ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εποχή μας, κρίσιμη καμπή του ιστορικού χρόνου, θέτει επιτακτικά ζητήματα ήθους και ζωής. Εδώ αρθρώνεται και η προβληματική της τομής ήθους και χώρου που πραγματεύεται ο συλλογικός αυτός τόμος, η οποία στην πορεία της ενδελεχούς μελέτης της λαμβάνει ποικίλες εκφάνσεις και ανοίγεται σε περισσότερες προσεγγίσεις, γεγονός που έθεσε στον τίτλο του βιβλίου την πληθυντική της απόδοση: Τομές ήθους και χώρου. Η εποχή μας προβάλλει μια έντονη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την ηθική ως το πεδίο που ενδεχομένως θα μπορούσε να προσφέρει λύσεις στα προβλήματά της. Η αμφισβήτηση των α- ξιών και των μοντέλων της μοντέρνας ζωής που θεμελιώνονται στις απαρχές της νεωτερικότητας, η κλιμάκωση της αρνητικής αποτίμησής τους στον 20 ό αιώνα με την αιχμηρή κορύφωσή της στο πεδίο των θεωριών του χώρου τη δεκαετία του 60, συνοδεύεται σήμερα από μια οικονομική κρίση παγκόσμιας εμβέλειας. Ταυτόχρονα, η επέλαση της τεχνολογίας και των επιστημών διαρρηγνύει χωροκοινωνικά σύνορα υποστηρίζοντας τις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης σε οικονομία και πολιτισμό, ενώ παράλληλα προκαλεί την ενασχόληση με νέα θέματα που προκύπτουν και απαιτούν την ταχύτατη επίλυσή τους μέσα σε ένα όλο και περισσότερο ομιχλώδες αξιακό περιβάλλον. Αντιφατικές διαδικασίες διαπερνούν τη σύγχρονη ζωή μας εμμένοντας στο δομικό αυτό φαινόμενο (της αντίφασης) που
γεννά προβλήματα και ταυτόχρονα ωθεί σε δημιουργικές ανακατατάξεις της υλικο-πνευματικής ζωής μας. Καθώς σήμερα οι πιεστικές οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές κρίσεις και αλλαγές μοιάζουν να υποδεικνύουν την ανάγκη ενός θεωρητικού επαναπροσδιορισμού των αξιολογικών συστημάτων, των προτεραιοτήτων του σχεδιασμού και των καθιερωμένων ιδεολογικών και εκπαιδευτικών ιεραρχήσεων, η σχέση ήθους και χώρου προβάλλει αξιώσεις ερευνητικής έλξης. Η αρχιτεκτονική, ως συλλογική τέχνη και επιστήμη, ως μια τέχνη και επιστήμη που ενσωματώνει οργανικά την κοινωνική διάσταση της χωρικότητας, μοιάζει κατεξοχήν να προσφέρεται για μια ανάλυση υπό το πρίσμα των παραπάνω επαναπροσδιορισμών και των νέων ιεραρχήσεων στις σύγχρονες σπουδές του χώρου. Παρ όλα αυτά, η τρέχουσα κατάσταση στις ακαδημαϊκές σπουδές φανερώνει τη σχετική απουσία του αναγκαίου διαλόγου α- νάμεσα στην αρχιτεκτονική και την ηθική. Αυτή η απουσία οφείλεται στην επίμονη κυριαρχία της αισθητικής και τεχνοκρατικής αποτίμησης της αρχιτεκτονικής. Οφείλεται επίσης στη δυσπιστία που καλλιέργησε ο Μεταμοντερνισμός για οποιαδήποτε επίκληση ηθικών κανονιστικών αξιών που θα επανέφερε στο νου συλλογικά προτάγματα χειραφέτησης ή «μεγάλες αφηγήσεις». Σε αυτό το πλαίσιο, η αρχιτεκτονική θεωρήθηκε συχνά ως μια απλή παθητική αντανάκλαση της τρέχουσας ηθικής της εξουσίας, ως ένας φορέας της κυρίαρχης ιδεολογίας στο χώρο, ως μια «κρυστάλλωση του status quo σε πέτρα». Είναι δεδομένη στη σύγχρονη αρχιτεκτονική η ιδιαίτερη βαρύτητα που αποδίδεται στη μορφή, καθώς και η αντίστοιχη ηθική του κενού και της ελευθερίας που τη συνοδεύει. Είναι, ωστόσο, επίσης δεδομένη η προκλητική τους οικειοποίηση από την αγορά και η μετάλλαξή τους από κενά νοήματος σημεία (αισθητική που αντιτίθεται στις μεγάλες αφηγήσεις) σε θέαμα ανάλογο με τις απαιτήσεις του καταναλωτικού πολιτισμού μας, πράγμα που έχει ως συνέπεια την έκπτωση της αρ- [14] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
χικής ηθικής (μετα-ηθικής όπως θα διευκρινιστεί στα κείμενα αυτού του τόμου) σε τεχνολογικά επιτεύγματα υψηλής ποιότητας τόσο σε ό,τι αφορά στην κατασκευαστική λογική τους όσο και στην αισθητική των γραμμών τους. Από την άλλη, οι ταχύτατες αλλαγές στη σχέση ιδιωτικού-δημόσιου, αλλά και στο χαρακτήρα του δημόσιου εξαιτίας της ηλεκτρονικής τεχνολογίας και του πολιτικού νεοφιλελευθερισμού που κυριαρχεί στο δυτικό κόσμο, στρέφουν την κατασκευή σε δημόσιους/συλλογικούς χώρους μεγάλης κλίμακας ευνοώντας την ανάπτυξη του star system στην αρχιτεκτονική. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι σύγχρονες αρχιτεκτονικές μορφές αποτελούν περισσότερο υπαινιγμούς μιας ηθικής «άλλης» από εκείνη της νεωτερικότητας παρά ένα «συμβάν» που ενέχει αυτήν τη νέα ηθική. Ενδεχομένως ήρθε ο καιρός να στοχαστούμε εκ νέου την ηθική διάσταση του χώρου προσανατολιζόμενοι σε επιμέρους κατευθύνσεις ανάλογες με πτυχές της ζωής που η κριτική θεώρηση του μοντερνισμού απογύμνωσε αναδεικνύοντας δίπλα στο κοινωνικό-ταξικό και το περιβαλλοντικό, το έμφυλο, το πολιτισμικό, το πολιτικό, πεδία των οποίων η συνάρθρωση θα ανταποκρινόταν ενδεχομένως, υπό τη δεδομένη συνθήκη, στη στοχοθεσία μιας ευτυχούς ανθρώπινης ζωής. Στις Τομές ήθους και χώρου επιθυμούμε να συστήσουμε ένα πεδίο συνάντησης της προβληματικής του χώρου με εκείνη της ηθικής. Στο μέτρο που η ηθική ιδρύεται, όπως όλα τα πεδία, για να αποφέρει θετικά αποτελέσματα στη ζωή των ανθρώπων, τα οποία θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει στην ευόδωση της ανθρώπινης συνύπαρξης και στην ευτυχία του καθενός, η άρθρωσή της στην προβληματική του χώρου δεν μπορεί παρά να συνδέεται ομοίως με μια ανάλογη στοχοθεσία. Στο σημείο αυτό κάνουμε τις ακόλουθες παρατηρήσεις: - Η συνάντηση χώρου και ηθικής, αποτέλεσμα του εντεταμένου, όπως ήδη ειπώθηκε, ενδιαφέροντος της εποχής μας για το πεδίο της ηθικής, ΕΙΣΑΓΩΓΗ [15]
