PAΠTH ΛIBAΔAKI ΠTEΛEA ΔHMOTIKO ΔIAMEPIΣMA AΛIΦEIPAΣ NOMAPXIA HΛEIAΣ

Διδακτική Oμάδα: Eλένη Πορτάλιου, αν. καθηγήτρια Eιρήνη Eφεσίου, αν. καθηγήτρια Σταύρος Γυφτόπουλος, λέκτορας Έλενα Kωνσταντινίδου, λέκτορας Aλέξανδρος Kλειδωνάς, υποψήφιος διδάκτωρ Mαίρη Zήφου, Πασχάλης Σαμαρίνης, Nώντας Tσίγκας, Eυαγγελία Xατζηκωνσταντίνου, συνεργάτες Mαρία Παπαδάτου, γραμματειακή υποστήριξη E.M.Π. ΣXOΛH APXITEKTONΩN AKAΔHMAΪKO ETOΣ 2007-08 TOMEIΣ I, II, III 9ο XEIMEPINO EΞAMHNO MAΘHMA: APXITEKTONIKOΣ ΣXEΔIAΣMOΣ 9: AΣTIKOΣ ΣXEΔIAΣMOΣ PAΠTH ΛIBAΔAKI ΠTEΛEA ΔHMOTIKO ΔIAMEPIΣMA AΛIΦEIPAΣ NOMAPXIA HΛEIAΣ ANAΣYΓKPOTHΣH TOY ΦYΣIKOY KAI OIKIΣTIKOY ΠEPIBAΛΛONTOΣ KAI TOY AΓPOTIKOY XΩPOY ΣTA ΠYPOΠΛHKTA XΩPIA THΣ HΛEIAΣ KATEYΘYNΣEIΣ ANAΠTYΞHΣ ΣYMBATEΣ ME THN OIKOΛOΓIKH ΠPOΣEΓΓIΣH KAI THN ANAΔEIΞH TOY ΦYΣIKOY KAI IΣTOPIKOY ΠΛOYTOY THΣ ΠEPIOXHΣ

1. TA EΠIKAIPA ΘEMATA THΣ APXITEKTONIKHΣ H Πελοπόννησος, ιδιαίτερα η Ηλεία, όπως και η Αττική και η Εύβοια υπέστησαν φέτος το καλοκαίρι, με τις πρωτοφανείς σε έκταση πυρκαγιές, μια τεράστια οικολογική καταστροφή. Η χώρα μας πρωτοπορούσε ήδη σε αρνητικούς περιβαλλοντικούς δείκτες και σε πολιτικές που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή. Η ζωή στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Αττική γίνεται αβίωτη, ο αγροτικός χώρος καταρρέει, τα δάση, το αστικό πράσινο και οι περιαστικές αδόμητες εκτάσεις συρρικνώνονται, θυσιάζονται στο βωμό της διαρκούς επέκτασης της πόλης, της δόμησης και της εμπορευματοποίησης των τελευταίων ελεύθερων χώρων της. Η διέξοδος από την οικολογική κρίση συνεπάγεται ριζική στροφή στο κυρίαρχο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης. Το διακύβευμα σήμερα είναι η σωτηρία του πλανήτη απέναντι στην κλιματική αλλαγή και η ανάδειξη του περιβάλλοντος στον κοινό παρονομαστή της οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης και σκέψης.

Οι νεκροί της Hλείας, τα χωριά που έσβησαν από τον χάρτη, τα ζώα και τα πουλιά που κάηκαν, τα δέντρα και τα φυτά, η γη που έγινε στάχτη δεν πρέπει να ξεχαστούν. Αντίθετα, στη μνήμη τους πρέπει να στηριχθεί ένας άλλος τρόπος προσέγγισης του χώρου και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που εκδηλώνονται σ αυτόν. Η αρχιτεκτονική πρέπει να επιστρέψει στο πρωταρχικό και το μείζον της επιβίωσης της φύσης και των ανθρώπων. Η αρχιτεκτονική χρειάζεται για να επουλώνει τα τραύματα στο φυσικό και αστικό περιβάλλον, όχι για να προσθέτει στο φλοιό της γης και στην άμορφη μεγέθυνση των πόλεων νέους όγκους και κατασκευές που δεν αποσκοπούν παρά στην κερδοσκοπική εκμετάλλευση της γης και των ακινήτων. Η αρχιτεκτονική πρέπει να επαναφέρει την αξία χρήσης για τους πολλούς ως ηθικό πρόταγμα των έργων της. Σπουδάζουμε και διδάσκουμε αρχιτεκτονική στο δημόσιο πανεπιστήμιο το οποίο, τουλάχιστον στις διακηρύξεις μας, υπερασπιζόμαστε. Η δέσμευση αυτή συνεπάγεται κοινωνική ευθύνη και επαναφορά της αρχιτεκτονικής έμπρακτα στα μείζονα σημερινά κοινωνικά και οικολογικά επίδικα.

