ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ στη Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Λυκείου 9 Μαρτίου 2014 Α ΚΕΙΜΕΝΟ Κωνσταντίνος Καβάφης, Ο Δαρείος Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος του επικού ποιήματός του κάμνει. Το πώς την βασιλεία των Περσών παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Aπό αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ). Aλλ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία πρέπει ν αναλύσει τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος: ίσως υπεροψίαν και μέθην όχι όμως μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής. Aλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει. Άρχισε ο πόλεμος με τους Pωμαίους. Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα. Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά! Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. Aδημονεί ο Φερνάζης. Aτυχία! Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο» ν αναδειχθεί, και τους επικριτάς του, τους φθονερούς, τελειωτικά ν αποστομώσει. Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του. 1
Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά. Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας. Όμως μες σ όλη του την ταραχή και το κακό, επίμονα κ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος. Β. Ερωτήσεις 1. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης χρησιμοποιεί συχνά στην ποίησή του φανταστικά πρόσωπα, τα οποία ενδεχομένως λειτουργούν και ως προσωπεία του. Θεωρείτε ότι ο ποιητής Φερνάζης είναι απλώς ένα φανταστικό πρόσωπο ή ότι λειτουργεί ως προσωπείο του ποιητή; Να αιτιολογήσετε και τις δύο πιθανότητες. 2. Σε ποια κατηγορία ποιημάτων του Καβάφη ανήκει «Ο Δαρείος»; 3. Nα σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος. (15 μονάδες) (20 μονάδες) (20 μονάδες) 4. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε δύο παραγράφους και σε 150 περίπου λέξεις.. Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά! Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. (25 μονάδες) 2
5. Σας δίνετε το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Εν πορεία προς την Σινώπην». Αφού το διαβάσετε προσεκτικά να εντοπίσετε θεματικές ομοιότητες με το εξεταζόμενο ποίημα του Καβάφη "Ο Δαρείος". Ο Μιθριδάτης, ένδοξος και κραταιός, μεγάλων πόλεων ο κύριος κάτοχος ισχυρών στρατών και στόλων, πηγαίνοντας προς την Σινώπην πέρασε από δρόμον εξοχικόν, πολύ απόκεντρον όπου ένας μάντις είχε κατοικίαν. Έστειλεν αξιωματικό του ο Μιθριδάτης τον μάντι να ρωτήσει πόσα θ αποκτήσει ακόμη στο μέλλον αγαθά, πόσες δυνάμεις άλλες. Έστειλεν αξιωματικό του, και μετά προς την Σινώπην την πορεία του ξακολούθησε. Ο μάντις αποσύρθηκε σ ένα δωμάτιο μυστικό. Μετά περίπου μισήν ώρα βγήκε περίφροντις, κ είπε στον αξιωματικό, «Ικανοποιητικώς δεν μπόρεσα να διευκρινίσω. Κατάλληλη δεν είν η μέρα σήμερα. Κάτι σκιώδη πράγματα είδα. Δεν κατάλαβα καλά. Μα ν αρκεσθεί, φρονώ, με τόσα που έχει ο βασιλεύς. Τα περισσότερα εις κινδύνους θα τον φέρουν. Θυμήσου να τον πεις αυτό, αξιωματικέ: με τόσα που έχει, προς θεού, ν αρκείται! Η τύχη ξαφνικές έχει μεταβολές. Να πεις στον βασιλέα Μιθριδάτη: λίαν σπανίως βρίσκεται ο εταίρος του προγόνου του ο ευγενής, που εγκαίρως με την λόγχην γράφει στο χώμα επάνω το σωτήριον Φεύγε Μιθριδάτα.» (20 μονάδες) 3