προδίδει μια ιδιαιτέρως ζοφερή κατάσταση σε ό,τι αφορά σήμερα στα ζητήματα του χώρου και της κοινωνίας. Πράγματι, η ηθική αποκτά ενδιαφέρον όταν το πλαίσιο ζωής των ανθρώπων επιφέρει σημαντικά προβλήματα γι αυτούς, και τόσο μεγαλύτερο ενδιαφέρον αποκτά όσο λιγότεροι δρόμοι φωτίζουν την έξοδο από τα προβλήματα αυτά. Ο προβληματισμός, λοιπόν, που εκδιπλώνεται σήμερα γύρω από το θέμα μας τομές ήθους και χώρου συναντά μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα, η οποία περιπλέκεται ακόμη περισσότερο δεδομένης της ιδιάζουσας σχέσης της σύγχρονης κριτικής θεωρίας του χώρου και της σύγχρονης οικονομικής-κοινωνικής δυναμικής που με περισσή δεξιοτεχνία ενσωματώνει στο δικό της αξιακό σύστημα τις νέες προτάσεις. - Η συνάντηση της προβληματικής του χώρου και εκείνης της ηθικής ανοίγει το πεδίο της κριτικής του σύγχρονου αστικού και αρχιτεκτονικού χώρου με στόχο την επιζήτηση μιας ηθικής προοπτικής του χώρου. Εδώ όμως, για το ίδιο το κριτικό πνεύμα, αποκαλύπτεται ο κίνδυνος μιας άλλης ενδεχόμενης λειτουργίας της συνάντησης αυτής, πέρα από εκείνη της κριτικής: η σύμπλεξη χώρου και ηθικής σε έναν ανορθολογικό κόσμο θεωρούμενο ως αναπόδραστο μπορεί να αναλαμβάνει ένα ρόλο απολογίας για την, προβαλλόμενη ως αναγκαστική, αποδοχή του κόσμου αυτού και για την παραίτηση των τεχνών και επιστημών του χώρου από σθεναρότερες στάσεις. - Από τη στιγμή που η προβληματική περί ηθικής και χώρου αποβλέπει στην παραγωγή αποτελεσμάτων έξω από το σώμα αυτής της ίδιας και μιας θεωρητικής της ανακύκλωσης, προς τον ευτυχή άνθρωπο, μια τυχόν κατανόηση της χωρικής ηθικής ως εσωτερικής χωρικής ποιότητας, δηλαδή μιας ιδιότητας του χώρου η οποία πορεύεται και επιστρέφει στον ίδιο το χώρο, φαίνεται να υπολείπεται των αξιώσεων του πεδίου της συγκεκριμένης προβληματικής. Με την έννοια αυτή, οι κριτικές που περιγράφουν μορφές αρχιτεκτονικής ως αυτοαναφερόμενες υπονοούν και την αντίστοιχη ένδεια των τελευταίων σε ηθική [16] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ποιότητα και αντιστοίχως την άκαρπη προοπτική μιας ενδεχόμενης σύμπλεξής τους με την προβληματική περί ηθικής. - Στη διαπλοκή του με το πεδίο της ηθικής, ο χώρος αναζητά ποιότητες που θα υποστήριζαν τον προορισμό του να συμβάλλει σε μια καλύτερη ζωή των ανθρώπων. Στο μέτρο αυτό, στη διαπλοκή χώρου και ηθικής εμπλέκονται ιδεολογίες και προτάγματα διαφορετικά ως προς την αντίληψη της καλύτερης ζωής. Έτσι, η προβληματική της σύμπλεξης χώρου και ηθικής δεν αφίσταται της ιδεολογίας, πράγμα που προσδίδει στην ηθική έναν ιστορικό χαρακτήρα και την απομακρύνει από μια ενδεχόμενη ουσιακή της κατανόηση. -Στο μέτρο που επιχειρούμε να αρθρώσουμε στην προβληματική του χώρου ζητήματα ηθικής, κάνουμε παραδεκτή μια ενεργητική ερμηνεία του χώρου ως ικανού να επιδράσει στον άνθρωπο και όχι απλά ως καθρέφτη ή υποδοχέα της ανθρώπινης δράσης. Εφόσον, λοιπόν, ενεργοποιούμε το χώρο για να κάνουμε καλύτερη τη ζωή μας, είμαστε υ- ποχρεωμένοι να συμπεριλάβουμε στη σχεδιαστική μας ατζέντα τρόπους και μεθόδους αντιμετώπισης των σύγχρονων προβλημάτων, οικονομικών, πολιτικών, πολιτισμικών, οικολογικών κ.ο.κ. Για την αποφυγή, ωστόσο, ματαιόπονων δράσεων, θα ήταν χρήσιμη η έγνοια και η φροντίδα να είναι οι σχεδιαστικές μας ανησυχίες και προτάσεις συντεταγμένες με μια συνολικότερη κοινωνική και ανθρώπινη συνθήκη που θα έθετε τους όρους μιας αναλλοίωτης και αναπορόφητης, σύμφωνης με τους αρχικούς στόχους, αποτελεσματικότητάς τους. Στον συλλογικό μας τόμο επιδιώκουμε να στοχαστούμε την αρχιτεκτονική όχι μόνο ως μια επιβεβαίωση, επικύρωση και ενίσχυση των κατεστημένων ηθικών κανόνων, ως μια εξύμνηση της καθεστηκυίας τάξης, αλλά και ως πεδίο ανάδυσης της δυνατότητας μιας κριτικής στους άδικους θεσμούς αυτής της τάξης. Μπορούμε να στοχαστούμε μια κριτική λειτουργία της αρχιτεκτονικής; Τη δυνατότητά ΕΙΣΑΓΩΓΗ [17]
