Ο ρόλος του θείου στους Πέρσες του Αισχύλου

2 η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Ε.Α.Π. Ο ρόλος του θείου στους Πέρσες του Αισχύλου ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΓΙΟΡΤΣΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ δρ. φιλ., Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Φιλολογίας Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας Δημοκριτείου Παν/μίου Θράκης- Σ.Ε.Π. ΕΛΠ 31 "Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο" ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 11 ΙΑΒΟΥΑΡΙΟΥ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ ΣΤΟΥΣ «ΠΕΡΣΕΣ» ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ... 5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 11 Σελίδα 2

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Αφού μελετήσετε προσεκτικά το κείμενο των Περσών (μτφρ. Π. Μουλλά, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 2000) και το κεφ. 3.2 από το εγχειρίδιό σας, να γράψετε κείμενο 8 (έως 10, το πολύ) σελίδων για τον ρόλο του θείου στους Πέρσες. Σελίδα 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ζωή των αρχαίων Ελλήνων λειτουργούσε σε ρυθμούς θρησκευτικών εορτών στα πλαίσια της οικογένειας, της φυλής, του δήμου. Σεβόντουσαν τους θεούς και τους τιμούσαν μέσω της λατρείας τους. Οι αρχαίοι Έλληνες κυριευόντουσαν από δέος απέναντι στη θεότητα, απέναντι, κατά κύριο λόγο, στην ικανότητά της να τιμωρεί τους ανθρώπους για τα παραπτώματά τους, πλήττοντάς τους καθ όλη της διάρκεια της ζωής τους ή ακόμη και μέσω των απογόνων τους. Σε αντιδιαστολή με τη σύγχρονη αντίληψη ότι ο θεός είναι υπερβατικός, η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για τους θεούς έγκειται στην ιδέα ότι οι θεοί ήταν δημιουργήματα, δεν υπήρχαν από πάντα, είχαν αυξημένες δυνάμεις, δεν ήταν αιώνιοι αλλά αθάνατοι, είχαν ανθρώπινη μορφή και εμπλέκονταν συνεχώς στις υποθέσεις των ανθρώπων. Το θείο εκδηλώνονταν με ποικίλους τρόπους και οι αρχαίοι τιμούσαν διάφορα είδη θεϊκών δυνάμεων. Οι θεϊκές δυνάμεις, είτε ευεργετικές είτε κακοποιές, επενέβαιναν στις ζωές των ανθρώπων. Η αρχαία ελληνική σκέψη ασχολήθηκε εκτεταμένα με τη σχέση θεών και ανθρώπων, τους λόγους που ασκούσαν επίδραση οι θεοί στις ζωές των ανθρώπων αλλά και την ευθύνη που έφεραν οι άνθρωποι σε προσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο. Αυτός ο προβληματισμός εκδηλώθηκε μέσα από διάφορους χώρους τους πνεύματος, όπως η ποίηση. Η τραγική ποίηση γεννήθηκε σε μια εποχή που βασικές και καίριες απορίες ταλάνιζαν τον άνθρωπο σε σχέση με την ύπαρξή του και τη θέση του στον κόσμο. Μία από αυτές είχε να κάνει με τη σχέση θεών και ανθρώπων, δηλαδή με τα όρια της ελεύθερης δράσης των ανθρώπων και κατά πόσο αυτή η δράση σχετίζονταν και ευθύνονταν με την επέμβαση των θεών ή του θείου γενικότερα στις ζωές των ανθρώπων. Η τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου που διδάχθηκε στο αθηναϊκό κοινό το 472 π.χ. εκτός του ότι παρέχει πλήθος ιστορικών πληροφοριών για την ήττα των Περσών στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, συνάμα θέτει και ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τη σχέση θεών και ανθρώπων και κυρίως με το γεγονός ότι η υπέρβαση του μέτρου και των ορίων επιφέρουν την ύβρη και την άτη και εν τέλει προκαλούν τη νέμεση και την τίσιν. Σελίδα 4