Γ. Απαντήσεις 1. Ο Φερνάζης είναι ένα φανταστικό δημιούργημα του ποιητή, παρουσιάζεται να ανήκει στη συντεχνία των αυλοκολάκων ποιητών του βασιλιά Μιθριδάτη. Το όνομά του, ίσως, παραπέμπει στο όνομα του γιου του Μιθριδάτη, Φαρνάκη που αργότερα τον πρόδωσε στον Πομπήιο (όπως αντίστοιχα «πρόδωσε» ο Φερνάζης τον Μιθριδάτη), ή στον ίδιο τον Καβάφη (οι αναγραμματισμοί στην καβαφική ποίηση είναι συχνοί, άλλοτε ρητοί-ταυτολογικοί και άλλοτε υπόρρητοι-κρυπτογραφικοί πρόκειται για την τεχνική της απόκρυψης: φαρνακης - καβαφης ). Έχει αναλάβει να γράψει στα ελληνικά ένα έπος για τον Δαρείο τον Υστάσπου, ένδοξο πρόγονο του Μιθριδάτη και γνωστό από την εκστρατεία των Περσών στην Ελλάδα. Ο Καβάφης στα ιστορικά του ποιήματα συνήθως δεν εμφανίζεται καθόλου. Αντίθετα,χρησιμοποιεί μια persona, ένα ποιητικό προσωπείο, αυτό του αφηγητή και μέσα από αυτό, αποστασιοποιημένος, σχολιάζει και κρίνει ελεύθερος και χωρίς να εκτίθεται προσωπικά. Στο ποίημα «Δαρείος» προσπαθεί να αποποιηθεί την ταύτισή του με τον Φερνάζη μέσω των εξής επιλογών : α) Ο Φερνάζης γράφει επικό ποίημα, ενώ ο Καβάφης δεν έγραφε επική ποίηση β) ο Φερνάζης έχει επιτήδευση και ρητορισμό στην ποίησή του, ενώ ο Καβάφης χαρακτηρίζεται για την εκφραστική του λιτότητα. Όμως, πολλά στοιχεία μάς δείχνουν καθαρά πως ο Φερνάζης είναι προσωπείο του Καβάφη: - είναι και οι δύο ποιητές, με ελληνική παιδεία, αλλά ζουν εκτός Ελλάδας - γράφουν και οι δύο ένα ποίημα ιστορικό, που έχει τίτλο «Δαρείος» (Δαρείος του Φερνάζη το 70 π.χ, Δαρείος του Καβάφη το 1920 π.χ) - γράφουν τα ποιήματά τους σε δύσκολες συγκυρίες, ο Φερνάζης στη διάρκεια του Γ Μιθριδατικού πολέμου και ο Καβάφης κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο - η παρέμβαση των Ρωμαίων μετατρέπει το ποιητικό δίλλημα του Φερνάζη σε υπαρξιακό, ενώ αντίστοιχα η παρέμβαση των γεγονότων με τους Αγγλογάλλους το 1917 δημιουργεί υπαρξιακό δίλημμα στον Καβάφη που υπέγραψε, όπως είπαμε παραπάνω, δήλωση προσχώρησης (ίσως ο Καβάφης επικρίνει την συμπεριφορά που φοβόταν πως θα υιοθετήσει ή ήδη υιοθέτησε ). 2. Το ποίημα είναι ιστορικό με στοχαστικό ή φιλοσοφικό περιεχόμενο και πιο συγκεκριμένα ανήκει στα ιστορικοφανή ποιήματα του Καβάφη. Αυτά ονομάζονται έτσι, γιατί εμφανίζουν ένα είδος θεατρικού στοιχείου. Οι κριτικοί το κατηγοριοποιούν στο είδος των πλάγιων σκηνικών μονολόγων. Αποκαλούνται πλάγιοι, όταν μιλάει ένας αφηγητής και όχι ο ίδιος ο ήρωας. Το ιστορικό του πλαίσιο είναι τα ελληνιστικά χρόνια, όπως συμβαίνει και με άλλα ποιήματα του Καβάφη: - Στο ποίημα γίνεται αναφορά σε ιστορικά πρόσωπα και σε λαούς: Δαρείος, Μιθριδάτης, Πέρσες, Καππαδόκες, Ρωμαίοι. - Επίσης αναφέρεται σε μια ελληνική πόλη που βρίσκεται στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, στην Αμισό. 4
- Επιπλέον,κάνει μνεία και της επίθεσης των Ρωμαίων εναντίον της Καππαδοκίας. - Στο παρόν ποίημα, ο ποιητής έχει πλάσει έναν αφηγητή που διηγείται την ιστορία. Παράλληλα, εισάγει ένα φανταστικό πρόσωπο, τον ποιητή Φερνάζη, μέσα σε ένα πραγματικό ιστορικό πλαίσιο: συγκεκριμένα πρόκειται για την εποχή που αρχίζει ο Γ Μιθριδατικός πόλεμος(74-66 π.χ.) ανάμεσα στους Ρωμαίους και στον Μιθριδάτη. 3. Ο τίτλος του ποιήματος του Καβάφη αναφέρεται στον βασιλιά Δαρείο και όχι στο ποίημα του Φερνάζη (δίνεται χωρίς εισαγωγικά) μέσω αυτού του ποιήματος ο Καβάφης προβληματίζεται για τη σχέση της ποίησης αλλά και της τέχνης, γενικότερα, με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας. Ο Φερνάζης, είναι το πρόσωπο που κατασκεύασε ο Καβάφης ώστε να καταθέσει,- εκ του ασφαλούς, αποπροσωποποιώντας το ποιητικό Εγώ τις ιδέες του, την κριτική του, τον προβληματισμό του γύρω από το θέμα. Έτσι, ο Καβάφης «αναθέτει» στον Φερνάζη να γράψει ένα ποίημα με τον τίτλο «Ο Δαρείος», το οποίο μπαίνει σε εισαγωγικά. Μέσα, λοιπόν, στο καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος υπάρχει ένα εγκιβωτισμένο ποίημα, ένα ποίημα μέσα στο ποίημα, φανταστικό και όχι πραγματικό. Ο Καβάφης αξιοποιεί το πλασματικό ποίημα με τον ίδιο τίτλο για να επεξεργαστεί ολοκληρωμένα την ποιητική ιδέα, η οποία, ως ιδέα, έχει την ευελιξία να προσαρμόζεται στις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες. Ο φανταστικός ποιητής Φερνάζης αποτελεί το κύριο πρόσωπο του ποιήματος, ενώ τα άλλα Δαρείος, Μιθριδάτης, κ.