της όχι απλώς να αντανακλά κυρίαρχα αξιακά συστήματα αλλά και την πιθανή ικανότητά της να δημιουργεί την κριτική τους και να συμβάλλει στην ανάδυση νέων ηθικών συστημάτων; Στα κείμενα που ακολουθούν, επιθυμούμε να στοχαστούμε την αρχιτεκτονική ως ενεργητικό πυκνωτή και δημιουργό ήθους, ως εργαστήριο γένεσης νέου ήθους. Με αυτές τις προθέσεις οι Τομές ήθους και χώρου συνιστούν τόπο περισυλλογής, στοχασμού και κριτικού προβληματισμού. Συνδέσεις με το παρελθόν και σχεδιασμοί για το μέλλον ε- μπλέκονται στη νοητική αυτή διαδρομή, ενώ ποικίλες προσεγγίσεις του θέματός μας συμβάλλουν στην κατα-νόηση και περι-γραφή του. Ο John Hendrix, στο κείμενό του με τίτλο «Αρχιτεκτονική και Διανοητική Ανάπτυξη», εκδιπλώνει μια γενεαλογική αφήγηση βασικών φιλοσοφικών ιδεών, στη βάση ενός θεμελιώδους στόχουεπιχειρήματος, στη βάση ενός σταθερού άξονα: του ηθικού χρέους και του καθήκοντος της αρχιτεκτονικής να επικοινωνήσει ιδέες και να συμβολίσει μια πνευματική κουλτούρα. Αυτή η πυρηνική σύλληψη του Hendrix ουσιαστικά αποκαλύπτει το ευρύτερο μεταφυσικό και ιδεαλιστικό, Νεοπλατωνικό του πρόγραμμα. Η αρχιτεκτονική, σε αυτή την Πλατωνική-Νεοπλατωνική προοπτική, είναι υπόθεση του νου, σύλληψη της νόησης, ιδέα της σκέψης, υπερβαίνοντας την αισθητική αντίληψη και την υλική της μορφή-παρουσία. Στη βάση αυτής της αντι-ωφελιμιστικής και αντι-λειτουργιστικής ιδεολογίας, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η αρχιτεκτονική δεν εξαντλείται στη χρησιμότητα, την κατασκευαστική επάρκεια και την αισθητική της ποιότητα. Πέρα από την κλασική Βιτρουβιανή τριάδα, η αρχιτεκτονική οφείλει να αναλάβει έναν επιπλέον ρόλο: έναν ηθικό ρόλο διαπαιδαγώγησης και μόρφωσης του ανθρωπίνου πνεύματος. Ο Hendrix ονομάζει τη διαδικασία αυτής της μόρφωσης «διανοητική ανάπτυξη». Όπως γράφει χαρακτηριστικά: «Η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη, και η τέχνη προσδιορίζεται ως η επικοινωνία ιδεών μέσω [18] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
της υλικής μορφής. Η αρχιτεκτονική προσχωρεί στις ίδιες ηθικές α- ξιώσεις για την επικοινωνία ιδεών όπως οποιαδήποτε μορφή τέχνης. Σε αυτήν την επικοινωνία ιδεών, η αρχιτεκτονική έχει ευθύνη να διευκολύνει την διανοητική ανάπτυξη, διότι πέρα από το καταφύγιο και την ασφάλεια των δραστηριοτήτων, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό στην ανθρώπινη ζωή». Αναλύοντας μια πλειάδα μειζόνων στοχαστών, από τον Πλάτωνα έως τον Hegel και από τον Grosseteste έως τον Schelling, ο συγγραφέας αναπτύσσει το παραπάνω επιχείρημα και εντοπίζει υποδείξεις του φιλοσοφικού στοχασμού για τον δυνατό ηθικό και πνευματικό ρόλο της αρχιτεκτονικής. Οι προτάσεις του Hendrix έχουν έναν εξόχως αφηρημένο και γενικό χαρακτήρα. Όμως δεν στερούνται διόλου πρωτοτυπίας. Το κείμενό του αποκαλύπτει πως ο γόνιμος διάλογος αρχιτεκτονικής και φιλοσοφίας βρίσκεται ακόμα στην απαρχή του. Παρ όλα αυτά, η κατάδυση στον κόσμο των φιλοσοφικών ιδεών εμπλουτίζει την κατανόηση της αρχιτεκτονικής ως στοχαστικής πράξης. Ταυτόχρονα, επιτρέπει μια γενικότερη υπόθεση εργασίας όπως είχε διατυπωθεί σε μια προηγούμενη μελέτη του: την πιθανότητα οι αρχιτεκτονικές μορφές να συσχετίζονται με φιλοσοφικές δομές της εποχής τους ή άλλων εποχών. Σε αυτό το πλαίσιο, η αρχιτεκτονική θα ήταν πράγματι μια σημαίνουσα μορφή που φέρει νοήματα και εκπέμπει ηθικές βαθμολογήσεις του εμπειρικού κόσμου. Το κείμενο του Κωνσταντίνου Μωραΐτη με τίτλο «Πώς Αποκαλύπτεται Χωρικά το Ήθος;...Ordine geometrico demonstrato» εγγράφεται σε μια ευρύτερη στρατηγική του συγγραφέα: τη διερεύνηση του πολιτιστικού και πολιτικού νοήματος του τοπίου στη Νεωτερικότητα. Με τον όρο «τοπίο» ο συγγραφέας κατανοεί «έναν πολιτιστικό προσδιορισμό του τόπου όλες τις πρακτικές πολιτιστικής δόμησης του τόπου, συνολικά». Σύμφωνα με το συγγραφέα, στα πλαίσια αυτών των πολιτιστικών πρακτικών, το τοπίο υποβάλλει, διατυπώνει και υ- ΕΙΣΑΓΩΓΗ [19]
πονοεί ηθικές και αξιολογικές υποδείξεις για τους όρους του πράττειν. Υπό αυτήν την έννοια, το παρόν κείμενο αναπτύσσει την ιδέα του Νεωτερικού τοπίου ως ένα υπόδειγμα κοινωνικού ήθους. Χρησιμοποιώντας ψυχαναλυτική ορολογία, ο Μωραΐτης επισημαίνει το ρόλο της αρχιτεκτονικής και των διαμορφώσεων τοπίου στην υποβολή κοινωνικών ηθικών προτύπων συμπεριφοράς. Η βασική θέση του δοκιμίου, πάνω στην οποία στηρίζεται η παραπάνω συσχέτιση του τοπίου και του ήθους, είναι πως οι ηθικές υποδείξεις διαμεσολαβούνται από την παραγωγή αισθητικά προσλήψιμων υποδείξεων, προτύπων και κανόνων του πράττειν. Έτσι, το Νεωτερικό, γεωμετρικά οργανωμένο, τοπίο μπορεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο σε αυτή την παραγωγή των, αισθητικά διαμεσολαβημένων, ηθικών προτύπων της πράξης. Ο συγγραφέας μοιάζει να θεσπίζει μια σχέση άμεσης αντιστοιχίας ανάμεσα στα κοινωνικά επικρατούντα ήθη και στο τοπίο της εποχής τους, δηλαδή στην αντιληπτική, αισθητική και χωρική τους