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ ΣΤΟΥΣ «ΠΕΡΣΕΣ» ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ Η τραγωδία Πέρσες, η παλαιότερη σωζόμενη όλων και από τις ελάχιστες με ιστορικό περιεχόμενο 1, διδάχτηκε οκτώ χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας από τον Αισχύλο και είχε ως θέμα την έκβαση της ναυμαχίας. Κάτω από τη σκιά της Ακρόπολης με τους κατεστραμμένους ναούς και μπροστά σε ένα κοινό που είχε υποχρεωθεί στο παρελθόν να εγκαταλείψει την πόλη του υπό την πίεση της περσικής απειλής, ο Αισχύλος δίδαξε μια τραγωδία που ήταν παρόντες οι Πέρσες εισβολείς και η θεϊκή παρέμβαση, ενώ απουσίαζε πλήρως από τη σκηνή η φυσική παρουσία έστω και ενός Έλληνα 2. Ο Αισχύλος με αφορμή το ιστορικό γεγονός πραγματεύτηκε το ζήτημα της ύβρεως και της νέμεσης. Με μορφή ποιητική παρουσίασε την πτώση μιας υπερδύναμης αφού είχε υπερβεί κάποια ηθικά όρια. Με ευφυή και εύγλωττο τρόπο ο ποιητής δεν προσέγγισε το θέμα ως νικητής, αλλά τοποθέτησε τη δράση από την πλευρά των ηττημένων. «Πρωταγωνιστής» είναι η περσική ήττα, προσωποιημένη στο τραγικό πρόσωπο του Ξέρξη 3. Ο Ξέρξης δεν ήταν μόνο ο ηγέτης ενός λαού αλλά και ο εκπρόσωπος ενός πολιτισμού, που τον χαρακτήριζε ο πλούτος, η πολυτέλεια και η μεγαλειώδης στρατιά (στ. 3, 9) 4. Η μεγαλοπρέπεια των Περσών τονίζεται από τον Χορό με έναν κατάλογο ονομάτων πόλεων, χωρών, ευγενών, αρχηγών στρατού (στ. 1-64), προσπαθώντας να εντυπωσιάσει με την αφθονία και τη δύναμη της περσικής αυτοκρατορίας. Όμως, η εμπιστοσύνη στη δύναμη του περσικού στρατού ενείχε ανησυχία και φόβο για τις συνέπειες μιας ήττας (στ. 115-120), κυρίως φόβο για την αντίδραση των θεών, μιας ήττας λόγω της υπέρμετρης βούλησης και δύναμης, καθώς ο Ξέρξης υπερέβη το μέτρο με την περσική εκστρατεία. Η ήττα του περσικού στρατού διαφαίνεται μέσω της προανάκρουσης της ύβρεως του Ξέρξη από τον Χορό (στ. 50) 5, που έθεσε ζυγό στη θάλασσα. Η ήττα αυτή ήταν το αποτέλεσμα της υπέρβασης των ορίων που τέθηκαν από τους θεούς, των ορίων της ανθρώπινης δράσης, των γεωγραφικών και πολιτικών ορίων, αυτών 1 Προηγείται το 476 π.χ. ο ελάσσων τραγικός Φρύνιχος με το έργο Φοίνισσες. Ίδιο θέμα με τους Πέρσες. Βλ. Αδριανού 2001, 34. 2 Kitto 2001, 43. 3 Meier 1997, 95-96 και Murray 1989, 114. 4 Βλ. στ. 45, 53, 79-80, 159, 163-8, 250, 252, 751, 754, 821-6, 842. Στίχοι από τους Πέρσες του Αισχύλου σε μετάφραση Μουλλά Π. 2000. 5 Βλ. στ. 71-2, 131-2, 181-99, 722, 736, 747. Σελίδα 5

