστόσο, έντονα λόγω της στενής εννοιολογικής προσέγγισης της εμπορίας ανθρώπων, η οποία εστίαζε αποκλειστικά σε πράξεις διευκόλυνσης της εισόδου, της διέλευσης, της διαμονής και της εξόδου των θυμάτων από το έδαφος κράτους μέλους, για κερδοσκοπικούς σκοπούς, με προοπτική μόνο τη σεξουαλική εκμετάλλευση ή κακοποίηση. 69 Ακολούθως, η Ειδική Σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στο Τάμπερε το 1999, έθεσε τις βασικές κατευθύνσεις για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, υιοθετώντας τα Συμπεράσματα της Προεδρίας του Τάμπερε, 70 κείμενο που αν και στερείται νομικής δεσμευτικότητας, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το μετέπειτα δικαιοπαραγωγικό έργο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σταθμός στον αγώνα της Ένωσης εναντίον της εμπορίας ανθρώπων θεωρήθηκε η Διάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες στις 18-09-2002, στα πλαίσια της οποίας διατυπώθηκε ως τελικό πόρισμα η Δήλωση των Βρυξελλών για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων. Η σπουδαιότητά της συνίσταται, μεταξύ άλλων, στο ότι διακηρύχθηκε η ανάγκη να υπάρξει συνεκτική και συντονισμένη ευρωπαϊκή προσέγγιση του προβλήματος και αναγνωρίστηκε ότι όλες οι πρακτικές εμπορίας ανθρώπων συνιστούν παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων των θυμάτων, όπως αυτά προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο και τον Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε. 71 Ιδιαίτερη έμφαση, όμως, θα πρέπει να δοθεί σε μια σειρά νομικώς δεσμευτικών κειμένων που υιοθετήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τα οποία άμεσα ή έμμεσα επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο, είτε συνολικά, είτε 66 EE C341 E της 16.12.2010, σελ 18 επ 67 ΕΕ L 63 της 04.03.1997, σελ 2 68 Βλ Παπασιώπη Πασιά Ζ., ό.π., 169-170 69 Βλ Συκιώτου Α., ό.π, σελ 132-3 και Δημήτραινα Γ., Η καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων μετά το ν. 3064/2002, σε: Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εκδ. Σάκκουλα, 2003, σελ 102-3 70 Βλ Κυριαζη Τ., ό.π., σελ 40 71 Βλ μια εκτενή προσέγγιση της Δήλωσης σε Παπασιώπη Πασιά Ζ., ό.π., 173 19