Η πρόταση να εργαστούμε στο μάθημα του 9ου εξαμήνου στην πυρόπληκτη Ηλεία απορρέει από τις παραπάνω σκέψεις και επιλογές. Αποτελεί μια συμβολή στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανακύπτουν με τρόπο αμείλικτο σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και ταυτόχρονα ένα μάθημα αυτογνωσίας. Θα προβληματιστούμε και θα συνθέσουμε απαντήσεις πάνω στο θέμα της ανάπλασης του κατεστραμμένου αγροτικού χώρου σε 3 χωριά Ράπτη Λιβαδάκι Πτελέα, αναζητώντας ένα νέο παραγωγικό και οικιστικό σχέδιο ανασυγκρότησής τους, συμβατό με την οικολογική ισορροπία, την ανασύσταση του αγροτικού χώρου και την ανάδειξη του φυσικού και μνημειακού πλούτου της περιοχής.

2. H HΛEIA XΘEΣ, ΣHMEPA, AYPIO H Ηλεία είναι ένας πολυδύναμος, πολυπαραγωγικός νομός, με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και τεράστιο φυσικό και ιστορικό πλούτο: δάση, περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, προστατευόμενες από τη συνθήκη Natura, λίμνες, ποτάμια, ακτές με αμμοθίνες και ατελείωτες παραλίες, μνημεία της αρχαιότητας, της βυζαντινής εποχής και της φραγκοκρατίας, παραδοσιακούς οικισμούς και δασοχώρια με πλούσια αγροτική παραγωγή. Δυστυχώς οι περισσότεροι θα τη γνωρίσουμε ευαισθητοποιημένοι από τις μεγάλες πυρκαγιές που έκαναν στάχτη στο τέλος του Aυγούστου το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του πανέμορφου τόπου.

Η Ηλεία είναι η επιτομή της καταστροφής που αφορά 3.000.000 στρέμματα φυσικού περιβάλλοντος, χλωρίδας και πανίδας, καθώς και πολλά κτίσματα σ όλη τη χώρα. Καταμετρά 44 νεκρούς, εκατοντάδες αστέγους, 870.000 στρέμματα καμένα ανάμεσα σ αυτά 350.000 καλλιεργήσιμα, τα υπόλοιπα δασώδη. 4 εκατομμύρια ελιές, καλλιέργειες και οπωροκηπευτικά έγιναν στάχτη, 30.000 ζώα είναι νεκρά, 2.000 κτίσματα καταστράφηκαν, 300 επιχειρήσεις υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές, 16 από τους 22 δήμους έχουν πληγεί στις υποδομές, ενώ χάθηκε ανυπολόγιστος αριθμός αγροτικών μηχανημάτων και εφοδίων. Εν ολίγοις, έχουν καταστραφεί τα δάση, περιοχές φυσικού κάλλους, η αγροτική παραγωγή γεωργία, κτηνοτροφία και οι αγρότες.

Τα χωριά της Ηλείας ήταν φιλόξενα για τον κόσμο, που είχε μεταναστεύσει στα αστικά κέντρα αλλά διατηρούσε στενούς δεσμούς με τον τόπο καταγωγής του. Είχε το σπίτι του και συχνά μια μικρή παραγωγή, συνήθως για ατομική κατανάλωση. Αυτές οι σχέσεις συντηρούσαν ένα είδος άτυπης αποκέντρωσης, κόντρα στην πολιτική του συγκεντρωτισμού και της συρρίκνωσης του αγροτικού χώρου. Η λεγόμενη δεύτερη κατοικία στα χωριά είναι μεγάλης σημασίας για την επιβίωσή τους. Σηματοδοτεί μια χρήσιμη οικονομικά και κοινωνικά ανταλλαγή, μια φιλική σχέση πόλης υπαίθρου. Τα πλήγματα στο δασικό πλούτο και την αγροτική παραγωγή θα έχουν αλυσιδωτές αντιδράσεις σε όλη την κοινωνική και οικονομική υπόσταση της Ηλείας: στον τουρισμό, τους αυτοαπασχολούμενους και τη μισθωτή εργασία, στους εποχιακά εργαζόμενους, τους ρομά και τους μετανάστες.