λπ. παίζουν δευτερεύοντα ρόλο. 4. Η συγκλονιστική είδηση της έναρξης του πολέμου με τους Ρωμαίους αφήνει τον ποιητή εμβρόντητο (ενεό), όχι όμως εξαιτίας των δεινών του πολέμου. Ο πόλεμος είναι συμφορά, γιατί θα σημαίνει τη ματαίωση των ελπίδων να κερδίσει την εύνοια του Μιθριδάτη, που μέσα στη δίνη του πολέμου δε θα βρει το χρόνο και τη διάθεση ν ασχοληθεί με ελληνικά ποιήματα. Τα σχέδιά του, λοιπόν, ματαιώνονται εξαιτίας της ιστορικής συγκυρίας. Αξιοπρόσεκτο πολιτιστικό στοιχείο είναι η παρουσίαση των Περσών να γράφουν ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Αυτό αποδεικνύει την ακτινοβολία αυτής στα Ελληνιστικά χρόνια. Το επίθετο ελληνικά, που υπενθυμίζει τη γενικευμένη χρήση της ελληνικής γλώσσας στα ελληνιστικά βασίλεια, λειτουργεί εδώ με τρόπο υπονομευτικό, καθώς ο Φερνάζης εμφανίζεται να θεωρεί απίθανο όχι απλώς το γεγονός ν ασχοληθεί ο Μιθριδάτης με ποιήματα, αλλά ειδικότερα με ελληνικά ποιήματα.. Η διαπίστωση υποδηλώνει τη μη ουσιαστική επαφή του Μιθριδάτη με την ελληνική παιδεία, παρά το γεγονός πως ήταν γνώστης της ελληνικής γλώσσας..επίσης, λειτουργεί ειρωνικά και υπονοεί πως, ενώ ο Μιθριδάτης εθεωρείτο προστάτης των ελληνικών γραμμάτων, τελικά αποδείχθηκε πως η ενασχόληση και το ενδιαφέρον του ήταν επιφανειακά. 5
5. O Καβάφης στο ποίημα «Εν πορεία προς την Σινώπην παραθέτει πολλά επίθετα για να τονίσει το μεγαλείο και την ισχύ του Μιθριδάτη Ε : «ένδοξος και κραταιός, μεγάλων πόλεων ο κύριος», όπως γίνεται και στο ποίημα -«Ο Δαρείος» για τον γιο του, Μιθριδάτη ΣΤ : «ο ένδοξός μας βασιλεύς, / ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ». Η στρατιωτική και πολιτική δύναμη, η δόξα και η κατάκτηση ολοένα και περισσότερων περιοχών, συνιστούσαν για τον Μιθριδάτη Ε τη βασική του επιδίωξη, καθώς μέσω αυτών εκπλήρωνε την υπέρμετρη φιλοδοξία του. Ανάλογες φιλοδοξίες είχε και ο απόγονός του Μιθριδάτης ΣΤ (βιαιότητες και ραδιουργίες για την κατάληψη του θρόνου, επεκτατική πολιτική κ.λ.π.). Τα πρόσωπα που καλούνται να εκφέρουν λόγο στους βασιλείς ή για τους βασιλείς, οφείλουν να σκεφτούν καλά τις επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν σε περίπτωση που με τα λεγόμενά τους τούς δυσαρεστήσουν. Ο μάντης στο «Εν πορεία προς την Σινώπην παρά τους δισταγμούς του και παρά την αδυναμία του να δει καθαρά το μέλλον, θα διατυπώσει ωστόσο με τρόπο ειλικρινή τις ανησυχίες του. Ανησυχίες που μπορούν ίσως να εκληφθούν ως λόγια φρόνησης και όχι απαραιτήτως ως κάποια προφητεία. Η προτροπή του, δηλαδή, προς τον βασιλιά να αρκεστεί σε όσα έχει, και άρα να αποβάλει την πλεονεξία που τον διακατέχει, συνιστά περισσότερο μια σκέψη σύνεσης, που αντανακλά το μήνυμα του ίδιου του ποιητή. Ανάλογη και η συμπεριφορά του ποιητή Φερνάζη στον «Δαρείο»: «ίσως υπεροψίαν και μέθην όχι όμως μάλλον / σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων. / Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής» Ο ποιητής παρόλο που αντιλαμβάνεται την αλήθεια σχετικά με τον ένδοξο πρόγονο του Μιθριδάτη, ξέρει καλά πως λέγοντάς την είναι πιθανό να δυσαρεστήσει τον βασιλιά του. Βέβαια, στο τέλος και αυτός εκφράζει την αλήθεια, αφήνοντας αδέσμευτη την ποιητική έμπνευση και επιλέγοντας να υπηρετήσει την τέχνη του και όχι την εξουσία.. 6