Αειφόρο σχολείο, μετασχηματίζουσα μάθηση και κριτικός στοχασμός

Αειφόρο σχολείο, μετασχηματίζουσα μάθηση και κριτικός στοχασμός

Κασιμάτη Αικατερίνη Επικ. Καθηγήτρια Παιδαγωγικού Τμήματος ΑΣΠΑΙΤΕ

Η μετασχηματίζουσα μάθηση που αναπτύχθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, θεωρείται σήμερα η πιο σημαντική και ολοκληρωμένη επιστημονικά ανάμεσα στις σύγχρονες θεωρίες της εκπαίδευσης ενηλίκων. Η μετασχηματίζουσα μάθηση ως θεωρία αξιοποιεί αρχές, πορίσματα και ερευνητικά δεδομένα τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των ψυχολογικών και κοινωνιολογικών θεωριών που ανέπτυξαν οι Dewey, Freire, Knowles, Kegan, Habermas, Goleman κ.ά. (Κόκκος, 2005: 75). Η μετασχηματίζουσα μάθηση αναγνωρίζει τις δυνατότητες του ατόμου για θετική προσωπική αλλαγή και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην αξιοποίηση των εμπειριών των ενήλικων εκπαιδευομένων για κριτικό στοχασμό. Ο Jack Mezirow (1925-), κύριος εκφραστής της θεωρίας της μετασχηματίζουσας μάθησης, υποστηρίζει ότι η μάθηση δεν αποτελεί απλή συσσώρευση νέων γνώσεων, οι οποίες προστίθενται σε παλαιότερες. Η μάθηση είναι μία διεργασία κατά την οποία αρκετές βασικές αξίες και παραδοχές με βάση τις οποίες λειτουργούμε αλλάζουν (Κόκκος, 2005: 75). Οι παραδοχές δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι αντιλήψεις των ενήλικων εκπαιδευομένων για τον κόσμο.

Η ενεργοποίηση της διαδικασίας της Μετασχηματίζουσας Μάθησης και του κριτικού στοχασμού στην εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη ενισχύει την ενσωμάτωση της οπτικής της αειφορίας σε κάθε πλευρά της ζωής του σχολείου, δηλαδή στη διοίκηση, στη μαθησιακή διαδικασία, στη διαχείριση των κτηρίων, στις μετακινήσεις από και προς το σχολείο, στις σχέσεις του σχολείου με τη σχολική κοινότητα (Huckle, 2010).

«Μετασχηματίζουσα μάθηση» είναι η διεργασία μέσω της οποίας «αναδιαπλάθουμε προβληματικά πλαίσια αναφοράς (δομές σκέψεων, νοητικές συνήθειες, νοηματικές προοπτικές) - δομές παραδοχών και προσδοκιών - ώστε να γίνουν περισσότερο περιεκτικά, σαφή, ανοικτά και συναισθηματικά δεκτικά στην αλλαγή». Mezirow, 2007

Νοητικές συνήθειες Πλαίσιο αναφοράς Απόψεις ο τρόπος που ερμηνεύουμε τον κόσμο προσδιορίζεται από το πλαίσιο αναφοράς μας. Οι νοητικές συνήθειες και οι απόψεις αποτελούν τις δύο διαστάσεις ενός πλαισίου αναφοράς.

Μία νοητική συνήθεια εκφράζεται ως άποψη. Η άποψη αποτελείται από συστάδες νοηματικών σχημάτων - προσδοκίες, πεποιθήσεις, αισθήματα, συμπεριφορές - που λειτουργούν ασυνείδητα και διαμορφώνουν τον τρόπο που ερμηνεύουμε την αιτιώδη σχέση.