εποπτεία και απόδοση. Επισημαίνεται πως η αισθητηριακά προσιτή «προβολή», παράσταση και δημοσιοποίηση αυτών των κοινωνικών ηθικών προτύπων μέσω χωρικών δομών οργάνωσης, ενισχύει τη δυνατότητα επιβολής τους. Ως παράδειγμα «έντεχνης» επιβολής ανάλογων προτύπων θεωρείται η περίοδος του Μπαρόκ: μια εμπρόθετη προβολή των αξιών της Παπικής Εκκλησίας και του Καθολικισμού. Ο συγγραφέας εστιάζει επιπλέον στην ανάλυση χαρακτηριστικών τοπιακών διαμορφώσεων της Γαλλίας και της Ολλανδίας του 17 ου αιώνα, αναδεικνύοντας πως οι επιμέρους διαφοροποιήσεις και οι ιδιαιτερότητες στον σχεδιαστικό, συνθετικό χειρισμό του τοπιακού χώρου, αντιστοιχούν σε κοσμοθεωρητικές μετατοπίσεις στα κοινωνικά ήθη, τα πολιτικά πρότυπα διακυβέρνησης καθώς και στις φιλοσοφικές έννοιες που τα συμπυκνώνουν και τα εκφράζουν. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει μια πρωτότυπη θεώρηση της φιλοσοφίας του Descartes στα πλαίσια των μηχανικών, κατασκευαστικών και τοπιακών αναζητήσεων της [20] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Επιστημονικής Επανάστασης. Η διαρκής συσχέτιση των διαμορφώσεων του τοπίου με την ηθική φυσιογνωμία κάθε ιστορικής εποχής, οδηγεί το συγγραφέα στη σύγχρονη «μετα-ηθική» και την «περιβαλλοντική ηθική» και τις συνέπειες που μπορεί να προκαλέσουν στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του χώρου. Η στροφή σε μια «τοπολογική» προσέγγιση του τοπίου ως πεδίου διαρκούς επενέργειας δυνάμεων και η υπέρβαση της αρχιτεκτονικής των «κτιρίων» ως σχεδιασμού «αντικειμένων» προδιαγράφουν το ανοικτό πεδίο των ηθών και των ερευνών του μέλλοντος. Σύμφωνα με τον Μωραΐτη, αυτές οι έρευνες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τη σημασία της διαμόρφωσης του χώρου ως ενός «εκτεταμένου εργαστηρίου συγκρότησης των κοινωνικών ηθών». Στο κείμενό τους «Ηθική και Διάκοσμος στη Νεωτερική και Σύγχρονη Εποχή», οι Claudio Conenna και Κυριακή Τσουκαλά διερευνούν τις σημασιοδοτήσεις της ηθικής και του διακόσμου στις δύο περιόδους νεωτερική και μετανεωτερική, και εξετάζουν κριτικά τις διαφορετικές αρχιτεκτονικές θεωρήσεις που σχετίζονται με το θέμα αυτό. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι την περίοδο της νεωτερικότητας μια ορθολογική πραγματιστική λογική κυριεύει το πνεύμα των αρχιτεκτόνων και οδηγεί την αρχιτεκτονική (μέσα στη συνθήκη των νέων τεχνολογιών/υλικών και της αναγκαιότητας για μαζική παραγωγή) στην αναζήτηση θεμελιωδών αρχών κυρίως στο πεδίο της ηθικής παρά της αισθητικής. Αυτή η κοινωνικη-πραγματιστική συνθήκη δημιούργησε μια νέα αισθητική που τροφοδοτήθηκε από την ηθική της αυτονομίας και της καθολικότητας. Ο διάκοσμος συνυφαίνεται με την έννοια της κατασκευής δημιουργώντας ένα αρμονικό αρχιτεκτονικό Όλον, ενώ το πνεύμα της εποχής και της μαζικής παραγωγής συνέβαλαν στη δημιουργία καθολικών κανόνων και μοντέλων. Την περίοδο που ακολουθεί, αυτή της μετα(υπερ)νεωτερικότητας, η ηθική της αυτονομίας-δεοντολογίας αντικαθίσταται από την ηθική της ανεξαρτησίας των έκκεντρων πολλών αληθειών της ΕΙΣΑΓΩΓΗ [21]
επιθυμίας, της επικοινωνίας. Το μετανεωτερικό μοντέλο υπερασπίζεται τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της ηθικής εμπειρίας από το υποκείμενο και την αναστοχαστικότητά του προς την επικοινωνία μέσω της γλώσσας (πολιτισμική πολιτική): μια χαλαρή επικοινωνία με την έννοια μιας λεκτικής συνδιαλλαγής απονοηματοδοτημένης από τα ισχυρά εγκατεστημένα νοήματα του παρελθόντος και τη μοναδική, καθολική αλήθεια έρχεται στο προσκήνιο και μαζί της οι νεο-νοηματοδοτημένες έννοιες της συμμετοχής, της διάδρασης, της ανταποκρισιμότητας, της ρευστότητας και της μεταβλητότητας (των νοημάτων), της δημιουργικής αλληλεπίδρασης. Διακρίνονται τρεις τάσεις στο θέμα του διακόσμου στην αρχιτεκτονική. Η μία τάση συνεπής με τις θεωρητικές αφετηρίες της ανατρέχει στην ηθική της α- νεξαρτησίας και επεξεργαζόμενη τις δυνατότητες της ίδιας της κατασκευής όπως διαμορφώνονται στη σύγχρονη τεχνολογική συνθήκη μεθερμηνεύει δημιουργικά τις ιδέες και πρακτικές του μοντέρνου κινήματος και ορισμένων προάγγελών του και συνδέει οργανικά τον διάκοσμο με λειτουργικά και δομικά στοιχεία-επιφάνειες του κτιρίου. Με τη συμβολή της παραμετρικής γεωμετρίας η έννοια της αυτοδυναμίας της αρχιτεκτονικής (στην οποία ενυπάρχει ο κανόνας) μεταπίπτει σε «ανεξαρτησία από τον κανόνα». Η δεύτερη τάση, α- νατρέχοντας στα τελευταία και πιο εξελιγμένα τεχνολογικά επιτεύγματα, κατορθώνει να συνθέσει «διάκοσμο και διακόσμηση» σε ένα θέμα, συνδυάζοντάς το με τη λειτουργία και το στατικό φορέα του αρχιτεκτονήματος. Περισσότερο συνεπής με τις θεωρίες που αντιμάχονται τα εννοιολογικά δίπολα και τις κοινωνικο-εξουσιαστικές προεκτάσεις τους, η τάση