Πώς φτάσαμε, όμως, σ αυτή την καταστροφή; Γιατί παίρνουν φωτιά τα δάση; Γιατί καταστρέφονται περιοχές εξαιρετικού φυσικού κάλλους προστατευόμενες από ευρωπαϊκές συμβάσεις; Στην περίπτωση της Ηλείας δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τη σπίθα που πυροδότησε την καταστροφή. Αμέλεια, κερδοσκόποι, καταπατητές, ξερά χόρτα, σκουπίδια ή / και συνδυασμός πολλών παραγόντων ενοχοποιούνται στις περισσότερες περιπτώσεις πυρκαγιάς. Μπορεί να μην αποδεικνύονται με βεβαιότητα κάθε φορά τα αίτια αλλά για δύο πράγματα είμαστε απολύτως σίγουροι. Πρώτον, η κλιματική αλλαγή πολλαπλασιάζει τους κινδύνους για τα δάση και το περιβάλλον. Δεύτερον, δεν υπάρχει θεσμική θωράκιση των δασών, του φυσικού τοπίου, των φυσικών οικοσυστημάτων, των θαλάσσιων πάρκων, της χλωρίδας και πανίδας του τόπου μας. Αντίθετα, η επιδίωξη συνταγματικής αναθεώρησης των άρθρων 24 και 117, οι δασοκτόνοι νόμοι, οι διαρκείς αποχαρακτηρισμοί δασών, η αυθαίρετη δόμηση, το Ειδικό Χωροταξικό για τον Τουρισμό, τα επενδυτικά σχέδια όπως αυτά στη λίμνη του Kαϊάφα, οι τερατώδεις ξενοδοχειακές μονάδες όπως αυτές στην Kυλλήνη και τη Μεσσηνία, τα γκολφ και το 1.000.000 βίλλες που σχεδιάζει το YΠEXΩΔE, όλ αυτά δημιουργούν το πλαίσιο της ασυδοσίας και της εκποίησης του περιβάλλοντος, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα ένα περιβάλλον κοινωνικής αδιαφορίας, ανοχής ή / και συνενοχής. Στην περίπτωση της Ηλείας αποκαλύφθηκε, επίσης, η απόλυτη ανυπαρξία πολιτικής πρόληψης και πυρόσβεσης. Δεν υπάρχει φορέας δασικής προστασίας, δεν υπάρχουν επίγεια μέσα και ανθρώπινο δυναμικό πυροσβεστών. Kάηκε το σπίτι, το λιοστάσι, τα ζώα μου, κάηκε η ζωή μου. Για ένα πυροσβεστικό, είπε ένας ηλικιωμένος αγρότης.

Η πολιτική που οδήγησε στο ολοκαύτωμα των ανθρώπων και της φύσης είναι βαθιά αντικοινωνική και αντιοικολογική. Το αγοραίο πρότυπο ανάπτυξης απορρόφησε όλους τους πόρους από την κοινωνική και οικολογική προστασία και άφησε απροστάτευτους τους ανθρώπους και το περιβάλλον.

3. PAΠTH ΛIBAΔAKI ΠTEΛEA O XAPAKTHPAΣ TΩN OPEINΩN XΩPIΩN THΣ HΛEIAΣ Τα ορεινά χωριά της Ηλείας αναπτύχθηκαν στη μεγαλύτερη έκτασή τους τις τελευταίες δεκαετίες. Σε αντίθεση με τους χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς που χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αι. (Ανδρίτσαινα, Mοφκίτσα), στα χωριά αυτά τα παραδοσιακά πέτρινα σπίτια δεν είναι πολλά. Αναπτύσσονται σε αραιή σχετικά διάταξη μέσα στο τοπίο, το οποίο είναι συγκλονιστικό: δάση, πλούσια βλάστηση, καλλιεργημένες εκτάσεις, ελαιώνες, καρποφόρα δένδρα, βοσκοτόπια. Η γεωργία και η κτηνοτροφία είναι βασικές παραγωγικές δραστηριότητες. Η καλλιεργημένη γη, που αποδίδει ένα πανέμορφο αγροτικό τοπίο, είναι βασικό στοιχείο οικολογικής ισορροπίας και αποτρέπει την ερημοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος. Αντίθετα, η εγκατάλειψη των χωριών από τους κατοίκους τους και η ερήμωσή τους, αφήνουν ταυτόχρονα απροστάτευτο το περιβάλλον και ευάλωτο στις καταστροφές. Για να προστατευτούν τα δάση και το φυσικό τοπίο πρέπει να ζήσουν τα χωριά ως ζωντανοί αγροτικοί παραγωγικοί τόποι.

Στο Ράπτη η καταστροφή είναι ολοσχερής. Η φωτιά έπληξε τα σπίτια και τα βοηθητικά της αγροτικής παραγωγής κτίσματα, το δάσος που εφάπτεται του οικισμού, τα λιοστάσια και τις καλλιεργημένες εκτάσεις. Στην Πτελέα και το Λιβαδάκι έχουν σωθεί ορισμένα σπίτια. Ανασυγκρότηση σημαίνει ταυτόχρονη ανασύσταση του φυσικού και οικιστικού χώρου. Αλλά η ανασυγκρότηση αυτή έχει ένα προαπαιτούμενο: την οικονομική στήριξη των αγροτών, ώστε να παραμείνουν στις εστίες τους μέχρι ν αρχίσει η παραγωγή τους να αποφέρει πάλι εισόδημα, και την οικονομική κάλυψη του κόστους των κτισμάτων και των εργαλείων παραγωγής που χάθηκαν.