Η διεργασία της μάθησης μέσω ερμηνευτικών προτύπων Η νοητική συνήθεια είναι ένα σύνολο από παραδοχές που δρουν ως φίλτρα για την ερμηνεία του νοήματος μίας εμπειρίας

ηθικές αισθητικές επιστημολογικές Νοητικές συνήθειες Ψυχολογικές φιλοσοφικές Κοινωνιογλωσσικές

Η διαδικασία μέσα από την οποία οι ενήλικοι, ενθαρρύνονται να επανεξετάζουν κριτικά τις νοητικές τους συνήθειες και να τις μετασχηματίζουν ώστε να μπορούν να δίνουν ζωογόνο νόημα στις εμπειρίες τους.

«η διεργασία του να γινόμαστε κριτικά ενήμεροι του πως και του γιατί έχουν φτάσει οι παραδοχές μας να περιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, κατανοούμε και αισθανόμαστε τον κόσμο, να αλλάζει αυτές τις συνηθισμένες μας προσδοκίες και να γίνεται δυνατή μία πιο περιεκτική, ευδιάκριτη και ολοκληρωμένη οπτική και τελικά, να κάνουμε επιλογές ή αλλιώς, να ενεργούμε στη βάση των νέων αντιλήψεων»

Αναπόσπαστα μέρη της διαδικασίας του μετασχηματισμού αποτελούν ο κριτικός στοχασμός και ο ορθολογικός διάλογος. Κριτικός στοχασμός Μετασχηματισμός οπτικής Ορθολογικός διάλογος

«H αξιολόγηση της εγκυρότητας των προϋποθέσεων επάνω στις οποίες θεμελιώνονται οι νοητικές συνήθειες, καθώς και η διερεύνηση των πηγών και των συνεπειών τους» (Mezirow, 1990).

«ο διανοητικός τρόπος αντιμετώπισης ενός θέµατος, µιας ιδέας ή ενός σκοπού, µε στόχο την κατανόηση ή την αποδοχή του, ή την τοποθέτησή του στο σωστό πλαίσιο».

Η ανταλλαγή εμπειριών ανάμεσα στα μέλη μίας ομάδας Ορθολογικός διάλογος Κριτικός στοχασμός Η υπέρβαση των βασικών παραδοχών της πρότερης γνώσης η αναθεώρηση του τρόπου σκέψης Μετασχηματισμός οπτικής

Μετασχηματισμός οπτικής Είδη Στοχασμού Στοχασμός επί του περιεχομένου σχετίζεται με την εμπειρία Στοχασμός επί της διεργασίας σχετίζεται με την διαχείριση της εμπειρίας Στοχασμός επί των υποθέσεων σχετίζεται με την ερμηνεία της εμπειρίας Μετασχηματισμός νοητικού σχήματος Μετασχηματισμός νοητικού σχήματος Μετασχηματισμός άποψης Απλός αναστοχασμός Κριτικός αναστοχασμός

Κριτικός στοχασμός των παραδοχών εστιάζει στην κριτική αξιολόγηση των βασικών αντιλήψεων των άλλων και επιτυγχάνεται μέσω της αντικειμενικής αναπλαισίωσης Κριτικός αυτόστοχασμός των παραδοχών εστιάζει στην αξιολόγηση των δικών μας βασικών παραδοχών και επιτυγχάνεται μέσω υποκειμενικής αναπλαισίωσης

αφηγηματικός επιστημολογικός συστημικός Κριτικός αυτόστοχασμός θεραπευτικός οργανωσιακός ηθικός

Ο κριτικός στοχασμός είναι αναπόσπαστο τμήμα της μετασχηματίζουσας μάθησης. Συμβάλλει στον απώτερο σκοπό της ανάπτυξης των ενηλίκων, που είναι η αυτοπραγμάτωση και η συνεχώς διευρυνόμενη συνειδητοποίηση..

Η επικοινωνιακή μάθηση σχετίζεται με την κατανόηση του εαυτού μας και των άλλων. Η εργαλειακή μάθηση σχετίζεται με την επίλυση προβλημάτων και την βελτίωση της απόδοσης ενός έργου.

