ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Δ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Διπλωματική Εργασία Εξοικονόμηση ενέργειας σε κτίρια. Πολιτική, προγράμματα και εφαρμογές. Η διεθνής εμπειρία Σπουδάστρια: Παναγοπούλου Ελίνα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σταματίου Ελένη ΑΘΗΝΑ Σεπτέμβριος 2011
Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των τελικών εργασιών του τμήματος Οικονομικής Διαχείρισης, της Εθνικής Σχολής Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Με την ολοκλήρωσή της θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτρια κα. Σταματίου Ελένη για την ανάθεση της εργασίας και την επίβλεψη καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησής της. Ευχαριστίες οφείλω στην κα. Alice Κοροβέση, δημιουργό της εταιρίας Project 15, για τις πληροφορίες που μου παρείχε σχετικά με το πρότυπο του «Παθητικού Σπιτιού», καθώς και στη μητέρα μου Χατζηχαραλάμπους Μυροφόρα, νηπιαγωγό και Διευθύντρια του Οργανισμού Παιδικών Σταθμών Δήμου Βέλου-Βόχας, για τις πολύτιμες συμβουλές της σε θέματα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης παιδιών προσχολικής ηλικίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την οικογένεια και τους φίλους μου που με στήριξαν σε αυτή την προσπάθεια τα τελευταία δύο χρόνια, αλλά και τους εισηγητές της Εθνικής Σχολής Τοπικής Αυτοδιοίκησης που συνεισέφεραν στη διαμόρφωση ενός νέου τρόπου σκέψης και πρακτικής για την ποιοτική συμμετοχή μας στη Δημόσια Διοίκηση. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ... 6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 10 1.1. Αντικείμενο-σκοπός-μέσα και μεθοδολογία της εργασίας... 11 1.2. Υπόθεση εργασίας... 11 1.3. Διάρθρωση Κεφαλαίων... 12 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ-ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ... 13 2.1. Ιστορική Αναδρομή... 13 2.2. Ενεργειακή Πολιτική... 15 2.3. Συμπεράσματα... 16 3. ΤΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ... 17 3.1. Διεθνές Επίπεδο... 17 3.2. Ευρώπη (ΕΕ-27)... 20 3.3. Ελλάδα... 31 3.4. Συμπεράσματα... 34 4. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 35 4.1. Διεθνείς Συμβάσεις-Ευρωπαϊκό Δίκαιο... 35 4.2. Ελληνική Νομοθεσία-Ενσωματώσεις Κοινοτικών Οδηγιών... 37 4.3. Συμπεράσματα... 39 5. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 40 5.1. ΕΣΠΑ 2007-2013... 40 5.2. Πρόγραμμα «Εξοικονομώ κατ Οίκον»... 41 5.2.1. Περιγραφή του Προγράμματος... 42 5.2.2. Προϋπολογισμός Προγράμματος... 43 3
5.2.3. Διαδικασία Υλοποίησης... 45 5.2.4. Ενεργειακοί Επιθεωρητές και ο ρόλος των Τραπεζών... 47 5.2.4.1. Ενεργειακοί Επιθεωρητές... 47 5.2.4.2. Τράπεζες... 48 5.2.5. Αναμενόμενα Οφέλη του Προγράμματος... 49 5.3. Πρόγραμμα «Εξοικονομώ» για τους ΟΤΑ... 50 5.4. Πρόγραμμα «Χτίζοντας το Μέλλον»... 51 5.5. Πρόγραμμα «Αλλάζω ΚΛΙΜΑτιστικό»... 54 5.6. Δράση «Πράσινες Γειτονιές»... 56 5.7. Πρόγραμμα «Power of Ten»... 58 5.8. Τράπεζες και «Πράσινα» δάνεια... 60 5.9. «Πράσινα επαγγέλματα» και κατάρτιση ανέργων... 62 5.10. Συμπεράσματα... 63 6. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΤIΡΙΑ - Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ... 64 6.1. Η διεθνής εμπειρία από παλαιότερα προγράμματα... 64 6.1.1. Πακιστάν... 64 6.1.2. Γερμανία... 66 6.2. Πρόσφατα Προγράμματα και Πρωτοβουλίες... 67 6.2.1. Πρωτοβουλία BUILD UP Skills... 67 6.2.2. Ηνωμένο Βασίλειο... 68 6.2.3. Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής... 69 6.2.4. Οντάριο-Καναδάς... 70 6.2.5. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών... 71 6.2.6. Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας-Project «Task 40» και τα κτίρια NZEB... 72 6.3. Καλές πρακτικές και Βραβεύσεις... 73 6.3.1. Πρόγραμμα «Ευφυής Ευρώπη»... 74 6.3.2. Πρόγραμμα «Ψυχρές Στέγες»... 75 4
6.3.3. Το πρώτο παθητικό σπίτι στη Ν.Α. Μεσόγειο... 78 6.4. Συμπεράσματα... 79 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ... 81 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ... 84 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 86 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 95 5
ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Ελληνικά ΑΤΕ αρθρ. ΔΕΗ ΔΟΕ ΕΕ Εικ. (ΕΚ) ΕΚ ΕΚΑΧ ΕΟΚ ΕΟΠ ΕΠ ΕΠΑΕ ΕΠΑΚ ΕΠΑΝ ΕΠΕΡΑΑ ΕΣΠΑ ΕΤΕΑΝ ΑΕ ΕΤΠΑ Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος Άρθρο Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας Ευρωπαϊκή Ένωση Εικόνα Ευρωπαϊκός Κανονισμός Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα- Επιχειρηματικότητα Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για την Αλλαγή του Κλίματος Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αναταγωνιστικότητα Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Εθνικό Ταμείο Επιχειρηματικότητας & Ανάπτυξης Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης 6
ΕΥΔ ΕΠΑΕ ΕΥΕΠΕΝ ΕΥΣΕΔ ΕΝ/ΚΑ Η/Μ Ιστ. ΙΤΑ ΚΑΠΕ ΚΕΔΚΕ ΚΕΝΑΚ ΚΥΑ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανταγωνιστικότητας Επιχειρηματικότητας Ειδικής Γραμματείας Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας Ειδική Υπηρεσία Συντονισμού και Εφαρμογής Δράσεων στους τομείς της Ενέργειας, του Φυσικού Πλούτου, και της Κλιματικής Αλλαγής Ηλεκτρομηχανολογικές Ιστοχώρος Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδος Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων Κοινή Υπουργική Απόφαση Ν. Νόμος ΟΟΣΑ ΟΤΑ ΟΧΕ Παράρτ. ΠΔ ΠΕΑ ΠΕΠ Πίν. ΣΕΤ Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ορθολογική Χρήση Ενέργειας Παράρτημα Προεδρικό Διάταγμα Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Πίνακας Σχέδιο Ενεργειακών Τεχνολογιών 7
ΤΕΕ Τ.Ε.Μ.Π.Μ.Ε. Α.Ε τ.μ. ΥΠΑΝ ΥΠΕΚΑ ΦΒΣ ΦΕΚ Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας Ταμείο Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχειρήσεων Α.Ε. τετραγωνικό μέτρο Υπουργείο Ανάπτυξης Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Φωτοβολταϊκό Σύστημα Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως ΞΕΝΑ CE ECCP EEA Conformité Européenne European Climate Change Programme European Environmental Agency ENERCON G8 GWh IEA kwh NZEB TOE UNCED WBCSD The Group of Eight Gigawatt Hour International Energy Agency Kilowatt hour Near-Zero Energy Building Tones of Oil Equivalent United Nations Conference on Environment and Development World Business Council for Sustainable Development 8
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία παρουσιάζει τις δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας σε κτίρια του οικιακού τομέα, μέσα από τη διεθνή εμπειρία στο σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων καθώς και εφαρμογών, με στόχο τη μείωση των ενεργειακών απαιτήσεων και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζονται προγράμματα, πρωτοβουλίες και εφαρμογές σε διεθνές και εθνικό επίπεδο πάντα σε σχέση με τη διεθνή, ευρωπαϊκή και εθνική ενεργειακή πολιτική. Ο οικιακός τομέας διαθέτει μεγάλο δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας και μέσα από το σωστό σχεδιασμό ενός κτιρίου και τη θερμομόνωσή του μπορεί να μειωθεί σε μεγάλο ποσοστό η ενεργειακή ζήτηση στις κατοικίες. Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει την ύπαρξη φιλόδοξων και αποτελεσματικών προγραμμάτων, που σε συνδυασμό με κατάλληλες δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των πολιτών μπορούν να συμβάλλουν στην ενεργειακή απεξάρτηση του κτιριακού τομέα και την προστασία του περιβάλλοντος από τις εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα. ABSTRACT This paper presents through several case studies how the residential energy efficiency can be considered under both residential energy demand reduction and carbon emissions reduction from housing criteria. In this context, sets of initiatives and programs, that have been developed and adopted by numerous energy policies on international and national level to address this issue, are being explored. Latest research proves that the residential sector may provide significant energy savings opportunities though the progressive design and the effective thermal insulation of household buildings. For this purpose, international experience has showed that the development and implementation of spearheaded projects and initiatives designed to alert and spread the awareness of how not to waste energy are the cornerstone of the environmental sustainability. The aforementioned may cause a great effect to the energy-independent, low-power and high performance buildings and eventually lead to a carbon dioxide free future. 9