δηλαδή που χωρίζουν τον ελληνικό και βαρβαρικό κόσμο (στ. 66-71) 6. Ήταν η παραγνώριση της θεϊκής βούλησης, καθώς οι θεοί είχαν ορίσει για τους Πέρσες να πολεμούν στη στεριά και εκεί να παίρνουν τις νίκες (στ. 101-105), ενώ ο Ξέρξης προσανατολίστηκε και στη θάλασσα, αψηφώντας τη θεϊκή βούληση. Τα φυσικά αυτά όρια (στ. 723) που έθεσαν οι θεοί ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς και η ζεύξη του Ελλησπόντου διακρίνονται εμφανώς και στο συμβολικό όνειρο της Άτοσσας (στ. 181-99). Η ύβρις του Ξέρξη κορυφώνεται με την καταστροφή των ελληνικών ιερών και αγαλμάτων (στ. 808-811). Οι Πέρσες διέπραξαν ένα αμάρτημα καταδικαστέο για τον αρχαίο κόσμο καταστρέφοντας ναούς και είδωλα θεών. Ασέβεια προς το θείο, καθώς η καταστροφή των ιερών στρέφεται όχι εναντίον των ανθρώπων, που τα κατασκευάζουν και τα λατρεύουν, αλλά εναντίον του θείου. Όμως, η ασέβεια του Ξέρξη δεν σταματά στα πλαίσια του φυσικού χώρου και του θείου αλλά επεκτείνεται και στον ίδιο τον άνθρωπο. Ο Ξέρξης αντιμετώπιζε το λαό του ως δούλους (στ.371, 194-198). Με αυτήν την εκστρατεία προσπάθησε να φορέσει «ζυγό» στους Έλληνες, δηλαδή σε ελεύθερους από τη φύση τους ανθρώπους (στ. 241-2, 402-5). Η ασέβεια του Ξέρξη προς τον άνθρωπο, τη φύση και το θείο δικαιολογημένα ζωντανεύει στο Χορό το φόβο της πλάνης του θεού, που κανείς θνητός δεν μπορεί να την αποφύγει και οδηγείται στη δυστυχία (στ. 94-100). Στο μονοπάτι αυτό της ύβρης που όδευσε ο Ξέρξης, με συνοδοιπόρους την ευμάρεια και ευδαιμονία (στ. 163-8), ο θεός ή άλλοτε ο δαίμων του έστειλε την άτη 7 (στ. 373) 8. Ο υπερόπτης και αλαζόνας Ξέρξης υπερέβη το μέτρο, ξεγελάστηκε από «έναν θεό κακό ή τιμωρό» (στ. 353-4) και όδευσε προς την καταστροφή του (στ. 350-430). Ο όλβος 9 ανήκε μόνο στους θεούς. Για τους ανθρώπους ο όλβος είναι κάτι προσωρινό, που όταν συνεχίζεται γίνεται επικίνδυνος, προκαλεί την ύβρη και καταλήγει στην άτη (στ. 821-828) 10. Ο όλβος των ανθρώπων είχε ως συνέπεια τον φθόνο των θεών (στ. 362) και οδηγούσε τους ανθρώπους στη δυστυχία και άλλοτε στην καταστροφή. Αλλά και ο Δαρείος ερμηνεύοντας την καταστροφή στη Σαλαμίνα προσδιορίζει την ύβρη του Ξέρξη στη διάθεσή του να μετατρέψει τη θάλασσα σε 6 Meier 1997, 105. 7 Την άτη οι άνθρωποι την αντιλαμβάνονται ως θόλωμα του μυαλού όταν ξεπερνούν το μέτρο, τους ξεγελά τους οδηγεί σε νέες ύβρεις και τελικά στην καταστροφή τους. Για τους θεούς είναι το πεπρωμένο που στέλνουν στους ανθρώπους. Lesky 2008, 357. 8 Βλ. 282-3, 353-63, 472-3, 724, 821-831. 9 Η συνεχόμενη ευδαιμονία και ευημερία. Herrington 1988, 82. 10 Herrington 1988, 82. Σελίδα 6

ξηρά. Η επέμβαση αυτή στο θεϊκό χώρο της φύσης αλλά και η ασέβεια των Περσών στους ιερούς χώρους επέσπευσε τη θεία δικαιοσύνη, τη νέμεση, και οδήγησε στην τιμωρία, την τίσιν 11, που έστελναν οι θεοί στους ανθρώπους όταν διέπρατταν υβριστικές πράξεις, και που ήδη είχε αναγγελθεί από παλιό χρησμό (στ. 739-741, 800-841). Οι παλιοί χρησμοί μιλούσαν τόσο για την ήττα στη Σαλαμίνα αλλά και για ένα επερχόμενο γεγονός τη μάχη στις Πλαταιές. Τα μοιραία ελαττώματα του Ξέρξη που ήταν η έπαρση του θνητού ανθρώπου (στ. 820), η περιφρόνηση της μοίρας του (στ. 825), η ματαιοδοξία του (στ. 827-831), η νεανική του επιπολαιότητα (στ. 718, 782), τον κατεύθυναν στην καταστροφή του. Η τάξη