Περιοχές Μάθησης Επεξεργασία υπαρχόντων πλαισίων αναφοράς Μάθηση νέων πλαισίων αναφοράς Μετασχηματισμός απόψεων Μετασχηματισμός νοητικών συνηθειών

επεξεργασία μιας υπάρχουσας άποψης υιοθέτηση μιας νέας άποψης ριζικός μετασχηματισμός μιας άποψης κριτικός στοχασμός

1. Αποπροσανατολιστικό Δίλημμα (αντιμετώπιση ενός σημαντικού περιστατικού ή κατάστασης που λειτουργεί ως καταλύτης και ενεργοποιεί την όλη διεργασία). 2. Αυτοεξέταση των συναισθημάτων (φόβου, θυμού, ενοχής ή ντροπής). 3. Κριτική αποτίμηση (αξιολόγηση) των βασικών παραδοχών. 4. Αναγνώριση της πηγής της δυσαρέσκειας και μοίρασμα της διεργασίας του μετασχηματισμού με άλλα άτομα. 5. Διερεύνηση των επιλογών για νέους ρόλους, σχέσεις και δράσεις. 6. Σχεδιασμός μιας πορείας δράσεων (ενός προγράμματος δράσεων). 7. Απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων για την εφαρμογή των σχεδίων 8. Δοκιμαστική εφαρμογή των νέων ρόλων. 9. Οικοδόμηση ικανοτήτων και αυτοπεποίθησης επάνω στους νέους. ρόλους και στις σχέσεις. 10. Επανένταξη στη ζωή σύμφωνα με τις συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί από τις νέες προοπτικές.

Η ανάδειξη ενός αποπροσανατολιστικού βιώματος Η αυτοεξέταση των παραδοχών που σχετίζονται με το παραπάνω βίωμα Η κριτική αξιολόγηση (κριτικός στοχασμός) των παραπάνω παραδοχών. Η αναγνώριση των πηγών που προκαλούν τη δυσαρμονία των παραδοχών σε συνεργασία με άλλα μέλη της ομάδας Η αναζήτηση επιλογών για νέους ρόλους, σχέσεις και δράσεις. Ο σχεδιασμός ενός προγράμματος δράσης Η απόκτηση γνώσεων & δεξιοτήτων για την υλοποίηση του σχεδίου Η εφαρμογή του σχεδίου (δοκιμή νέων ρόλων) Η οικοδόμηση ικανότητας και αυτοπεποίθησης για τους νέους ρόλους και τις νέες σχέσεις Η επανένταξη σύμφωνα με τις συνθήκες που έχουν οριστεί από τις νέες προοπτικές

κριτικός στοχασμός των παραδοχών επαλήθευση του νοήματος Κατανόηση Πλαισίου

Τα άτομα υπολογίζουν, απομνημονεύουν, διαβάζουν και κατανοούν. Παρατηρούν την πρόοδο τους και τα παράγωγα της όσο εμπλέκονται σε γνωστικά έργα πρώτης τάξης(μεταγνωστικό επίπεδο). Μια επιστημολογική γνωστική λειτουργία πρέπει να εισαχθεί προκειμένου να εξηγηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι παρατηρούν τις διεργασίες επίλυσης των προβλημάτων. Επίπεδα γνωστικής λειτουργίας Kitchener(1983)

Τύποι Νοηματοδότησης (Bruner, 1996) Την καθιέρωση, την διαμόρφωση και την διατήρηση της διυποκειμενικότητας Τη συσχέτιση των γεγονότων και των συμπεριφορών με την ανειλημμένη δράση Τη δόμηση των λεπτομερειών σε ένα κανονιστικό πλαίσιο που ρυθμίζει νοήματα σχετικά με υποχρεώσεις, προδιαγραφές, παρεκκλίσεις. Την κατασκευή προτάσεων που εφαρμόζουν τους κανόνες των συμβολικών, συντακτικών και αντιληπτικών συστημάτων που χρησιμοποιούνται για να παραχθούν νοήματα.