αυτή διαλύει την αντίθεση μεταξύ διακόσμου και διακόσμησης, καταργεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους, αντιμετωπίζοντάς τα ως ένα σύν-θετο θέμα, ως παραγωγή/αυτογένεση μορφής. Και η τρίτη τάση, αδιάφορη για τη λειτουργικο-συμβολική σύνθεση διακόσμου και διακόσμησης, χειρίζεται με [22] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τρόπο διακριτό αυτό το θέμα. Η τάση αυτή, ωστόσο, δεν φαίνεται ασυνεπής με τη σύνολη ηθική της εποχής μας. Μέσα στο πλαίσιο της ηθικής της επικοινωνίας, μιας ρευστής και διαρκώς μεταβαλλόμενης συνδιαλλαγής, σύγχρονα αρχιτεκτονικά παραδείγματα χρησιμοποιούν τη διακόσμηση ως εκφραστικό μέσο, αδιαφορώντας για το διαχωρισμό της από τον διάκοσμο. Η αναφορά και παράθεση χαρακτηριστικών αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων συμβάλλουν στην τεκμηρίωση των θέσεων που αναπτύσσονται στην εργασία. Tο κείμενο του Νικολάου-Ίωνα Τερζόγλου με τίτλο «Προς ένα Νέο Ηθικό Παράδειγμα στο Σχεδιασμό του Χώρου» αποτελεί λογική συνέχεια και επέκταση ενός σταθερού και μακροπρόθεσμου ερευνητικού προγράμματος του συγγραφέα. Το πρόγραμμα αυτό στοχεύει στην αποκατάσταση και την επανα-θεμελίωση ορισμένων βασικών αρχών του Μοντέρνου Κινήματος στην αρχιτεκτονική, σε συνάρτηση με τις σύγχρονες οικολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές κρίσεις και ανάγκες. Αυτός ο στόχος εντάσσεται σε ένα ευρύτερο φιλοσοφικό σχέδιο επαν-ενεργοποίησης και ολοκλήρωσης του ημιτελούς σχεδίου της Νεωτερικότητας. Η ενεργοποίηση αυτή δεν νοείται με όρους μιας «αναβίωσης», αλλά ως μια επαν-εκκίνηση. Βασική θέση του παραπάνω δοκιμίου είναι πως η αισθητική εμμονή στη «μορφή» που χαρακτήρισε αρκετές όψεις της «Μεταμοντέρνας» και της «Αποδομιστικής» αρχιτεκτονικής, έχει οδηγήσει σε ένα αδιέξοδο. Σύμφωνα με τον Τερζόγλου, ο αισθητικός φορμαλισμός των αποκαλούμενων «αρχιτεκτόνωνstar» αδυνατεί να απαντήσει σε νέα, σύγχρονα πολιτικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα και αιτήματα του ανθρώπου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ήρθε ο καιρός να στοχαστούμε εκ νέου την ηθική διάσταση του χώρου ή την «ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής». Και κατανοεί αυτήν την αναγκαία «ηθική στροφή» ως μια «αλλαγή Παραδείγματος» από την αισθητική στην ηθική νοηματοδότηση της αρχιτεκτονικής, χρησιμοποιώντας τον γνω- ΕΙΣΑΓΩΓΗ [23]
στό όρο του Thomas S. Kuhn. Ο Τερζόγλου θεωρεί πως το πιο πρόσφατο υπόδειγμα μιας «ηθικής» προσέγγισης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής πράξης ανάγεται στο Μοντέρνο Κίνημα των απαρχών του 20 ού αιώνα. Συναφείς ιδέες όπως η «αλήθεια της κατασκευής», η ηθική ευθύνη του αρχιτέκτονα ως πολιτικού υποκειμένου και η κοινωνική διάσταση του χώρου, σφυρηλατήθηκαν στο εννοιολογικό εργαστήριο του Μοντερνισμού. Στο κείμενό του, επιχειρεί να αναδείξει τον εννοιολογικά γνήσιο πυρήνα και το φιλοσοφικό υπόβαθρο της Μοντέρνας ηθικής ιδέας περί της «αλήθειας της δομής». Ταυτόχρονα, ο Τερζόγλου επιθυμεί να διαχωρίσει αυτή την κεντρική ιδέα από τις Μεταμοντέρνες, αρνητικές αποτιμήσεις της και τις γενεαλογικές της συσχετίσεις με την «πουριτανική» ηθικότητα του 19 ου αιώνα, όπως κωδικοποιούνται, για παράδειγμα, στο ιστοριογραφικό εγχείρημα του David Watkin. Τελικός στόχος αυτής της επαν-ερμηνείας είναι μια νέα νοηματοδότηση της έννοιας της «δομής» ως υλικής κατασκευής, ως οργανικής ολότητας και ως πνευματικής κουλτούρας, καθώς και η συσχέτιση της «αλήθειας» αυτής της «δομής» με μια σύγχρονη «ηθική του τόπου». Με αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζει ο συγγραφέας, η Μοντέρνα ηθική της δομής καθίσταται ξανά επίκαιρη. Στην εργασία της «Χώρος και Ήθος στην Έννοια της Πρόσβασης», η Χαρίκλεια Παντελίδου επιχειρεί μια κριτική διερεύνηση του σύγχρονου ανασχηματισμού του αστικού χώρου στον εννοιολογικό άξονα της πρόσβασης και αναζητά τις παραμέτρους μιας ηθικής συγκρότησης της έννοιας αυτής. Η συγγραφέας θεωρεί την έννοια της πρόσβασης στο πλαίσιο της μετανεωτερικής της ανάδειξης και της ταυτόχρονης χωρο-πολιτισμικής στροφής όπου η προβληματική της πρόσβασης αρθρώθηκε στην πραγματικότητα της κατάτμησης του χώρου και της έντασης των αποκλεισμών. Στη σύγχρονη παγκόσμια αναδιαμόρφωση της κοινωνικής ζωής σε οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο, η κατανόηση της ανθρώπινης ευτυχίας εντοπί- [24] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ζεται στη διασφάλιση ελεύθερης πρόσβασης στον συλλογικό χώρο και τα αγαθά, ενώ ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της συλλογικότητας με βάση τη δυνατότητα χρήσης από περισσότερους απομακρύνει τη συλλογική ποιότητα από την απαίτηση της κοινωνικοποίησης και της