Εκπαίδευση και καθημερινή ζωή των γυναικών στα ορεινά χωριά (Πομακοχώρια) του νομού Ξάνθης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Αναστασία Γρηγορούδη 5326

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ &ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Εκπαίδευση και καθημερινή ζωή των γυναικών στα ορεινά χωριά (Πομακοχώρια) του νομού Ξάνθης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Αναστασία Γρηγορούδη 5326 Τζανσού Μπατζάκ 5301 Επιβλέπουσα: Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Βεργέτη Μαρία ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2017 1

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Εκπαίδευση και καθημερινή ζωή των γυναικών στα ορεινά χωριά (Πομακοχώρια) του νομού Ξάνθης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Αναστασία Γρηγορούδη 5326 Τζανσού Μπατζάκ 5301 Επιβλέπουσα: Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Μαρία Βεργέτη, Μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής: Επίκουρος καθηγητής: Δημήτριος Θεοδώρου, Επίκουρος καθηγητής: Συμεών Παπαδόπουλος Η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Προγράμματος Σπουδών για τη λήψη του πτυχίου του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2017 2

Πνευματικά δικαιώματα Copyright c Αναστασία Γρηγορούδη, Τζανσού Μπατζάκ, 2016 Η έγκριση της πτυχιακής εργασίας από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης δεν δηλώνει απαραιτήτως την αποδοχή των απόψεων των συγγραφέων. Υπεύθυνη Δήλωση Βεβαιώνουμε ότι είμαστε συγγραφείς αυτής της πτυχιακής εργασίας και ότι κάθε βοήθεια που προσφέρθηκε στην εκπόνησή της αναγνωρίζεται και αναφέρεται στο κείμενο. Επιπλέον, αναφέρονται όλες οι βιβλιογραφικές πηγές που αξιοποιήθηκαν, πρωτογενείς και δευτερογενείς, είτε η συμβολή τους παρατίθεται επακριβώς ως απόσπασμα είτε ως παράφραση. Οι συγγραφείς της εργασίας Αναστασία Γρηγορούδη Τζανσού Μπατζάκ 3

DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES PRIMARY EDUCATION DEPARTMENT EDUCATIONAL & PSYCOLOGICAL SECTOR Education and everyday life of women in the mountainous villages (Pomak villages) of Xanthi FINAL YEAR PROJECT REPORT Anastasia Grigoroudi 5326 Tzansou Batzak 5301 Supervisor: Associate Professor Maria Vergeti Members of the Committee of Examiners: Assistant Professor: Dimitrios Theodorou Assistant Professor: Simeon Papadopoulos A report submitted as partial fulfillment of the requirements for the degree of Bachelor of Education ALEXANDROUPOLI, 2017 4

All rights reserved Copyright c Anastasia Grigoroudi, Tzansou Batzak, 2016 The approval of the report by the Department of Primary Education, Democritus University of Thrace, does not necessarily indicate the acceptance of the views of the authors. Statutory Declaration We certify that we are the authors of this final year report and that all the help offered for its compilation is acknowledged and is clearly indicated in the text. Furthermore, all primary as well as secondary resources used as well as the materials appearing in it have been properly quoted and attributed. The authors of the report Anastasia Grigoroudi Tzansou Batzak 5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ...8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΑ ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ...9 1.1. Η Θράκη...9 1.2. Οι Μουσουλμάνοι της Θράκης...9 1.3. Τα Πομακοχώρια...10 1.4. Εκπαίδευση των γυναικών...17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ...23 2.1. Σκοπός...23 2.2. Ερευνητική διαδικασία...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΥΝΑΙΚΩΝ...25 3.1. Οι νέες σήμερα...25 3.2. Η εκπαίδευση ενηλίκων...26 3.3. Οι άνω των 65 ετών γυναίκες...26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ...27 4.1 Παραδοσιακή ενδυμασία...28 4.2 Παραδοσιακά φαγητά...33 4.3 Αρραβώνας...35 4.4 Γάμος....36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ...37 5.1 Οι θρησκευτικές γιορτές Σεκέρ και Κουρμπάν Μπαϊράμι...38 5.2. Η θρησκευτική γιορτή Χάτιμ...38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΕΡΓΑΣΙΑ...43 6.1. Αγροτικές εργασίες...43 6.2. Άλλες εργασίες...43 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...44 6