4. ΓENIKEΣ KATEYΘYNΣEIΣ ANAΣYΓKPOTHΣHΣ TΩN ΠYPOΠΛHKTΩN ΠEPIOXΩN THΣ HΛEIAΣ Οι κατευθύνσεις της ανάπτυξης δεν είναι μονόδρομος. Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Σύμφωνα με μια διατυπωμένη εκδοχή ανασυγκρότησης από τον αντιπρόεδρο της Διοικούσας Eπιτροπής του Τεχνικού Επιμελητηρίου Δυτικής Ελλάδας, Πάνο Bεργέτη η ανασυγκρότηση πρέπει να σχεδιαστεί με στόχο τη συνολική ήπια και ισόρροπη βιώσιμη ανάπτυξη, χωρίς γιγάντιες παρεμβάσεις, τουριστικού κυρίως χαρακτήρα, που θα γονατίσουν τις περιοχές εφαρμογής και θα οδηγήσουν σε ερήμωση τις άλλες περιοχές. Με αυτό πνεύμα πρέπει να δούμε τα μέτρα άμεσης προτεραιότητας και τα μέτρα που θα έχουν μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα. Άμεσα μέτρα Τα άμεσα μέτρα προστασίας είναι προφανώς τα αντιπλημμυρικά και τα αντιδιαβρωτικά. Δυστυχώς δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο, αλλά αυτό δεν μπορεί να είναι άλλοθι για κερδοσκοπικές παρεμβάσεις. Ήδη, έχουμε φαινόμενα λεηλασίας δημόσιου φυσικού πλούτου όπως είναι τα αμμοχάλικα των ποταμών από τους αυθορμήτως προστρέξαντες δωρητές, που ενδεχομένως να επιδείνωσαν τους πλημμυρικούς κινδύνους. Οι σωστές μελέτες υπό την εποπτεία της πολιτείας είναι η μόνη εγγύηση ότι τα αντιπλημμυρικά και αντιδιαβρωτικά έργα γίνονται σωστά. Ένα άλλο άμεσο πρόβλημα είναι η αναγέννηση του δάσους. Κυρίως αυτοδύναμη, όπως λένε οι ειδικοί, αλλά αν χρειαστεί παρέμβαση η χλωρίδα θα πρέπει να είναι στα πλαίσια της περιβαλλοντικής κληρονομιάς. Το μεγάλο πρόβλημα που δεν έχει ίσως επισημανθεί όσο πρέπει είναι η καταστροφή της πανίδας. Το δέντρα έστω και αργά θα γίνουν. Το οικοσύστημα όμως δεν ισορροπεί χωρίς την πανίδα και εδώ πρέπει να καταβληθεί τεράστια προσπάθεια και να αναληφθεί κάθε απαραίτητη πρωτοβουλία με αρχή φυσικά την απαγόρευση του κυνηγιού σε όλη την Πελοπόννησο.

Οι καλλιέργειες Οι καλλιέργειες, κυρίως ελιές και αμπέλια, αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της περιοχής. Η παραγωγή ελαιολάδου ήταν εξαιρετικής ποιότητας. Θα πρέπει οπωσδήποτε να υπάρξουν κίνητρα σοβαρά για τη διατήρηση των ποικιλιών που καλλιεργούνται, κυρίως κορωνέϊκη ελιά, και αυστηρά αντικίνητρα για αλλαγές αμφίβολης ποιότητας με πρόσχημα την ταχύτερη απόδοση. Για τα αμπέλια πιθανότατα θα πρέπει να γίνει αναδιάρθρωση με ποικιλίες καταλληλότερες και ορισμός αμπελουργικών ζωνών σε εδάφη κατάλληλα. Η πλέον απαραίτητη, όμως, παρέμβαση που πιθανόν θα είναι και όρος επιβίωσης για τους αγρότες και κτηνοτρόφους είναι η ενθάρρυνση για τη στροφή όλης της περιοχής με ιδιαίτερα ισχυρά κίνητρα και εντατική καθοδήγηση προς τις βιολογικές καλλιέργειες και τη βιολογική κτηνοτροφία σε συνδυασμό με τον απόλυτο εξοβελισμό των μεταλλαγμένων! H ευκαιρία είναι μοναδική και δεν πρέπει να χαθεί. Με δεδομένη την αντιαγροτική K.A.Π. οι βιολογικές καλλιέργειες, σε συνδυασμό με σύγχρονες συνεταιριστικές μορφές συνεργασίας από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση, αποτελούν τη μόνη βιώσιμη διέξοδο.

H οικιστική αποκατάσταση H οικιστική αποκατάσταση παρουσιάζει πολύμορφα προβλήματα. Υπάρχει κατ αρχήν ανισοκατανομή των κατεστραμμένων κτισμάτων. Υπάρχουν χωριά με 20-50 καμένα κτίρια και άλλα με 4-5. Ακόμη ενδέχεται αύριο να έχουμε ολόκληρους οικισμούς ή μεγάλα τμήματα με την απειλή της κατολίσθησης. Κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί την άμεση στεγαστική αποκατάσταση στους πληγέντες αλλά δυστυχώς κανένας δεν μπορεί να την εγγυηθεί απέναντι σε κατολισθήσεις και άλλα φυσικά εμπόδια. Εδώ υπεισέρχεται ο προβληματισμός για συνένωση οικισμών με βάση τα ιστορικά και πολιτιστικά δεδομένα της περιοχής και πρωτοπόρες βιοκλιματικές εφαρμογές. Ένας πρότυπος οικισμός θα αποτελούσε πόλο έλξης για πολλά πράγματα. Προϋπόθεση για το σωστό σχεδιασμό είναι η μέριμνα για τις χρήσεις γης. Είναι απαραίτητο να γίνει άμεσα δασολόγιο και κτηματολόγιο. Να εκδοθούν για τις περιοχές προστασίας Natura κ.τ.λ. τα απαραίτητα Π.Δ. για την προστασία που πρέπει να είναι απόλυτη, και να συνδυάζεται με τους αντίστοιχους πόρους διαχείρισης. Ο χωροταξικός σχεδιασμός πρέπει να ξεκινήσει με τον χαρακτηρισμό του Νομού ή και της Πελοποννήσου ολόκληρης ως Περιοχής Ειδικών Xωρικών Παρεμβάσεων βάσει του άρθρου 11 παρ. δ του Νόμου 2742/99 κατ απόλυτη προτεραιότητα και σε συνδυασμό με τα ΣXOOAΠ των 13 Δήμων του Νομού. Χρειάζεται επανασχεδιασμός τόσο για το περιφερειακό χωροταξικό, όσο και για τα ειδικά πλαίσια τουρισμού, βιομηχανίας και AΠE. Άλλες ήταν οι συνθήκες όταν δόθηκαν για συζήτηση και τελείως διαφορετικές τώρα. Στις χωροταξικές μελέτες, που στη σύνταξή τους η συμβολή των τοπικών κοινωνιών είναι όχι μόνο ουσιαστικά απαραίτητη αλλά και θεσμοθετημένη, πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στο κεφάλαιο τουρισμός.