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ευρώπη το 2020 θέτει στο επίκεντρο της στρατηγικής την ενεργειακή απόδοση για μία ανάπτυξη έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς και τη μετάβαση προς μία οικονομία με επάρκεια πόρων. Σε ένα κόσμο που βασίζει την κατανάλωση ενέργειας για την ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας σε συμβατικές μορφές καυσίμων και την οποία χρησιμοποιεί με τρόπο μη ορθολογικό, πρέπει να βρεθεί το κατάλληλο μείγμα για την ενεργειακή μας απεξάρτηση. Ο κτιριακός τομέας στην Ελλάδα καταναλώνοντας το 40% της συνολικά προσφερόμενης προς τελική χρήση ενέργειας, αποτελεί έναν από τους πιο ενεργοβόρους τομείς της οικονομίας, κυρίως λόγω του ελλιπούς νομοθετικού πλαισίου σε ό,τι αφορά τη θερμομόνωση των κτιρίων. Οι κατοικίες διαθέτοντας ένα τεράστιο δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας υποστηρίζονται μέσα από προγράμματα ενεργειακής κτιριακής αναβάθμισης, έχοντας ως κοινό στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2020 κατά 20% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990. Πολλές φιλόδοξες πολιτικές στην Ευρωπαϊκή Ένωση οδήγησαν το 2008 σε μείωση κατά 11,3% των εκπομπών αποδεικνύοντας τη δυνατότητα συνέχισης της πορείας προς ένα καθαρότερο περιβάλλον. Η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη βάσει του Εθνικού Σχεδίου Ενεργειακής Απόδοσης (Δεκέμβριος 2007),να μειώσει έως το 2016 κατά 5,5 TWh (5,5 εκατομμύρια kwh) την κατανάλωση στον οικιακό τομέα. Η μείωση θα έχει άμεσα αποτελέσματα στις δαπάνες τω νοικοκυριών και ισοδυναμεί με το 30% της συνολικής εξοικονόμησης ενέργειας έως το 2016. Πρωτοβουλίες και προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας σε κτίρια υλοποιούνται σε όλα τα κράτη του κόσμου, προσαρμοσμένα κατάλληλα στα δεδομένα και τις ανάγκες της κάθε χώρας. Επιτυχημένες εφαρμογές γίνονται παραδείγματα προς μίμηση και αξιοποιούνται αποδοτικές τεχνολογίες για την αναπαραγωγή των προτύπων και σε άλλες χώρες. Για την Ελλάδα, η ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία των ευρωπαϊκών κανονισμών και οδηγιών και η εφαρμογή τους, η αξιοποίηση ευρωπαϊκών προγραμμάτων και πρωτοβουλιών κρίνονται άμεσες καθώς συμβάλλουν στην προστασία του περιβάλλοντος και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας τονώνοντας την οικονομική δραστηριότητα. 10
1.1. Αντικείμενο-σκοπός-μέσα και μεθοδολογία της εργασίας Η εργασία που αναπτύσσεται στα επόμενα κεφάλαιο ως αντικείμενο έχει την παρουσίαση πολιτικών, προγραμμάτων και εφαρμογών ανά τον κόσμο στο θέμα της εξοικονόμησης ενέργειας στον οικιακό κτιριακό τομέα. Η εξειδίκευση του αντικειμένου στον κτιριακό τομέα έγινε κατόπιν έρευνας που αποκάλυψε το μεγάλο μερίδιό του στην ενεργειακή κατανάλωση όλων των τομέων της οικονομίας. Σκοπός της εργασίας είναι η ανάδειξη της σημαντικότητας παρεμβάσεων στο οικιστικό απόθεμα για τη μείωση της ενεργειακής ζήτησης συνολικά, κάνοντας χρήση κατάλληλα σχεδιασμένων νομοθετικών εργαλείων και αξιοποιώντας βέλτιστα προγράμματα και πρακτικές από την Ελλάδα και χώρες του εξωτερικού. Για τη συγγραφή της εργασίας αξιοποιήθηκε ο συνδυασμός πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας, ανάλογα με τη διαθεσιμότητα του υλικού σε κάθε περίπτωση. Αναλυτικότερα, αξιοποιήθηκαν επίσημα έγγραφα της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και η ελληνική νομοθεσία, βάσεις στατιστικών δεδομένων, άρθρα στον ελληνικό και ξένο περιοδικό τύπο, συλλογή δεδομένων από τη μελέτη βιβλιογραφικών πηγών, αναρτήσεις σε διαδικτυακούς ιστοτόπους κυβερνητικών οργάνων και τέλος συνεντεύξεις. Η ανάλυση των πρώτων κεφαλαίων της εργασίας βασίστηκε κυρίως σε επίσημα έγγραφα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε ελληνικά νομοθετήματα και σε ίδια