ανακατανομής του πλούτου. Καθώς το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από την κανονιστική δυναμική του χώρου στη σημειακή του εμπειρία, η προβληματική της πρόσβασης στο χώρο συνδέθηκε με την έννοια της ετερότητας. Στο πλαίσιο αυτό, ωστόσο, υποστηρίζει η συγγραφέας, αποκαλύπτεται η ηθική ανεπάρκεια της έννοιας της πρόσβασης: ως εξαντλούμενη στη δυνατότητα πρόσβασης η ετερότητα αποσυνδέθηκε από το αίτημα της ισότητας, με αποτέλεσμα την εννοιολογική της συρρίκνωση σε ένα τυπικό, αυτοαναφερόμενο και αυταπόδεικτο περιεχόμενο και σε διάσταση από μια πραγματική βιωματική της συγκρότηση στην καθημερινή ζωή. Στη συνέχεια, η συγγραφέας εξετάζει τη σχέση της έννοιας της πρόσβασης με εκείνη της ιδιοκτησίας και υποστηρίζει ότι η σύγχρονη επανασυγκρότηση της κοινωνικής οργάνωσης στον άξονα της πρόσβασης στο χώρο, αντί της ιδιοκτησίας του, αποτελεί μια μέθοδο έντασης της ίδιας της ιδιοκτησίας, της συσσώρευσης και του κοινωνικού χάσματος. Στη σύνδεσή της με την πρόσβαση η δημοκρατική λειτουργία της κοινωνίας των πολιτών συμπλέκεται με την κατανάλωση μέσα σε μια νέα εξατομικευμένη κατανόηση του δημόσιου πολιτικού χώρου. Αν και ο νέος δημόσιος χώρος υπάγεται στο καθεστώς της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και η συμμετοχή στη δημοσιότητα εξαρτάται από την ιδιωτική συναίνεση, η ηθική ανεπάρκεια της έννοιας της πρόσβασης εδράζεται σε μια διαχρονικότερη βάση, εκείνη της έντασης μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, ως αντίστοιχης στην ιστορικά κατασκευασμένη διάσταση ατομικής και κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου. Στην ανταγωνιστική αυτή συνθήκη, η εξασφάλιση πρόσβασης στο χώρο αφενός αποτελεί διακήρυξη ελευθερίας αφετέρου ΕΙΣΑΓΩΓΗ [25]
μιας ελευθερίας που γίνεται αντιληπτή ως περιχαράκωση του ατόμου στον εαυτό του. Δεδομένου του γεγονότος ότι η ηθική του χώρου είναι συνάρτηση του οικονομικού, πολιτικού και πολιτισμικού πεδίου όπου ο χώρος συγκροτείται και λειτουργεί, η συγγραφέας καταλήγει ότι η δυναμική της ελεύθερης πρόσβασης στο χώρο είναι ανάγκη να ειδωθεί στο πλαίσιο μιας ταυτόχρονης αναζήτησης ενός χωροκοινωνικού ήθους εναρμόνισης ατόμου και κοινωνίας, ιδιωτικού και δημόσιου χώρου. Στο κείμενό του «Ο Χώρος του Καιρού» ο Jonathan Hill τοποθετεί το ζήτημα της χωρικής ηθικής στην ανάγκη αναγνώρισης μιας σύνθετης σχέσης αλληλεξάρτησης μεταξύ φύσης και πολιτισμού. Για τη διερεύνηση της σχέσης αυτής εισάγει τη σύγχρονη, φυσική και ανθρωπογενή, ατμοσφαιρική συνθήκη υπό όρους καιρού και κλίματος ως έναν δυναμικό παράγοντα στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής παραγωγής, την οποία εξαρχής δηλώνει ότι κατανοεί έξω από το πλαίσιο μιας αρχιτεκτονικής αυθεντίας. Ο συγγραφέας αναπτύσσει το επιχείρημά του στη βάση ενός παραδείγματος, στην τομή της σχέσης του σκηνοθέτη Derek Jarman με το ακρωτήρι του Dungness στη νότια Αγγλία: στο Σπιτάκι της Προοπτικής και τον κήπο που δημιούργησε ο ίδιος. Το παράδειγμα του Hill αποτελεί μια αναζήτηση του ηθικού περιεχομένου της κατοίκησης, της κατοικίας και της αρχιτεκτονικής που ο συγγραφέας εντοπίζει στη σχέση τους με την τοπική ατμοσφαιρική συνθήκη: στο ακρωτήρι του Dungness λειτουργούσε (και λειτουργεί) ένας πυρηνικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής, γεγονός που εξηγεί την εγκατάσταση του Jarman εκεί: «Ακριβώς όπως ο Turner επέτρεπε να εισέλθει ο μολυσμένος αέρας του Λονδίνου στο ερειπωμένο του στούντιο ώστε να μπορεί να ζωγραφίσει in-situ, ο Jarman επέλεξε μια περιοχή δίπλα σε έναν πυρηνικό αντιδραστήρα βουτώντας τον εαυτό του σε μια ραδιενεργή και ηλεκτρομαγνητική καιρική συνθήκη ώστε τα βιώσει το υψηλό στον τόπο του». [26] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στο πλαίσιο αυτό η κατοικία προβάλλει το βίωμα ως διασκορπισμένη εμπειρία και η αρχιτεκτονική αναδεικνύεται ως μια δυναμική διαλογική διαδικασία δράσης περισσότερων δημιουργών με ακαθόριστα αποτελέσματα, όχι ως «κάτι τέλειο και πεπερασμένο, αλλά ως προσωρινή και ανοιχτή στην αλλαγή κατά τη διάρκεια της σύλληψης, της κατασκευής, της χρήσης και της φθοράς της». Έτσι η χωρική ηθική του Hill φωτίζει τη σχέση ζωής και θανάτου, φύσης και πολιτισμού, πυρηνικής ατμόσφαιρας και κήπου ως μια σύνθετη αλληλενέργεια, αλληλεξάρτηση και συνανάδευση σε μια εν εξελίξει διαδικασία υψηλής υβριδικής επι-γένεσης. Εκείνο που ενδιαφέρει τον Hill είναι η σχέση της αρχιτεκτονικής με τον τόπο της ως καθημερινή εμπειρία. Επικαλείται το τοπίο, τον καιρό, το χρόνο, το βίωμα και το υποκείμενο για να αναδείξει το γεγονός ότι η ηθική του χώρου προϋποθέτει την αναγνώριση της πολυπλοκότητάς του. Στη σύγχρονη πραγματικότητα οι αντιθετικές και μονοσήμαντες κατανοήσεις