Η θεωρία της Μετασχηματίζουσας μάθησης προσθέτει και ένα πέμπτο καθοριστικό τρόπο νοηματοδότησης: να αποκτά κάποιος κριτική συνειδητοποίηση των σιωπηρών παραδοχών και προσδοκιών του ίδιου και των άλλων και να αξιολογεί την σχέση που έχουν αυτά με διατύπωση μιας ερμηνείας. την

«Ο διάλογος στο πλαίσιο της μετασχηματίζουσας μάθησης αποτελεί μια ειδική μορφή διαλόγου που επικεντρώνει στην αναζήτηση της κοινής κατανόησης και εκτίμησης, της αιτιολόγησης μιας ερμηνείας ή μιας πεποίθησης»

Ο Kegan,( 2007) γράφει ότι δύο είναι τα κυριότερα ζητούμενα στην ανθρώπινη εμπειρία: η αίσθηση του ανήκειν και η αίσθηση της δράσης. Βέβαια η δράση είναι στενά εξαρτημένη από τους άλλους και από τη συμμετοχή κάποιου στην διαδικασία του διαλόγου. Σύμφωνα με τον Goleman, (1998), η αποτελεσματική συμμετοχή στον στοχαστικό διάλογο και τη μετασχηματίζουσα μάθηση απαιτεί συναισθηματική ωριμότητα(συνειδητοποίηση, συναισθηματική κατανόηση και αυτοέλεγχο )

Θέληση να επιτευχθεί κατανόηση και συμφωνία Ίσες ευκαιρίες συμμετοχής Ανοιχτή διάθεση σε εναλλακτικές απόψεις Περισσότερο κριτικό στοχασμό Πιο ακριβείς και ολοκληρωμένες πληροφορίες

Ο μετασχηματισμός είναι μια συνεχής κίνηση στο χρόνο που αναδιατυπώνει παγιωμένα νοηματικά σχήματα διαμέσου της αναδόμησης των κυρίαρχων αφηγηματικών δομών. Η διεργασία αυτή καθαυτή μπορεί να αποτελέσει ένα πλαίσιο αναφοράς.

Η μάθηση που στοχεύει στο να αυξήσει το απόθεμα των γνώσεων μας, να ενισχύσει το ρεπερτόριο των ικανοτήτων μας και να διευρύνει τις ήδη καθιερωμένες γνωστικές μας ικανότητες σε νέα πεδία.

Nοείται ως µια δράση κριτικής αξιολόγησης υποθέσεων, µπορεί επίσης να αποτελεί αναπόσπαστο µέρος της διαδικασίας για τη λήψη µιας απόφασης.

Ενεργοποίηση Μετασχηματίζουσας μέσω Κριτικού Στοχασμού Λειτουργική Μάθηση Επικοινωνιακή Μάθηση Στοχαστική Μάθηση Περικλείει τη διαδικασία Κατανόηση Νοήματος Στη συναινετική επαλήθευση του ισχυρισμού

Προετοιμασία της διδασκαλίας Εργασία στις ομάδες Συστηματοποίηση των αποτελεσμάτων Αξιολόγηση 1.Προβληματισμός και οριοθέτηση του θέματος 2.Οργάνωση μαθητικού δυναμικού και χώρου 3.Επιμερισμός έργου στο επίπεδο τάξης μεταξύ ομάδων 4.Καθορισμός ακαδημαϊκών και συνεργατικών στόχων και κριτηρίων αξιολόγησης 1.Ομάδα καθορίζει διαδικασίες επιμερισμού έργου ή συλλογικής επεξεργασίας 2.Ομάδα καθορίζει ρόλους 3.Ομάδα επεξεργάζεται υλικό σε ολομέλεια ή κατά υπο-ομάδες 4.Ομάδα συνθέτει την εργασία της 1.Ομάδες παρουσιάζουν εργασία τους 2.Συζήτηση ομαδικών εργασιών. 3.Ανακεφαλαίωση και συστηματοποίηση συμπερασμάτων 1.Ατομική αξιολόγηση 2.Ομαδική αξιολόγηση