επεξεργασία στοιχείων που αντλήθηκαν από βάσεις δεδομένων ευρωπαϊκές και διεθνείς. Η ανάπτυξη των κεφαλαίων που περιλαμβάνει την παρουσίαση προγραμμάτων και εφαρμογών ανά τον κόσμο βασίστηκε σε αναρτήσεις αυτών σε διαδικτυακούς ιστοτόπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και των αρμόδιων Υπουργείων που επιβλέπουν τα προγράμματα και την υλοποίησή τους. 1.2. Υπόθεση εργασίας Αναλύοντας την υφιστάμενη κατάσταση στον οικιακό κτιριακό τομέα σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, καθώς και τα προγράμματα για ενεργειακή αναβάθμιση που υλοποιούνται, θα προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε αν οι προσπάθειες που γίνονται για την εξοικονόμηση ενέργειας επαρκούν, ή αν απαιτούνται πρόσθετες πολιτικές για την επίτευξη άμεσων αποτελεσμάτων σε κτιριακό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ενεργειακής συμπεριφοράς των καταναλωτών. 11
1.3. Διάρθρωση Κεφαλαίων Η εργασία δομείται σε επτά (7) κεφάλαια. Αρχικά επιχειρείται μία ιστορική αναδρομή στην ιστορία των κτιρίων και στο ρόλο που διαδραματίζουν στη ζωή του ανθρώπου από την εμφάνιση του στη γη μέχρι την πιο πρόσφατη περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και του 21 ου αιώνα. Παράλληλα επιχειρείται η αποτύπωση του πλαισίου της διεθνούς ενεργειακής πολιτικής εντός του οποίου καλούνται όλα τα κράτη να αναλάβουν δράση (κεφάλαιο 2 ο ). Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται ανάλυση του ενεργειακού προφίλ των κτιρίων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, σε όρους κατανάλωσης ενέργειας και ποσοτήτων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η ανάλυση αυτή μας δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες για το δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας που διαθέτουν τα κτίρια του οικιακού τομέα (κεφάλαιο 3 ο ). Στη συνέχεια παρουσιάζεται το θεσμικό πλαίσιο που δεσμεύει τα κράτη ως προς τις διεθνείς συμβάσεις καθώς και το ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο που ενσωματώνεται στην εθνική νομοθεσία κάθε κράτους μέλους, όπως και στην Ελλάδα. Μέσα από μία κριτική θεώρηση βλέπουμε την πορεία της χώρας μας και την παραγωγή νομοθεσίας τα τελευταία 30 χρόνια, σημειώνοντας παράλληλα και τις καθυστερήσεις που παρατηρούνται στην ενσωμάτωση των κοινοτικών οδηγιών (κεφάλαιο 4 ο ). Στα επόμενα δύο κεφάλαια, παρουσιάζονται προγράμματα και πρωτοβουλίες από τον ελληνικό και διεθνή χώρο και τονίζονται καλές πρακτικές, επιδεικτικές δράσεις και βραβεύσεις που αποτελούν πρότυπα εξοικονόμησης ενέργειας στον κτιριακό τομέα (κεφάλαια 5 ο και 6 ο ). Τέλος, ολοκληρώνεται η παρούσα εργασία με την εξαγωγή συμπερασμάτων για την επάρκεια των προγραμμάτων και γίνονται προτάσεις για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα αυτών (κεφάλαιο 7 ο ).. 12
2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ-ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 2.1. Ιστορική Αναδρομή Τα πρώτα κτίρια που κατασκευάστηκαν στη γη, χρονολογούνται την Παλαιολιθική Εποχή (600.000-8.000 π.χ.) και στην ουσία ήταν προσωρινά καταλύματα του ανθρώπου, που εκείνη την περίοδο ζούσε από το κυνήγι και έπρεπε να ακολουθεί τα ζώα στις μετακινήσεις τους. Καταφύγιο προσωρινό αποτελούσαν οι σπηλιές και πρόχειρες καλύβες από κλαδιά προκειμένου να προστατεύεται από τις καιρικές συνθήκες και ζώα που τον απειλούσαν. Η έμφυτη κοινωνικότητα του ανθρώπου τον οδήγησε στο σχηματισμό ομάδων και κοινωνικών δομών μεταβάλλοντας τον τρόπο ζωής του, με αποτέλεσμα το σχηματισμό των πρώτων μόνιμων οικισμών που έχουν καταγραφεί (Νεολιθική εποχή). Στο πέρασμα των χρόνων ο άνθρωπος πέρασε από τους οικισμούς στις πρώτες πόλεις (Μεσοποταμία) μεταβάλλοντας παράλληλα και τις κατοικίες, οι οποίες αντικατόπτριζαν στοιχεία του πολιτισμού καθώς και της κοινωνικής τάξης του ιδιοκτήτη τους. Η μεγαλύτερη επίδραση στον τομέα της κατοικίας προήλθε από τη Βιομηχανική Επανάσταση, στα μέσα του 18 ου αιώνα, προσφέροντας ανέσεις και πολυτέλειες στα μεγάλα αστικά σπίτια, ενώ παράλληλα άρχισαν να κτίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες για τη στέγαση