O τουρισμός Βιομηχανοποιημένο, μαζικό και αγελαίο τουρισμό δεν χρειαζόμαστε! Τουριστικές μονάδες μαμούθ που σαν άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης με τη μέθοδο του all inclusive στοιβάζουν για μία ή δύο εβδομάδες επισκέπτες που δεν ξέρουν καλά-καλά πού βρίσκονται και εργαζόμενους με απαράδεκτες αμοιβές και συνθήκες εργασίας, δεν προσφέρουν τίποτα στον τόπο και αλλοιώνουν τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Θέλουμε ήπιες μορφές τουρισμού και οικοτουρισμού στα όρια της φέρουσας ικανότητας της περιοχής όπου ο περιηγητής θα έρχεται σε επαφή και θα γνωρίζει το τοπικό στοιχείο σε μια αμφίδρομη πολιτιστική σχέση. Το όφελος από το τουριστικό προϊόν θα διαχέεται στο σύνολο της τοπικής κοινωνίας και όχι σε κάποιον άγνωστο ιδιώτη που το αφαιρεί από τον τόπο. Συγκοινωνίες Mερικές ειδικότερες προτάσεις ακόμη. Ήταν σημαντική, αλλά γίνεται τώρα ζωτικής σημασίας η κατασκευή του δρόμου Αρχαία Ολυμπία παρυφές Ανδρίτσαινας Μεγαλόπολη. Είναι ένας δρόμος που φέρνει τον επισκέπτη γρήγορα από την Αθήνα μέσω Τριπόλεως στην περιοχή, τονώνει τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού στον Αλφειό και τον οικοτουρισμό στην υπόλοιπη περιοχή. Κάνει άμεσα επισκέψιμο τον Επικούριο Απόλλωνα που τώρα είναι απρόσιτος και η Αρχαία Ολυμπία γίνεται κόμβος επισκεπτών. Πιστεύω ότι ο δρόμος αυτός είναι για την περιοχή μας πιο σημαντικός από την Ιόνια η οποία φυσικά και δεν πρέπει επ ουδενί λόγω να περάσει από τον Kαϊάφα. Είναι θέση του Τεχνικού Επιμελητήριου για χρόνια, καθώς και άλλων φορέων και πρέπει πλέον η πολιτεία να υιοθετήσει αυτή τη θέση. Έμεινε για το τέλος η πρόταση για το πιο σημαντικό έργο που αφορά την ποιότητα της ζωής μας. Πρόκειται για τον σιδηρόδρομο. Ο σιδηρόδρομος πρέπει να συνεχίσει και μετά την Πάτρα. Είναι περιττό να πούμε τους λόγους. Στο αύριο θα πάμε με το Σιδηρόδρομο και όχι με το IX.

5. IΣTOPIKA KAI ΦYΣIKA MNHMEIA

Αρχαία Ήλιδα Σύμφωνα με πρόσφατες ανασκαφές, η ιστορία της Hλείας αρχίζει στην Παλαιολιθική εποχή με οικισμούς στην Aμαλιάδα και την Kυλλήνη στη διάρκεια της Mυκηναϊκής περιόδου, αν και ένας μεγάλος αριθμός νεκροταφείων έχει ανασκαφεί στο Σαμικό, τον Kακόβατο και τις όχθες του Aλφειού δεν φαίνεται να υπήρξαν σημαντικές πόλεις. Όπως μας λέει ο Παυσανίας, ο πρώτος βασιλεύς της περιοχής ήταν ο Aίθλιος, γιός του Δία και της Πρωτογένειας. Τον διαδέχθηκε ο γιός του Eνδυμίων και ο εγγονός του Ήπειος και όταν τη θέση του βασιλέα πήρε ο εξάδερφος του τελευταίου Ήλειος, η περιοχή ονομάστηκε Hλεία και οι κάτοικοί της Hλείοι. Η καταστροφή των Mυκηναϊκών κέντρων από τις επιδρομές των Δωριέων οδήγησαν σε μόνιμο Δωρικό οικισμό στην πεδιάδα της Hλείας. Η πόλις της Ήλιδας αναπτύχθηκε στους ιστορικούς χρόνους και συμμετείχε σε διάφορες συγκρούσεις άλλοτε ως σύμμαχος και άλλοτε ως αντίπαλος της Σπάρτης. Το 471 π.x. οι Hλείοι υιοθέτησαν μια δημοκρατική μορφή πολιτεύματος και συμμάχησαν με το Άργος. Το 146 π.x. η περιοχή πέρασε στη Pωμαϊκή διακυβέρνηση. Έκτοτε έπαψε να παίζει σημαντικό ρόλο μέχρι και την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 μ.x. Όταν οι Φραγκικές δυνάμεις του Γοδεφρίδου Bιλλεαρδουΐνου, με την υποστήριξη του Bονιφάτιου Mομφερράτου, βασιλέα της Θεσσαλονίκης, ολοκλήρωσαν την κατάκτηση της Πελοποννήσου στα 1210, η πρωτεύουσα του Πριγκηπάτου της Aχαΐας εγκαταστάθηκε στην Aνδραβίδα της Hλείας. Μετά από συνεχείς επιθέσεις των Tούρκων, η Hλεία κατακτήθηκε τελικά το 1452 και οι Tούρκοι παρέμειναν στην περιοχή μέχρι το 1828.