όχι μόνο δεν ευσταθούν, αλλά είναι στείρες και ανακυκλώνουν λάθη του παρελθόντος. Η θεώρηση του Hill αναφέρεται στην ανάγκη αντιμετώπισης της περιβαλλοντικής κατάστασης, των σχέσεων εξουσίας, της παγκοσμιοποίησης, όπου η αρχιτεκτονική και ο χώρος είναι α- νάγκη να κατανοηθούν στο πλαίσιο μιας ηθικής των συναντήσεων, του διαλόγου, της συνύπαρξης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος: «ο κηπουρός γνωρίζει επίσης ότι η ζωή και ο θάνατος έχουν α- νάγκη το ένα το άλλο». O Karsten Harries, στο κείμενό του με τίτλο «Περί του Ηθικού Νοήματος του Χώρου και της Διαμόρφωσης του Χώρου», συγκεκριμενοποιεί και επεκτείνει το φιλοσοφικό στοχασμό που έχει αναπτύξει εδώ και 35 χρόνια γύρω από την ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής. Ο συγγραφέας, ήδη από το 1975, διατύπωνε ένα αίτημα ήθους, ως ένα αναγκαίο στοιχείο στη διαδικασία διαμόρφωσης του χώρου ζωής. Έ- γραφε: «Ζητούμε ετερογένεια και όρια, χρονικές ενότητες και περιοχές, ΕΙΣΑΓΩΓΗ [27]
ιερά γεγονότα και κεντρικούς τόπους που μπορούν να συγκεντρώσουν μια πολλαπλότητα σε μια ολότητα πλήρη νοήματος. Ο χρόνος και ο χώρος πρέπει να σχηματοποιηθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να προσδιορίσουν έναν τόπο κατοίκησης για τον άνθρωπο, ένα ήθος». Η έννοια του ήθους επέτρεπε στον Harries να αντιταχθεί σε τρεις θεμελιώδεις δυνάμεις που αντιστρατεύονταν το δικό του όραμα για ένα αυθεντικό κατοικείν: την «αισθητική» θεώρηση της αρχιτεκτονικής ως επιφανειακής διακόσμησης, την ανοικειότητα και την ομοιογένεια των σύγχρονων μη-τόπων και το δόγμα της «τέχνης για την τέχνη». Στο παρόν κείμενο, ο Harries επαν-εγγράφει την αναγκαία αυτή ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής σε ένα βαθύτερο υπαρξιακό και οντολογικό ρήγμα της ανθρώπινης κατάστασης στη Νεωτερικότητα. Σύμφωνα με το συγγραφέα, η ανθρώπινη υπαρξιακή συνθήκη βρίσκεται σε μια διαλεκτική πόλωση ανάμεσα σε δύο αντίθετες τάσεις ή ροπές: την τάση για περιπλάνηση και περιπέτεια (αυτό που στα γερμανικά ονομάζεται «Fernweh») και την τάση για σταθερότητα και οίκηση (αυτό που στα γερμανικά καλείται «Heimweh»). Η «Fernweh», ως λαχτάρα του μακρινού, τροφοδοτείται από την περιέργεια και οδηγεί στη διάλυση, την αποκεντροθέτηση, τη διασπορά. Η «Heimweh», ως νοσταλγία του κοντινού, του οίκου, τροφοδοτείται από τη διάθεση για γαλήνη και οδηγεί στην εστίαση, την αυτο-συγκέντρωση, τη συγκρότηση. Επιστρατεύοντας το στοχασμό των Blumenberg, Heidegger, Ortega y Gasset και Nietzsche, ο Harries αναπτύσσει συνεχείς χωρικές, καλλιτεχνικές και αρχιτεκτονικές ανταποκρίσεις και κρυσταλλώσεις, εκφάνσεις και εκδηλώσεις αυτών των δύο θεμελιωδών ροπών του νεωτερικού υποκειμένου, καταδεικνύοντας τη συνεχή τους διαμάχη, πάλη, ρήξη και έριδα. Η πρώτη ροπή συνδέεται με τη Νεωτερική επιστήμη και τεχνολογία, με το Νεωτερικό κοσμοείδωλο, τον εργαλειακό, τεχνικό ορθολογισμό, τον Κοπέρνικο, την Επιστημονική Επανάσταση, την οικοδόμηση ενός λογικού, άπειρου χώρου. Η δεύτερη ρο- [28] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
πή συνδέεται με τη Φαινομενολογική επανεκτίμηση της νοσταλγίας για τον οίκο, για την άμεση, βιωμένη εμπειρία μιας οριοθετημένης ε- πικράτειας, για τον τόπο και το «πνεύμα του τόπου». Και εδώ έγκειται η μεγάλη έκπληξη του κειμένου. Ενώ θα περίμενε κανείς ο, γνωστός για τις Φαινομενολογικές του προτιμήσεις, ειδικός στον Heidegger, φιλόσοφος, να υποστηρίξει μια επιστροφή στην «Heimweh» εις βάρος της «Fernweh», μια απόλυτη επιστροφή στον τόπο ως ανάδειξη μιας ηθικής του «γεωκεντρισμού», όπως τον ονομάζει, το νόημα του κειμένου εδράζεται σε ένα διαρκή μετεωρισμό, σε μια σταθεροποιητική ταλάντευση, σε μια εσκεμμένη, αμφίρροπη ισορροπία ανάμεσα στις δύο τάσεις. Όπως γράφει χαρακτηριστικά για τις δύο αυτές θεμελιώδεις ροπές: «Η μία επιζητεί το ωραίο, η άλλη το υψηλό. Επίσης, ονειρευόμαστε τι μπορεί να θεραπεύσει τη ρωγμή που φέρουμε μέσα μας. Αλλά το κτίζειν χρειάζεται να ενσαρκώσει εκείνη τη ρωγμή, αν πρέπει να προνοήσει για ένα γνήσια ανθρώπινο κατοικείν». «Ηθική και Δημόσιος Χώρος στις Σύγχρονες Δυτικές Κοινωνίες» είναι το θέμα που πραγματεύεται η Κυριακή Τσουκαλά. Η εργασία της επιχειρεί να καταγράψει και να κατανοήσει κριτικά το σύγχρονο περιεχόμενο της ηθικής, τη διαφορά του από προγενέστερες περιόδους και τις επιπτώσεις του στη συγκρότηση του σύγχρονου αστικού χώρου στο δυτικό κόσμο. Αρχικά τίθενται ζητήματα προσδιορισμού και εξέλιξης εννοιών όπως ηθική, εφαρμοσμένη ηθική, μετα-ηθική, δημόσιο και συλλογικό. Στη συνέχεια υποστηρίζεται ότι στο πεδίο της ηθικής οι αντιλήψεις ακολουθούν τη δυναμική των εξελίξεων στο κοινωνικο-οικονομικό, πολιτισμικό και πολιτικό χώρο και μέσα από μια διαδικασία επαναπροσδιοριστικής αναδίπλωσης εφορμούν και πάλι για να αναθεμελιώσουν την πραγματική συνθήκη. Κατόπιν η μελέτη εστιάζει στη «νέα» ηθική της μετανεωτερικότητας η οποία διολισθαίνοντας από μια υπερατομική κανονιστική σφαίρα αξιών (στην αρχική φάση της νεωτερικότητας) σε ένα ατομικό σύμπαν μοναδικών και μη ΕΙΣΑΓΩΓΗ [29]