εργατών. Τον 20 ο αιώνα, άρχισε η επέκταση των μεγαλουπόλεων και αυξήθηκε η ανάγκη για στέγη, η οποία επιχειρήθηκε να καλυφθεί μέσω της αξιοποίησης της τεχνολογικής προόδου στην παραγωγή νέων υλικών δόμησης για την ανέγερση πολυκατοικιών και κατοικιών, που προσέφεραν ανέσεις χωρίς όμως να δίνεται σημασία στη σύνδεση και την αρμονική συνύπαρξη με τον περιβάλλοντα χώρο. Κύριο χαρακτηριστικό των περισσότερων κτιρίων και κατοικιών, ως απότοκο του σχεδιασμού τους χωρίς περιβαλλοντική θεώρηση, αποτελεί η υψηλή κατανάλωση ενέργειας προκειμένου να εξασφαλιστούν συνθήκες άνεσης στους εσωτερικούς χώρους. Στην προσπάθειά μας να προσφέρουμε άνεση στο εσωτερικό των κτιρίων ξεχάσαμε ότι είμαστε κάτοικοι ενός μεγαλύτερου σπιτιού, της γης, η οποία παρέχει όλες τις δυνατότητες αξιοποίησης των στοιχείων της φύσης προς όφελος του ανθρώπου, χωρίς πολυέξοδα σχέδια για ενεργοβόρες λύσεις. Ο σωστός σχεδιασμός ενός κτιρίου το εντάσσει στο φυσικό περιβάλλον και μεριμνά για τις χαμηλές απαιτήσεις του σε ενέργεια και τις μειωμένες εκπομπές CO 2, οι οποίες συντείνουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη. 13
Το ιδανικό ηλιακό σπίτι του Σωκράτη, όπως περιγράφεται στο έργο «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντος, καθώς και το έργο του Ιπποκράτη «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» έθεσαν τις βάσεις της σύγχρονης βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής (Πετσάβα, 2006 σελ. 10). Οι ελληνικές παραδοσιακές κατοικίες που οικοδομήθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης αποτελούν δείγματα σχεδιασμού με σεβασμό στο περιβάλλον που τα δεχόταν, προσφέροντας παράλληλα θέρμανση και φυσικό δροσισμό στο εσωτερικό τους. Ο κύριος στόχος τους ήταν η προσφορά μιας αρμονικής σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον. Αυτή τη σχέση επιδιώκουμε να προσδιορίσουμε κυρίως τα τελευταία τριάντα χρόνια μέσω της «αειφόρου ανάπτυξης», η οποία ως έννοια από το 1987 που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Έκθεση Brundtland της Παγκόσμιας Επιτροπής για την Ανάπτυξη και το Περιβάλλον, αποτελεί το βασικό στόχο κάθε πολιτικής που σχεδιάζεται σε επίπεδο ευρωπαϊκό και διεθνές. Ήδη από τη δεκαετία 70 με τις πετρελαϊκές κρίσεις άρχισε να γίνεται αντιληπτή η μεγάλη εξάρτησή μας από τις συμβατικές μορφές καυσίμων (λιγνίτης, πετρέλαιο, κ.ά.) και η ανάγκη εκμετάλλευσης εναλλακτικών πηγών ενέργειας για τις ανάγκες των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Έκτοτε, έχουμε στη διάθεσή μας και τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, με την εφαρμογή τους να επεκτείνεται την τελευταία δεκαετία ευρέως σε κτίρια που προορίζονται για εμπορική/δημόσια χρήση ή στέγαση. Οι δυνατότητες αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε συνδυασμό με την αλλαγή της ενεργειακής συμπεριφοράς των χρηστών, μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντική μείωση των τελικών ποσοτήτων ενεργειακής κατανάλωσης ενισχύοντας παράλληλα τις προσπάθειες μείωσης εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. 14
2.2. Ενεργειακή Πολιτική Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου η ανάγκη διασφάλισης της ειρήνης στον ευρωπαϊκό χώρο οδήγησε τα κράτη σε οικονομικές συνεργασίες, όπως η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) το 1951 και η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) το 1957. Πάνω από μισό αιώνα η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), που αποτελεί το μετασχηματισμό της ΕΟΚ, προσφέρει ειρήνη, ευημερία, ασφάλεια και συμβάλλει στη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των ευρωπαίων πολιτών. Για την επίτευξη των στόχων της αναπτύσσει δραστηριότητα σε ποικίλους τομείς, ένας εκ των οποίων είναι η ενέργεια. Η ενεργειακή πολιτική της συμπληρώνεται και από την περιβαλλοντική πολιτική, στοχεύοντας στην εξασφάλιση επαρκών ποσοτήτων ενέργειας με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος μέσα από το πρίσμα της αειφόρου ανάπτυξης. Καθώς τα ορυκτά καύσιμα στα οποία στηρίζεται η ενεργειακή κατανάλωση στο μεγαλύτερο ποσοστό αρχίζουν να