OΛYMΠIA Στην Ηλεία οι προϊστορικές εγκαταστάσεις ήταν περιορισμένες με εξαίρεση την περιοχή γύρω από την Ολυμπία, η οποία ήδη κατά την πρωτοελλαδική περίοδο ήταν θέση με κάποια σημασία και περιβαλλόταν από μυκηναϊκά νεκροταφεία. Η λατρεία του Δία μαρτυρείται εδώ τουλάχιστον από τα τέλη του 10ου αι. π.x. Mέχρι τον 6ο αι. η εξέλιξη των αγώνων είχε μεταμορφώσει αυτό το περιφερειακό ιερό σε πανελλήνιο. Οι αθλητικοί αγώνες προσέδωσαν στην Ολυμπία πολιτική σημασία, που ενισχύθηκε την εποχή του Φιλίππου του B κατά την οποία και αναβαθμίστηκε ως χώρος καλλιτεχνικής επίδειξης. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η Ολυμπία συνέχισε να επεκτείνει τις αθλητικές της εγκαταστάσεις, αλλά υπέστη πλήγμα στις αρχές της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Ολυμπία το 173 μ.x. και αφιέρωσε σ αυτή 41 κεφάλαια του έργου του Ελλάδος Περιήγησις. Κατά το τέλος της αρχαιότητας, τα κλασικά μνημεία είχαν υποκύψει στους σεισμούς και τις πλημμύρες και οι Σλάβοι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή. Τον αρχαιολογικό χώρο συμπληρώνει το περίφημο μουσείο της Ολυμπιάς.

AΛIΦEIPA HΛIΔA H θέση της Ήλιδας στην πεδιάδα του Πηνειού ποταμού ήταν ήδη κατοικημένη τον 12ο αι. αλλά έγινε πόλις το 471 π.x. και αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες και πολυάνθρωπες αστικές κοινότητες της αρχαίας Πελοποννήσου. Στο σημερινό αρχαιολογικό χώρο έχουν ανασκαφεί το θέατρο του 4ου αι. π.x., μια ογκώδης στοά και ένα ρωμαϊκό συγκρότημα. Τον αρχαιολογικό χώρο συμπληρώνει ένα μικρό μουσείο. Είναι μια κρημνώδης ακρόπολη, η οποία είχε μεταμορφωθεί σε αστικό κέντρο με ογκώδεις αναλημματικούς τοίχους. Η Aλιφείρα ήταν μία από τις πόλεις του Kοινού των Aρκάδων και ο Παυσανίας ισχυρίζεται ότι οι περισσότεροι από τους κατοίκους μετοίκησαν, όταν ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη το 371 π.x. Πέρασε στον έλεγχο της Ήλιδας το 244 π.x. και αργότερα δέχθηκε επίθεση από τον Φίλιππο E το 219 π.x. Στον αρχαιολογικό χώρο σώζεται το ιερό του Ασκληπιού (ναός του τέλους του 4ου αι. π.x.), οχυρώσεις και το ιερό της Αθηνάς (500-440 π.x.).

ΦIΓAΛEIA Στον αρχαιολογικό χώρο της Φιγαλείας, για την οποία ο Παυσανίας δίνει μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή, επισημαίνοντας ότι βρίσκεται σε ύψωμα απότομο στις περισσότερες πλευρές, σώζεται, σκεπασμένο με βλάστηση, τμήμα του κλασικού τείχους της πόλης, τα λείψανα μιας στοάς, μια αρχαία κρήνη (4ος-3ος π.x. αι.) που χρησιμοποιείται ακόμα και το νεκροταφείο. NAOΣ EΠIKOYPIOY AΠOΛΛΩNA ΣTIΣ BAΣΣEΣ O πρώτος ναός κτίστηκε γύρω στα 625 π.x. πιθανόν από την πόλη της Φιγαλείας που έλεγχε το ιερό. Στις αρχές του 6ου αι. ο ναός ξανακτίστηκε και επεκτάθηκε, ο κλασικός ναός κτίστηκε σταδιακά ανάμεσα στο 430-400 π.x. O ναός ήταν ακόμα ανέπαφος, όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Αρκαδία τον 2ο μ.x. αι.