διαταράχθηκε ζεύοντας τον Ελλήσποντο (στ. 723). Ο Ξέρξης προσπάθησε να τιθασεύσει και να επικρατήσει έναντι όλων των θεών και του ίδιου του Ποσειδώνα (στ. 750). Γι αυτό και η καταστροφή προήλθε από το ίδιο το υγρό στοιχείο τόσο στη Σαλαμίνα όσο και στον Στρυμόνα (στ. 495-500). Έτσι, σύμφωνα με το Δαρείο όλες αυτές οι προκλητικές και ασεβείς πράξεις του Ξέρξη, που τον οδήγησαν στην «τύφλωσή» του, άνοιξαν το δρόμο της θεϊκής επενέργειας σε βάρος του υβριστή. Κι ενώ ο Δαρείος θεωρούσε πως οι προφητείες θα εκπληρώνονταν μετά από πολλά χρόνια (στ. 740-41), ο ίδιος δίνει την απάντηση παρακάτω πως «όταν κάποιος αδημονεί πολύ για κάτι και ο ίδιος ο θεός τον σπρώχνει» (στ. 742) 12. Δεν αρκεί μόνο η θεϊκή παρουσία για την ολοκλήρωση της καταστροφής, αλλά και ο θεός βοηθά εκείνον που σπεύδει προς τον όλεθρό του και πέφτει θύμα της θεοδικίας 13 (στ. 827). Ο Ξέρξης προσπάθησε να πράξει σύμφωνα με τη δική του βούληση, αγνοώντας και ξεπερνώντας τα όρια που είχαν θέσει οι θεοί και τελικά η τιμωρία ήταν αναπόφευκτη. Η Άτοσσα, μιλώντας για την βαριά κληρονομιά της βασιλείας του Δαρείου και τους κακούς συμβούλους του γιου της που τον ώθησαν να αυξήσει αυτόν τον πλούτο (στ. 753-8) και τον οδήγησαν στην εκστρατεία, προσπάθησε να ελαφρύνει την ευθύνη του γιου της. Ο Ξέρξης ορμώμενος, σύμφωνα με την Άτοσσα, από κακούς συμβούλους εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας τόσο για να αυξήσει τα πλούτη όσο και να «εκδικηθεί» τους Έλληνες για την προηγούμενη πανωλεθρία των Περσών (στ. 244, 286-9, 473-475, 780) λησμονώντας τις συμβουλές του πατέρα του (στ. 782). 11 Ανδριανού 2001, 52. 12 Βλ. Herrington 1988, 82-84 και Lesky 2003, 146. 13 Η έννοια της θεοδικίας έχει να κάνει με την θεϊκή εύνοια ή τιμωρία των θεών σε σχέση με τις ανθρώπινες πράξεις. Βλ. Lesky 2008, 357. Σελίδα 7

Η βαριά κληρονομιά της περσικής αυτοκρατορίας και η αναδρομή στην ιστορία των προκατόχων του Δαρείου 14 (στ. 760-786), που δεν προξένησαν όλοι μαζί τόση καταστροφή και δεν έφεραν τόσες συμφορές στο περσικό λαό διεγείροντας το μένος των θεών όσο ο Ξέρξης, ενίσχυε μια αντίληψη και πίστη των αρχαίων ότι κανείς δε ζει αποκομμένος από το γένος του, και ότι ο καθένας ήταν υπόλογος για την ενοχή των προγόνων του. Η αντίληψη αυτή δεν αποτελούσε κληροδότημα, καθώς η ενοχή από γενιά σε γενιά ξαναγεννιέται, αλλά ερμηνευόταν ως δαιμονική δύναμη που περνά από τη μια γενιά στην άλλη 15. Ο καθένας είχε μερίδιο των ατομικών ευθυνών και επιλογών και αυτές καθόριζαν το εύρος της θεϊκής επέμβασης ή ποινής που του αναλογούσε. Το ξεπέρασμα των ορίων και τα αισθήματα που εκφράζει ο Χορός των Γερόντων σχετικά με τον παλιό και νέο βασιλιά αναδεικνύουν την ύβρη του Ξέρξη και την ενοχή του. Για το λαό, που ήταν δέκτης των συνεπειών της ύβρης, ο Ξέρξης έφερε όλα τα δεινά (στ. 552) σε αντιδιαστολή με τον πατέρα του που ήταν αβλαβής (στ. 555). Δεν ήταν μόνο φιλοπόλεμος αλλά και υπαίτιος γενοκτονίας (στ. 925). Ο Χορός, εκθειάζοντας τη βασιλεία του Δαρείου (στ. 852-907) και βλέποντάς τον ως θεό (στ. 