φθίνουν, η ΕΕ προωθεί μέσω της πολιτικής της τη μετάβαση σε μια οικονομία με χαμηλότερη κατανάλωση ενέργειας και υψηλότερη εξοικονόμηση ενέργειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συμφώνησε για την προσθήκη μιας τρίτης διάστασης, της περιβαλλοντικής, στη στρατηγική της Λισαβόνας και υιοθέτησε το 2001 μια ευρωπαϊκή Στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη, ενώ το 6ο Πρόγραμμα Δράσης της ΕΕ για το Περιβάλλον, για τη δεκαετία 2001 2010, βασίστηκε σε μια ολοκληρωμένη οικολογική προσέγγιση. Με τη συνθήκη της Λισαβόνας (παρ.2 αθρ.194) προβλέπεται νέα νομική βάση για την ενέργεια, κάτι που έλειπε από τις προηγούμενες συνθήκες και πλέον τοποθετείται στο επίκεντρο της δραστηριότητας της Ένωσης. Το Δεκέμβριο του 2008 η ΕΕ ενέκρινε σύνολο μέτρων, στόχος των οποίων είναι η μείωση της συμβολής τους στην υπερθέρμανση του πλανήτη και η εξασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού (http://europa.eu/legislation_summaries/energy/european_energy_policy/index_el.htm, τελευταία επίσκεψη 08/08/2011). Πρόκειται για την ευρύτερη μέχρι σήμερα μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής, που σκοπεύει να καταστήσει την Ευρώπη πρωτοπόρο στις ανανεώσιμες ενέργειες και στις τεχνολογίες χαμηλής κατανάλωσης άνθρακα στον κόσμο (http://ec.europa.eu/ellada/pdf/ecrep30yrs_2final.pdf, τελευταία επίσκεψη 27/08/2011). Η ενεργειακή πολιτική της Ένωσης επιδιώκει να κερδίσει το στοίχημα της μείωσης κατά 20% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου μέχρι το 2020 (σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990), κυρίως μέσω της αύξησης της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας. Η πολιτική αυτή προσυπεγράφη από τους ηγέτες της Ένωσης το
Μάρτιο του 2007 και αφετηρία αποτέλεσε το τριετές ενεργειακό σχέδιο δράσης για την Ευρώπη για την περίοδο 2007 2009. Η ΕΕ έχει αναλάβει δεσμεύσεις στο πλαίσιο του Πρωτοκόλλου του Κιότο, της Σύμβασης-Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Αλλαγή του Κλίματος (1997) και για την υλοποίηση των δεσμεύσεών της θέσπισε σαράντα (40) περίπου πολιτικές και μέτρα μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος για την αλλαγή του κλίματος (ECCP-ΕΠΑΚ) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2008 σελ.13). Η υλοποίηση των στόχων της πολιτικής αυτής θα στηριχθεί σε εργαλεία βασιζόμενα στην αγορά (κατ' ουσίαν φόροι, επιδοτήσεις και σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής CO 2 ), στην ανάπτυξη των ενεργειακών τεχνολογιών (συγκεκριμένα, τεχνολογιών ειδικά για την ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή τεχνολογιών χαμηλής παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα) και σε κοινοτικά χρηματοδοτικά μέσα (http://europa.eu/legislation_summaries/energy/european_energy_policy/index_el.htm, τελευταία επίσκεψη 08/08/2011). 2.3. Συμπεράσματα Η δόμηση των κτιρίων και της κατοικίας πρέπει να εξασφαλίζει τη θερμική άνεση των ανθρώπων στο εσωτερικό τους χωρίς να μειώνει την ποιότητα των δραστηριοτήτων τους εντός αυτών. Ο σωστός σχεδιασμός τους εξασφαλίζει μειωμένες απαιτήσεις σε ενέργεια, επιτυγχάνοντας έτσι εξοικονόμηση χρημάτων και ενέργειας με παράλληλη προστασία του περιβάλλοντος από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Καθώς όμως όπως αποδεικνύεται από τις τάσεις στην οικοδόμηση των κτιρίων τις προηγούμενες δεκαετίες, ο ενεργειακός σχεδιασμός δεν αποτελεί προαπαιτούμενο για την πλειονότητα των κατασκευών. Οι ενεργειακές απαιτήσεις συνεχώς αυξάνονται και απαιτείται η υιοθέτηση πολιτικών για την προώθηση προγραμμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο για τη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης. 16
3. ΤΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Η βιομηχανία του κτιρίου είναι ιδιαίτερα σημαντική και αντιπροσωπεύει έναν από τους πλέον δυναμικούς οικονομικούς τομείς. Μόνο στην Ευρώπη, οι εργασίες που σχετίζονται με τα κτίρια παρουσιάζουν ένα κύκλο εργασιών περί τα 460 εκατομμύρια δολάρια (Σανταμούρης, 2005). Παράλληλα όμως, ο κτιριακός τομέας είναι υπεύθυνος για το 40% περίπου της παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης και το ενεργειακό του αποτύπωμα ξεπερνά σε μεγάλο βαθμό αυτό του τομέα των μεταφορών (WBCSD, 2009). Τα κτίρια στεγάζουν βιομηχανίες-βιοτεχνίες, υπηρεσίες και κατοικίες στις οποίες η κατανάλωση ενέργειας, είτε σε μορφή θερμικής (κυρίως πετρέλαιο) είτε σε μορφή ηλεκτρικής ενέργειας, έχει ως αποτέλεσμα, εκτός της σημαντικής οικονομικής επιβάρυνσης λόγω του υψηλού κόστους της ενέργειας, τη μεγάλη επιβάρυνση της ατμόσφαιρας με ρύπους, κυρίως διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), που ευθύνεται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου (http://www.cres.gr/energy_saving/ktiria/ktiria_intro.htm, τελευταία επίσκεψη 08/09/2011). Το μεγαλύτερο μερίδιο στην ενεργειακή κατανάλωση των κτιρίων κατέχεται από τις κατοικίες (28%), γεγονός που τονίζει τη σημαντικότητα εξοικονόμησης ενέργειας και ορθολογικής χρήσης ενέργειας σε αυτές. Οι λειτουργίες εντός της κατοικίας, οι οποίες σχετίζονται με την κατανάλωση ενέργειας, περιλαμβάνουν το φωτισμό, τη θέρμανση και ψύξη χώρων, θέρμανση νερού, χρήση διαφόρων ηλεκτρικών συσκευών, καθώς και οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα που απαιτεί κατανάλωση ενέργειας προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες και οι απαιτήσεις των ατόμων που διαμένουν μέσα σε αυτή. Στην παρούσα ενότητα παρέχονται στοιχεία για τις ενεργειακές ανάγκες των κτιρίων και ιδιαίτερα των κατοικιών, τα οποία θα δώσουν στον αναγνώστη τις απαραίτητες πληροφορίες που καθιστούν επιτακτική την ανάγκη στοχευμένου σχεδιασμού και την υλοποίηση δράσεων για την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια. 3.1. Διεθνές Επίπεδο Μετά τις πετρελαϊκές κρίσιες τις διετίας 1973-1974, δημιουργήθηκε ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (ΔΟΕ) με πρωταρχικό στόχο να βοηθήσει τις χώρες στο συντονισμό μιας συλλογικής απάντησης στις μεγάλες διαταραχές που δημιουργήθηκαν στην προσφορά
πετρελαίου, μέσω της απελευθέρωσης των αποθεμάτων πετρελαίου έκτακτης ανάγκης στις αγορές (http://www.iea.org/about/index.asp, τελευταία επίσκεψη 05/09/2011). Ο ΔΟΕ είναι αυτόνομος οργανισμός και απαρτίζεται από 19 κράτη μέλη (Πίν.1, Παράρτ.), η πλειονότητα των οποίων αποτελούν ταυτόχρονα και κράτη μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) (Πίν.2,Παράρτ). Το 2009, ο ΔΟΕ εξέδωσε ενημερωτικό φυλλάδιο για την πορεία των χωρών προς ένα περισσότερο ενεργειακά αποδοτικό μέλλον, σε συνέχεια της έκθεσής του το 2008 για τις παγκόσμιες τάσεις στη χρήση ενέργειας και της αποδοτικότητας (IEA/OECD, 2009). Η τελευταία είχε σαν στόχο την υποστήριξη του Σχεδίου Δράσης για την κλιματική αλλαγή που παρουσιάστηκε στην 31 η Διάσκεψη Κορυφής των G8 το 2005, στο Gleneagles της Σκωτίας (IEA/OECD, 2008). Σύμφωνα με τα δύο αυτά κείμενα, την περίοδο 1990-2006 η ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών παγκοσμίως αυξήθηκε κατά 20%, αντιπροσωπεύοντας το 28% της τελικής συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης και το 20% των εκπομπών CO 2 που απελευθερώνονται κατά την τελική χρήση ενέργειας (IEA και OECD, 2009 σελ.16). Αναλυτικότερα, στις χώρες μέλη του ΔΟΕ η ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών αυξήθηκε κατά 18% (Εικ.1), οφειλόμενη στη μεγάλη αύξηση της ηλεκτρικής κατανάλωσης. Στις χώρες εκτός ΔΟΕ η ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών αυξήθηκε κατά 21%, με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας να αποτελούν την κυριότερη πηγής ενέργειας για μαγείρεμα και θέρμανση, ενώ παράλληλα η ηλεκτρική κατανάλωση αυξήθηκε με ταχύ ρυθμό. Για τις χώρες μέλη του ΔΟΕ, η κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση χώρων (κλιματολογικά διορθωμένη) αυξήθηκε μόνο κατά 5%, σε αντίθεση με την ενεργειακή κατανάλωση για λειτουργία συσκευών-κυρίως ηλεκτρική- η οποία αυξήθηκε 52%, ξεπερνώντας τη θέρμανση νερού ως η πιο ενεργοβόρα τελική χρήση ενέργειας (IEA και OECD, 2009 σελ.16). 18