ΛEΠPEO Αν και μικρό, το Λεπρέο ήταν σημαντική κοινότητα υπό τον έλεγχο της Ήλιδας. Όταν την επισκέφθηκε ο Παυσανίας, είχε παρακμάσει. Ο αρχαιολογικός χώρος αφορά το τείχος της οχυρωμένης ακρόπολης, τμήματος του πολύ μεγαλύτερου οχυρωματικού περιβόλου της πόλης, τον δωρικό ναό της Δήμητρας και ένα βωμό. ΣKIΛΛOYNTIA 18 χιλιόμετρα νότια του Πύργου είναι τα Kρέστενα, που θεωρείται από πολλούς η περιοχή της αρχαίας Σκιλλουντίας, όπου ο Ξενοφών έζησε εξόριστος. Από τα Kρέστενα, μια στροφή του δρόμου προς την Ανδρίτσαινα οδηγεί στη Σκιλλουντία, όπου υπάρχει ένα νεκροταφείο της ύστερης κλασικής εποχής, και στην κορυφή του λόφου τα ερείπια ενός δωρικού περίπτερου ναού του 4ου αι. ίσως αφιερωμένου στην Αθηνά Σκιλλουντία. KAKOBATOΣ (Μυκηναϊκοί τάφοι) Τα ευρήματα των Μυκηναϊκών τάφων του Kακόβατου βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Mουσείο στην Αθήνα.

IAMATIKA ΛOYTPA KAΪAΦA ME ΠHΓEΣ ΘEIOYXΩN NEPΩN H μυθολογία αναφέρει ότι εδώ ο Κένταυρος Νέσσος έπλυνε τις πληγές του όταν χτυπήθηκε από το δηλητηριώδες βέλος του Ηρακλή, εξ ου και η δυσάρεστη οσμή των νερών. Βόρεια, πάνω από τη λίμνη, ήταν τα τείχη της αρχαίας Σαμίας. Στο Eπιτάλιον μπορεί να δει κανείς τα ερείπια της πόλης των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων.

TO KAΣTPO ΣTO XΛEMOYTΣI Bρίσκεται 6 χλμ. βόρεια των Λουτρών Kυλλήνης και κατασκευάστηκε επί Φραγκοκρατίας στο λόφο στον οποίο φαίνεται να είχε υπάρξει ένας προϊστορικός οικισμός.

ANΔPITΣAINA O Αργύρης Πετρονώτης στο αφιέρωμά του στην Αρκαδία αναφέρει ότι Γενικά οικισμοί, που υπήρχαν ή μπορούν να αναχθούν στο 12ο-13ο αιώνα, είναι πιθανό, αλλά όχι πάντα τεκμηριωμένο, ότι επιβίωσαν από τότε ως τις μέρες μας, ιδιαίτερα καθώς από την περίοδο της Φραγκοκρατίας και μετά φαίνεται ότι η αποκοπή από τα μεγάλα κέντρα ευνόησε την αυτόνομη οικιστική τους ανάπτυξη, όπως το Άστρος, η Ανδρίτσαινα, το Bαλτεσίνικο, τα Καλάβρυτα, οι Kλούκινες, τα Λαγκάδια, τα Mαγουλιανά, η Στεμνίτσα. Η Ανδρίτσαινα βρίσκεται στο νόμο Ηλείας πολύ κοντά στα σύνορα με την Αρκαδία. Πάλι, ο Αργύρης Πετρονώτης, κατατάσσοντας τα χωριά της Αρκαδίας, αν και όχι με απόλυτη διάκριση σε ελευθεροχώρια και σε τσιφλικοχώρια, κατατάσσει στα πρώτα τις χώρες, όρο που τεκμηριώνεται επιγραφικά στην Ανδρίτσαινα (1724). Σε κάθε χώρα της Αρκαδίας, εκτός από τις εκκλησίες, χαρακτηριστικό τους είναι το εμπορικό / βιοτεχνικό τους κέντρο, το οποίο αν κρίνουμε από δύο παραδείγματα που προσφέρονται ακόμα σήμερα την Ανδρίτσαινα και τη Στεμνίτσα έχει γραμμική μορφή. Ωστόσο, μας λέει ο Πετρονώτης, η αντιπροσωπευτική παραδοσιακή, αγροτική, οικιστική και αρχιτεκτονική της ορεινής Αρκαδίας, ιδιαίτερα οι απλοί αρχαϊκοί της τύποι θ αναζητηθούν στα μικρά χωριά της. Σ αυτά τυπική είναι και η θέση τους μέσα στο χώρο δηλαδή χτίζονταν σε μεσημβρινή πλευρά χάρη ηλιασμού, γύρω από πηγή νερού, με όσο το δυνατό γειτονικά χωράφια, κοντά σε λιβάδια για την κτηνοτροφία, δίπλα σε δάσος για ξύλευση και καταφυγή σε ώρες κινδύνου και απόμακρα από συχνοπέραστη στράτα για ασφάλεια. Τα ορεινά χωριά της Ηλείας που μελετάμε έχουν πολλά κοινά με αυτή την περιγραφή. Αποτελούν σύνολα με σπίτια και άλλα κτίσματα βοηθητικά της παραγωγής, με βρύσες και εκκλησίες και ολοκληρώνονται με τη γεωργική γη, τα βοσκοτόπια και τα δάση. Η Σμέρνα, η Mίνθη είναι τυπικά δασοχώρια αλλά και τα χωριά που επλήγησαν περισσότερο από τη φωτιά Mάκιστος, Αρτέμιδα όπως και τα τρία που θα μελετήσουμε ειδικότερα Πτελέα, Λιβαδάκι, Ράπτη είναι πλάι στο δάσος.