Πριν από την τάξη Στην τάξη

1 2 3 Προετοιμασία Ορισμός και περιγραφή των κανόνων και του σχεδιασμού Καταμερισμός αρμοδιοτήτων 4 5 6 Υλοποίηση του παιχνιδιού Συζήτηση Ανακεφαλαίωση

Για να προωθηθεί η Αειφόρος Ανάπτυξη δεν αρκεί μόνο η δημιουργία των κατάλληλων υποδομών, αλλά προϋποθέτει και πολίτες, που έχοντας βαθιά επίγνωση των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτή τη νέα πραγματικότητα, είναι πρόθυμοι να αλλάξουν συμπεριφορά και συνήθειες χρόνων. Σύμφωνα όμως με τον Gross (1987: 57), ο επαναπροσδιορισμός των πρακτικών των ανθρώπων προσκρούει σε τεράστια εμπόδια από πολιτισμικές νόρμες, ιδεολογίες, συναισθήματα και στερεότυπα. Έτσι, η πλειοψηφία των πολιτών παραμένει δέσμια των ήδη διαμορφωμένων πρακτικών τους και παραιτείται.

Η επιλογή της θεωρίας της Μετασχηματίζουσας Μάθησης στηρίζει τους εκπαιδευόμενους να αποκτήσουν τα μέσα και τον τρόπο να μετασχηματίζονται, ώστε να εισέρχονται σε μια εξελικτική διεργασία μετασχηματισμών, όπου προοδευτικά συμπεριλαμβάνουν, διακρίνουν και ενσωματώνουν όλο και περισσότερα αποπροσανατολιστικά διλήμματα.

Στην ΕΑΑ, το κέντρο βάρους μετατοπίζεται από τη φύση στην κοινωνία, από οικολογικές προσεγγίσεις σε κοινωνικοπολιτικές, από το σχολείο στο σύστημα «σχολείο και κοινότητα», από τεχνοκρατικές λογικές σε εναλλακτικές, από συμπεριφοριστικές σε κριτικές, από προσωπικές διεκδικήσεις σε συλλογικές, από ανταγωνιστικές σχέσεις σε συνεργατικές, από νατουραλιστικές αναζητήσεις σε πολιτικές, από τεχνοεπιστημονικές λύσεις σε κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές, από απολίτικες προσεγγίσεις σε πολιτικές, από ποσοτικές αντιλήψεις σε ποιοτικές (Φλογαΐτη, 2006).

Bruner, 1996). The culture of Education. Havard University Press. Dewey, J. (1933). How We Think. Chicago: Regnery. Goleman, D. (1998). Working with Emotional Intelligence. London: Bloomsbury Publishing. Gross.(1997).Crime, Politics, and Race Symposium: Justice and he Criminal Justice Process.

Πηγές Huckle, J. (2010). Sustainable Schools: exploring the contradictions. 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού. Αθήνα. Kitchener. Κ. (1983). Educational goals and reflective thinking. The Educational Forum. 75-95. Κόκκος, Α. (2005α). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο. Αθήνα: Μεταίχμιο. Mezirow, J. (2007). Μαθαίνοντας να σκεφτόμαστε όπως ένας ενήλικος. Κεντρικές έννοιες της θεωρίας του μετασχηματισμού στο Mezirow, J. Η Μετασχηματίζουσα Μάθηση. Αθήνα: Μεταίχμιο. Kegan, R. (2007). Ποιο σχήμα μετασχηματίζει; Μία δομο-αναπτυξιακή προσέγγιση στη μετασχηματίζουσα μάθηση. Στο Mezirow. J. Η Μετασχηματίζουσα Μάθηση. Αθήνα: Μεταίχμιο. Φλογαΐτη, Ε. (2006). Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.