Εικόνα 1. Energy consumption and contribution to growth by end-use, IEA19 Πηγή: IEA,2009 Η αργή αύξηση των ενεργειακών απαιτήσεων ανά κάτοικο για θέρμανση χώρων αντικατοπτρίζει μία εντυπωσιακή βελτίωση της τάξης του 19% στην ενεργειακή αποδοτικότητα. Στην πραγματικότητα, οι βελτιώσεις στην αποδοτικότητα εκτοπίζουν σε μεγάλη βαθμό την αύξηση της ενεργειακής κατανάλωσης, που οφείλεται στην τάση αύξησης του μεγέθους των νοικοκυριών και των λιγότερων ατόμων ανά νοικοκυριό. Παράλληλα, παρατηρείται σημαντική αλλαγή και στην ενεργειακή κατανάλωση των οικιακών συσκευών. Το μερίδιο των μεγάλων συσκευών (καταψύκτες, ψυγεία, πλυντήρια πιάτων και ρούχων) στο σύνολο της ενεργειακής κατανάλωσης των συσκευών μιας κατοικίας μειώθηκε από 47% το 1990 σε 28% το 2006 (Εικ.1). Η αύξηση της μεγάλης ποικιλίας των μικρών συσκευών (προσωπικός υπολογιστής, κινητά τηλέφωνα και άλλες οικιακές ηλεκτρικές συσκευές) ήταν ο βασικός παράγοντας της αύξησης της ηλεκτρικής κατανάλωσης στις κατοικίες, η οποία ανέρχεται στο 41% (IEA και OECD, 2009 σελ.16). Παρόμοιες τάσεις υπάρχουν και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως θα παρατηρηθεί στη συνέχεια. 19
3.2. Ευρώπη (ΕΕ-27) Τον Αύγουστο του 2011 ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) παρουσίασε στον ιστοχώρο του μία αξιολόγηση για την ενεργειακή κατανάλωση των χωρών της ΕΕ και των χωρών μελών του ΕΟΠ (EEA, 2011a). Σύμφωνα με την αξιολόγηση αυτή την περίοδο 1990-2008, η τελική κατανάλωση ενέργειας 1 στην ΕΕ-27 αυξήθηκε κατά 9,7% με μέσο ετήσιο ρυθμό της τάξης του 0,5%. Από όλους τους τομείς, ο τομέας των μεταφορών παραμένει αυτός με τη μεγαλύτερη αύξηση ενεργειακής κατανάλωσης (33,7%) και ακολουθούν οι υπηρεσίες (29,0%) (Εικ.2). Στον οικιακό τομέα η τελική κατανάλωση ενέργειας αυξήθηκε κατά 13,0%, ενώ η τελική κατανάλωση στη βιομηχανία μειώθηκε κατά 13,0%. Τη διετία 2007-2008, η αύξηση στην τελική κατανάλωση ενέργειας (0,3%) οφείλεται κυρίως στη σημαντική αύξηση που παρατηρήθηκε στους τομείς των υπηρεσιών (5,2%) και των κατοικιών (4,3%). Για την ίδια περίοδο, στους τομείς των μεταφορών και της βιομηχανίας η τελική ενεργειακή κατανάλωση μειώθηκε κατά 0,7% και 3,8% αντίστοιχα. Συνολικά, το 2008 η αύξηση της ενεργειακής κατανάλωσης σε επίπεδο ΕΕ-27 σε σχέση με τα επίπεδα του 1990 φτάνει το 4,3% και υπολογίζεται ότι ένας κάτοικος των χωρών μελών της ΕΕ-27 για να καλύψει τις ενεργειακές του ανάγκες χρησιμοποίησε 2,4 τόνους ισοδύναμου πετρελαίου το 2008 (Πίν.3, Παράρτ). Σύμφωνα με μία άλλη αξιολόγηση του ΕΟΠ για την ενεργειακή αποδοτικότητα και την ενεργειακή κατανάλωση των κατοικιών, την περίοδο 1990-2008 η τελική κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας των νοικοκυριών αυξήθηκε με μεγαλύτερο ρυθμό (1,9%) από τη συνολική ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών (0,7%) (Πίν. 4 & 5, Παράρτ) (EEA, 2001b). 1 Η τελική κατανάλωση ενέργειας καλύπτει την ενέργεια που παρέχεται στον τελικό καταναλωτή για όλες τις ενεργειακές χρήσεις. Υπολογίζεται ως το άθροισμα της τελικής κατανάλωσης ενέργειας από όλους τους τομείς, οι οποίοι αναλυτικά καλύπτουν τη βιομηχανία, τις μεταφορές, τα νοικοκυριά, τις υπηρεσίες και τη γεωργία.
Εικόνα 2. Final energy consumption by sector(1990-2008) Πηγή: ΕΕΑ, 2011a Από το 1990 έως το 2008, η κατά κεφαλή ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών αυξήθηκε κατά 0,3% ανά έτος στην ΕΕ-27 (0,5% στις χώρες του ΕΟΠ), σημειώνοντας ταχύτερη αύξηση στις νότιες χώρες, λόγω της αύξηση των επιπέδων άνεσης (περισσότερες κατοικίες καλύτερα θερμαινόμενες το χειμώνα και δροσιζόμενες με κλιματισμό το καλοκαίρι) (Πίν.6-7 Παράρτ). Από το 2005 έως το 2007, η τελική κατανάλωση ενέργειας των νοικοκυριών ανά κάτοικο μειώθηκε σχεδόν σε όλες τις χώρες, με εξαίρεση την Εσθονία, τη Φινλανδία, την Πολωνία, την Ισπανία και την Τουρκία (Πίν.6-7 Παράρτ). Η μείωση αυτή ανά έτος ανήλθε σε 3,9% για την ΕΕ-27 και 3,7% για τις χώρες του ΕΟΠ. Το 2008, η κατανάλωση ενέργειας ανά νοικοκυριό αυξήθηκε κατά 3,8% στην ΕΕ-27, εκτός από 13 χώρες όπου η κατά κεφαλή κατανάλωση συνεχίζει να μειώνεται, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα (-3,9%), η Ιταλία (-2,7%), η Πορτογαλία (-3,1%), η Φινλανδία (-3,4%) και η Σουηδία (2,1%) (Πίν.6-7, Παράρτ). 21