855), έκανε μια θλιβερή σύγκριση μεταξύ παλιού και νέου, μέτρου και άμετρου. Το κακό ήθος του Ξέρξη οδήγησε στην ύβρη και κατά συνέπεια συνδέθηκε με το μοιραίο λάθος και το εύρος της καταστροφής που συντελέστηκε μέσα από την επέμβαση της θεϊκής παρουσίας. Ο Ξέρξης μέσω του Χορού, του Δαρείου και της Άτοσσας εμφανίστηκε τόσο ηθικά όσο και τραγικά ένοχος. Για την προσωπική του ματαιοδοξία και έπαρση ο Ξέρξης θυσίασε το λαό του και περιφρόνησε τη δύναμη των θεών προκαλώντας τη νέμεση. Η ασέβειά του ήρθε αντιμέτωπη με δυνάμεις που τον υπερβαίνουν εξασφαλίζοντας την τίσιν. Η τιμωρία του Ξέρξη έγινε αιτία της ατίμωσης και της καταστροφής. Οι Έλληνες αποτέλεσαν το μέσο της θείας δίκης, μέσα από το οποίο ο ποιητής απέδωσε την ήττα περισσότερο στην θεϊκή παρέμβαση και λιγότερο στον ανθρώπινη δράση. Το θείο παρενέβη στους ανθρώπους, άλλοτε ευνοϊκά και άλλοτε για να τιμωρήσει, όπως απαντά ο Αγγελιαφόρος στην Άτοσσα (στ. 353-354), αλλά και όπως οι θεοί 14 Ο Αισχύλος αν και πραγματεύεται ένα ιστορικό γεγονός παρ όλα αυτά δεν είναι ακριβής στο έργο του όσον αφορά την εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων, ενδεχομένως λόγω ποιητικής αδείας αλλά και για να ενδυναμώσει την αντίθεση των δύο πολιτισμών. Ο Δαρείος, πατέρας του Ξέρξη, ήδη είχε εκστρατεύσει εναντίον των Ελλήνων και έχασε στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.χ. Lesky 2008, 350. 15 Lesky 2003, 274-275. Σελίδα 8

επενέβησαν με τρόπο υπερφυσικό και κατέστρεψαν τον περσικό στρατό στο Στρυμόνα (στ. 495-508). Η κοσμική τάξη διασαλεύτηκε από την έπαρση, την έλλειψη μέτρου και ορίου του Ξέρξη. Η συμπεριφορά του ήταν ασεβής, οπότε και πλανήθηκε είτε από το θείο, είτε από κακούς συμβούλους, είτε από δική του ευθύνη και επέφερε τη νέμεση, την οργή των θεών. Η τίσις ήταν αναγκαία για την αποκατάσταση της τάξης. Η πτώση του Ξέρξη προϊδεάστηκε από την αρχή της τραγωδίας και σταδιακά εντάθηκε με αποκορύφωμα τις επικρίσεις αλλά και την αναγνώρισή του από το λαό ως αποκλειστικό υπεύθυνο της καταστροφής (στ. 550-553). Η απεικόνιση της πτώσης του άλλοτε κραταιού βασιλιά δόθηκε από τον ίδιο τον Δαρείο όταν συμβούλεψε την Άτοσσα να υποδεχτεί τον Ξέρξη με νέο βασιλικό ένδυμα (στ. 830-836) 16. Ο Ξέρξης γυρνά στην χώρα του με σκισμένα ρούχα κρατώντας μια άδεια φαρέτρα (στ. 1020-21). Τα σκισμένα ρούχα ισοδυναμούσαν με την κατάπτωση του ιδίου. Ο πανίσχυρος και πλούσιος βασιλιάς έχασε τα σύμβολα της εξουσίας του. Η άδεια φαρέτρα ισοδυναμούσε με τη στέρηση της δύναμης του στρατού του. Ο Ξέρξης απογυμνωμένος από τα προηγούμενα σύμβολα της δύναμής του θρήνησε μαζί με το Χορό για τις συμφορές και τις καταστροφές που βρήκαν τον περσικό λαό. Ταυτόχρονα οδηγήθηκε στην αυτογνωσία και στην πλήρη γνώση της θεϊκής δύναμης. Αναγεννήθηκε από την θεία τιμωρία που του επιβλήθηκε και έμαθε 17. 16 Βλ. στ. 1030. 17 Lesky 2003, 273. Σελίδα 9