αναγώγιμων αξιών, δημιουργεί μια νέα συνθήκη λειτουργίας του ανθρώπου όπου διακυβεύονται συνολικότερα αιτήματα και διεκδικήσεις. Αυτά τα τελευταία φαίνεται να θυσιάζονται υπέρ της ανεπανάληπτης εμπειρίας μιας ατομικής ελευθερίας η οποία διατείνεται ότι είναι ικανή να αναθεμελιώσει τη συνείδηση του ατόμου, εκμηδενίζοντας κάθε κίνδυνο υποταγής του σε εξουσιαστικές δομές. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ορίζονται αντίστοιχοι χώροι ελευθερίας που ανατρέπουν την πραγματικότητα του δημόσιου χώρου όπως αυτή σχεδιάστηκε από το Μοντέρνο Κίνημα. Ο αστικός δημόσιος χώρος διαμορφώνεται ανάλογα για να υπο-στηρίξει με την οργάνωση και τον εξοπλισμό του τη νέα ηθική. Με διαδραστικές ποιότητες ο ανοικτός δημόσιος χώρος υπο-δέχεται την πληθωρικά αυθεντική έκφραση και δράση των ατόμων και των ομάδων, συμμετέχει ευρηματικά στην εκδίπλωση των συμβάντων και παραλλάσσεται διαρκώς χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία και τα νέα υλικά. Ο σύγχρονος δημόσιος χώρος σκηνογραφείται για το ατομικό/ομαδικό σώμα και όχι για το κοινωνικό πληθυντικό σώμα (χωρίς αυτό το τελευταίο να αποκλείεται). Η κίνηση του σώματος όχι ως περιπλάνηση στην πόλη για την κριτική καταγραφή και αντίσταση στην προσχεδιασμένη λειτουργία της και τις κοινωνικές ανισότητές της, αλλά ως έκφραση βαθύτερων ατομικών επιθυμιών ή κοινοτικών «συμφερόντων» δημιουργεί μια νέα αντίληψη για τη νοηματοδότηση και οργάνωση του ελεύθερα προσβάσιμου ανοικτού α- στικού χώρου. Δεν είναι τυχαία η ανάδειξη του συλλογικού έναντι του δημόσιου, με το πρώτο να παραπέμπει στις πρακτικές των ομάδων και στο σύγχρονο κοινοτισμό και το δεύτερο να υποχωρεί ως ταυτιζόμενο με το κράτος και την άσκηση εξουσίας. Ο έντονα διαλογικός χαρακτήρας του πρώτου, εξαιτίας της αλληλέγγυας και συμμετοχικής ατμόσφαιρας των ομάδων που ενεργοποιούνται σ αυτόν, του προσδίδει μια κοινωνικο-μικροπολιτική πολυπολικότητα. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι αυτή η νέα ποιότητα τείνει να εκτοπίσει την έννοια [30] ΕΙΣΑΓΩΓΗ
του κοινωνικού πληθυντικού σώματος και των συντονισμένων κοινών διεκδικήσεων και αιτημάτων του, αποδυναμώνοντας τις αντιστάσεις στους οικονομικούς καπιταλιστικούς μηχανισμούς της κοινωνίας που συνδέονται άρρηκτα με τις ανισότητες και την περιθωριοποίηση. Το έλλειμμα αυτό δημοσιότητας του συλλογικού χώρου τείνει με τη σειρά του να μετατρέψει τη διαλογική του συνθήκη σε ασφυκτικό ιστό μονολόγων: η αδύναμη προθυμία σύμπραξης των επιμέρους ομάδων και ε(πι)νόησης ενός κοινού συνολικού πεδίου πολιτικής δράσης καθιστά το συλλογικό χώρο τόπο δράσης μονοφωνικών κοινοτήτων. Τη δημοσιότητα του συλλογικού χώρου μπορεί να εγγυηθεί η ταλάντωση του «ατόμου/ομάδας μέσα στην κοινωνία», με άλλα λόγια, η λειτουργία της διαλογικής επιτελεστικής δραστηριότητας στον ιστορικόκοινωνικό χρονότοπο με τη δυναμική που τον χαρακτηρίζει. Το τελευταίο αυτό κείμενο ολοκληρώνει τη συλλογική προσπάθειά μας να συμβάλλουμε στη συζήτηση που αναπτύσσεται σήμερα γύρω από την «ηθική» διάσταση του αρχιτεκτονικού και αστικού χώρου. Το έργο αυτό εντάσσεται στις δραστηριότητες του «εργαστηρίου» έρευνας που συγκροτήθηκε ανάμεσα σε άλλα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και τροφοδοτεί αλλά και τροφοδοτείται (όπως επισημαίνεται και στην εισαγωγή του πρώτου συλλογικού μας έργου με τίτλο Μετανεωτερικές επ-όψεις, 2010, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο) από τους προβληματισμούς που εκφράζονται στο πλαίσιο μαθημάτων για τη σχέση κοινωνίας-επιστημών-φιλοσοφίας-ψυχανάλυσης και χώρου. Πολύτιμη είναι η συνεργασία μας με συναδέλφους διδάσκοντες του α- ντίστοιχου Τμήματος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Στην προσπάθειά μας συμμετείχαν προσκεκλημένοι δάσκαλοι από άλλα πανεπιστήμια, ο John Hendrix, καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Lincoln στην Αγγλία, ο Κωνσταντίνος Μωραΐτης, αναπληρωτής καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο ΕΙΣΑΓΩΓΗ [31]
Πολυτεχνείο, ο Jonathan Hill, καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή Bartlett του University College London και ο Karsten Harries, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Yale. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά. Ιανουάριος 2012 Κυριακή Τσουκαλά Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου Χαρίκλεια Παντελίδου [32] ΕΙΣΑΓΩΓΗ