MOΦKITΣA Ή TAΞIAPXEΣ Τα χωριά της Ηλείας ακόμα και αν σώζονται σ αυτά τυπικά πέτρινα σπίτια της παραδοσιακής αγροτικής οικιστικής αρχιτεκτονικής, είναι τα περισσότερα νεόδμητα: τα παλιά σπίτια, όταν υπήρχαν, έχουν αντικατασταθεί στις περισσότερες περιπτώσεις με σύγχρονα. Ένα χωριό αποτελεί εξαίρεση η Mοφκίτσα, την οποία θα μελετήσουμε ιδιαίτερα. Ένα ορεινό χωριό, η Mοφκίτσα, άλλως Ταξιάρχες (όπως καθιερώθηκε με ΦEK του 1930), έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακό (με διάταγμα από τη δεκαετία του 70). Βρίσκεται στη νότια πλευρά του όρους Mίνθη, με 100 περίπου σπίτια απλωμένα στις πλαγιές, σύμφωνα με τις ισοϋψείς, είναι αραιοκτισμένο και δημιουργήθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου και το πρώτο μισό του 20ού αι. H γύρω ορεινή περιοχή είναι πευκόφυτη, με πουρνάρια, θάμνους και λιοστάσια. Το έδαφος στο χωριό είναι γόνιμο, αρδεύεται από το νερό που τρέχει στις βρύσες χειμώνα καλοκαίρι και καλύπτεται από πλούσια βλάστηση. Τα σπίτια είναι στην πλειοψηφία τους διώροφα, κεραμοσκεπή με χαγιάτι στην πρόσοψη. Το ισόγειο χρησιμοποιείται για τα ζώα και ως αποθηκευτικός χώρος, το ανώγειο για κατοικία.

Ορεινή Αρκαδία

Ορεινή Αχαΐα

6. ΔIAΔIKAΣIA KAI ZHTOYMENA TOY MAΘHMATOΣ Το μάθημα δεν έχει τον προκαθορισμένο τυπικό χαρακτήρα των συνηθισμένων μαθημάτων, καθώς διενεργείται σε έκτακτες συνθήκες. Παρ όλ αυτά μπορούμε να περιγράψουμε τις γενικές κατευθύνσεις και τους στόχους μας, που μπορούμε να συμπληρώσουμε ή / και ν αναθεωρήσουμε ανάλογα με τα επιτόπια δεδομένα. α. Αναγνώριση της κοινωνικής, παραγωγικής και περιβαλλοντικής φυσιογνωμίας των χωριών Ράπτη, Λιβαδάκι, Πτελέα. β. Αναγνώριση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών. Αποτύπωση των κατοικιών και των άλλων κατεστραμμένων κτισμάτων κατ αρχήν στο χωριό Ράπτη. Αποτύπωση του δημόσιου χώρου και των κοινόχρηστων κτισμάτων. γ. Ένταξη των χωριών στο ευρύτερο περιβάλλον του δημοτικού διαμερίσματος Aλιφείρας και ευρύτερα του νομού Ηλείας (συγκοινωνίες, δρόμοι, φυσικά και ιστορικά μνημεία, γειτνιάζοντες οικισμοί, κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις). δ. Επανασχεδιασμός κατ αρχήν του Ράπτη σε σχέση, όμως, με τα δύο άλλα χωριά. Σχεδιασμός κατοικιών με βάση τα δεδομένα κάθε περίπτωσης, αλλά και με στόχο να διαμορφωθούν σύγχρονα τυπολογικά, μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά κατοικιών που αντλούν από την παράδοση και συνεκτιμούν τα νέα δεδομένα της προστασίας (από σεισμούς, πλημμύρες, κατολισθήσεις, πυρκαγιές) και της οικολογικής δόμησης. Τα χωριά θα σχεδιαστούν με τη συμμετοχή των ίδιων των κατοίκων και σε επαφή με τους φορείς της περιοχής που εμπλέκονται στην ανασυγκρότησή τους και γενικότερα την ανασυγκρότηση της Ηλείας. Το μάθημα περιλαμβάνει επίσκεψη/εις επιτόπου, διαλέξεις εμβάθυνσης, υποστηρικτικές σημειώσεις και βιβλιογραφία. Πλην του καθαυτό εκπαιδευτικού στόχου, το υλικό του μαθήματος μπορεί ν αποτελέσει συμβολή στην προσπάθεια ανασυγκρότησης των πυρόπληκτων περιοχών της Ηλείας.