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στους Πέρσες του Αισχύλου η παρουσία των θεών, του θείου γενικότερα, είναι αισθητή σε όλο το έργο. Ακόμη κι όταν δεν παρουσιάζονται οι θεοί στη σκηνή, η παρουσία τους είναι αισθητή μέσω των ονείρων, των προφητειών ή των νεκρών. Ο φόβος της επέμβασης του θείου στις ανθρώπινες δράσεις ενυπάρχει δημιουργώντας στους ανθρώπους αισθήματα ανασφάλειας, προβληματισμού για τις αποφάσεις τους και κλονισμού όταν αντικρίζουν την πραγματικότητα. Όμως, η επέμβαση των θεών δε γίνεται με αυθαίρετο τρόπο. Η υπέρβαση των ορίων και του μέτρου από τους ανθρώπους ισοδυναμεί με τιμωρία. Τα όρια μεταξύ μοίρας και προσωπικών αποφάσεων δεν διακρίνονται εύκολα. Η βούληση και η ελευθερία των ανθρώπων είναι υπό όρους και αυτό οδηγεί σε αδυναμία να αποφύγουν την καταστροφή. Οι θεοί είναι άλλοτε δίκαιοι, άλλοτε σκληροί και τιμωροί. Οι άνθρωποι είναι αδύναμοι μπροστά στη δύναμη του θείου. Για να κατακτήσουν τη γνώση θα πρέπει να διαβούν δύσκολα μονοπάτια, γεμάτα ενοχές, βάσανα και τιμωρίες. Πρόθεση του Αισχύλου είναι η αντιπαράθεση των δύο πολιτισμών. Οι διαφορές τους είναι πολιτικές και πολιτισμικές. Ο ποιητής με το έργο του υπερτονίζει την περσική δεσποτική μοναρχία σε σχέση με τα αγαθά που προφυλάγει η δημοκρατία, δηλαδή την αξία της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας. Αν και οι Έλληνες με τους Πέρσες έχουν έντονες διαφορές, παρά ταύτα ο παραλληλισμός είναι υπαρκτός. Είναι δύο έθνη μεγαλειώδη, με άξιους και δυνατούς πολεμιστές. Όμως, μέσα από την ήττα των Περσών και την κοινή ανθρώπινη μοίρα, ο ποιητής προσπαθεί να προϊδεάσει το Αθηναϊκό κοινό για τους κινδύνους που περικλείει η προσβολή στο φυσικό κόσμο και στο θείο. Η καταστροφή των Περσών είναι αποτέλεσμα της θεϊκής τιμωρίας. Η τιμωρία αυτή μπορεί να επέλθει σε οποιονδήποτε παραβιάσει το μέτρο και το όριο που έχει οροθετηθεί από τους θεούς. Διαχρονικό και αξιομνημόνευτο είναι το μήνυμα του Αισχύλου, διότι ύβρης ανάλογη του Ξέρξη απέναντι στο φυσικό στοιχείο διαπράττεται και από το σύγχρονο άνθρωπο. Ο σύγχρονος άνθρωπος με τη διαρκή αλαζονική παρεμβατική συμπεριφορά του προς το φυσικό περιβάλλον, που είναι αντίθετη στις αρχές της βιωσιμότητας και προστασίας του, γίνεται αργά και σταθερά αποδέκτης των αντιδράσεων και εν τέλει τιμωριών που επιβάλλονται από την ίδια τη φύση. Σελίδα 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΔΡΙΑΝΟΥ, Ε., ΞΙΦΑΡΑ, Π., Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Πάτρα 2001. ΑΙΣΧΥΛΟΥ, Πέρσες, (μτφρ. Μουλλάς Παν.), Αθήνα 2000. HERINGTON, J., Αισχύλος, (μτφρ. Γιούνη Μ.), Θεσσαλονίκη 1988. KIITO, H.D.F., Η αρχαία ελληνική τραγωδία, (μτφρ. Ζενάκος Λ.), Αθήνα 6 2001. LESKY, A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τόμος Α, (μτφρ. Νίκος Χ. Χουρμουζιάδης), Αθήνα 4 2003. LESKY, A., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, (μτφρ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη), Θεσσαλονίκη 5 2008. MEIER, C., Η πολιτική τέχνη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, (μτφρ. Μανακίδου Φ., επιμ. Ιατρού Μ.), Αθήνα 1997. MURRAY, G., Αισχύλος, Ο δημιουργός της τραγωδίας, (μτφρ. Βασίλειος Γ. Μανδηλαράς), Αθήνα 1989. Σελίδα 11