ΠΕΡΙΛΗΨΗ...45 ABSTRACT...45 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...46 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του προγράμματος προπτυχιακών σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Σκοπός της πτυχιακής εργασίας με θέμα «Η καθημερινή ζωή και εκπαίδευση των γυναικών στα ορεινά χωριά (Πομακοχώρια) του νομού Ξάνθης» είναι η εκτενής προσέγγιση, μελέτη και παρουσίαση της εκπαίδευσης και της καθημερινής ζωής των γυναικών του Πομακικού πληθυσμού των ορεινών χωριών του νομού Ξάνθης. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μία σύντομη ιστορική αναδρομή της παρουσίας του πομακικού πληθυσμού στη Θράκη, παρουσιάζονται οι πομακικές κοινότητες, η χωροταξική κατανομή τους και η εκπαίδευση των γυναικών. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την μεθοδολογία βάσει της οποίας εκπονήθηκε αυτή η εργασία. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην παιδεία και στο μορφωτικό επίπεδο των γυναικών. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην οικογενειακή ζωή και συγκεκριμένα στα παραδοσιακά φαγητά και στην παραδοσιακή ενδυμασία, στον αρραβώνα και στο γάμο. Το πέμπτο κεφάλαιο εστιάζει στη ζωή στην κοινότητα και στις θρησκευτικές γιορτές. Το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στην εργασία. Στο παράρτημα της εργασίας παρατίθεται φωτογραφικό υλικό από το οδοιπορικό μας στα πομακοχώρια και από τις συνεντεύξεις των γυναικών στα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση της κοινότητας της Μύκης. Ευελπιστούμε η παρούσα εργασία να εκπληρώσει το σκοπό της απέναντι σε κάθε πιθανό αναγνώστη της: να παρέχει μία σύντομη αλλά πλήρη εικόνα του πομακικού πληθυσμού της Θράκης και συγκεκριμένα των Πομάκων γυναικών και με αυτόν τον τρόπο να καταστεί αφορμή για την περαιτέρω μελέτη της ιδιαίτερης αυτής πληθυσμιακής ομάδας. Εκφράζουμε τις ευχαριστίες μας στην επιβλέπουσα της εργασίας μας αναπληρώτρια καθηγήτρια του Π.Τ.Δ.Ε. του Δ.Π.Θ. κ. Μαρία Βεργέτη για την αμέριστη βοήθεια της καθ όλη τη διάρκεια διεξαγωγής της ερευνητικής διαδικασίας και συγγραφής της εργασίας. Ευχαριστούμε επίσης, τα μέλη της Επιτροπής, τον επίκουρο καθηγητή κ. Δημήτριο Θεοδώρου και τον επίκουρο καθηγητή κ. Συμεών Παπαδόπουλο για τον χρόνο που αφιέρωσαν για την μελέτη του πονήματός μας και για τις σημαντικές υποδείξεις τους. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΑ ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ 1.1. Η Θράκη Οι Πομάκοι είναι συγκεντρωμένοι σε μικρά χωριά στις βόρειες ορεινές περιοχές κυρίως του νομού Ξάνθης και λιγότερο των νομών Ροδόπης και Έβρου. Η συνθήκη της Λωζάνης καθόρισε το καθεστώς συνύπαρξης διαφορετικών κοινωνικών ομάδων με τον διαχωρισμό τους σε ελληνορθόδοξους και μουσουλμάνους. Μ αυτή την διευθέτηση που αποδέχτηκε και η ελληνική πολιτεία διαφορετικές εθνικά και πολιτισμικά κοινωνικές ομάδες, όπως οι Τουρκόφωνοι, οι Πομάκοι και οι Αθίγγανοι ταξινομήθηκαν στην ίδια κατηγορία. Σημαντική πολιτισμική διαφορά ανάμεσα στις τρεις ομάδες είναι η γλώσσα. Η μητρική γλώσσα των Αθίγγανων, την οποία οι ίδιοι αποκαλούν «ρωμανί τσιπ», δηλαδή τσιγγάνικη γλώσσα, δεν είναι γραπτή γλώσσα. Η γλώσσα των Πομάκων είναι μία γλώσσα που δεν είχε καταγραφτεί. Στην δεκαετία του 1990 άρχισαν οι πρώτες απόπειρες για την γραφή κειμένων στην πομακική γλώσσα. Έγιναν εκδόσεις Λεξικών, Γραμματικής και Συντακτικού και κυκλοφόρησε το πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο με πομακικά παραμύθια στα ελληνικά και στα πομακικά. Η πομακική γλώσσα περιέχει βουλγαρικές λέξεις σε ποσοστό μεγαλύτερο από 50%, ένα μεγάλο ποσοστό ελληνικών λέξεων που δηλώνουν κυρίως ρήματα και μικρότερο ποσοστό τούρκικων λέξεων. 1 1.2. Οι Μουσουλμάνοι της Θράκης Η Μουσουλμανική κοινότητα Ελλάδος είναι η μόνη ρητά αναγνωρισμένη μειονότητα στην Ελλάδα βάσει του άρθρου 45 της Συνθήκης της Λωζάνης. Αριθμεί 98.000 περίπου άτομα ή περίπου 0,95% του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας, σύμφωνα με την απογραφή του 1991. 2 Από τους Μουσουλμάνους, οι περισσότεροι είναι Τουρκόφωνοι Τουρκογενείς, ακολουθούν οι Πομάκοι και τέλος οι Αθίγγανοι, που ομιλούν τη γλώσσα Ρομανί. Η συνθήκη της Λωζάνης υπογράφηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923 που ως σκοπό είχε την ανταλλαγή των πληθυσμών με κριτήριο τη 1 Μαρία Βεργέτη, «Η κοινωνία της Θράκης στον 20ό αιώνα», 450-472, στο Μαρία Θανοπούλου, Μαρία Πετμεζίδου και Μαρία Στρατηγάκη (Επιμ.). Όψεις κοινωνικής δυναμικής: Μελέτες χαριστήριες στην Καθηγήτρια Κούλα Κασιμάτη. Αθήνα: Gutenberg, 2011. 2 Βικιπαίδεια., «Μουσουλμανική μειονότητα Δυτικής Θράκης», https://el.wikipedia.org. Διαθέσιμο στις 7 Μαρτίου 2017. 9

θρησκεία. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες Ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης. 3 1.3. Τα Πομακοχώρια, χωροταξική κατανομή Πομακοχώρια υπάρχουν στα κράτη της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. Στην Ελλάδα, πομακοχώρια συναντάμε στους νομούς Ξάνθης, Ροδόπης και Έβρου. Λόγω του ορεινού χαρακτήρα της περιοχής αλλά και των προβλημάτων της μειονοτικής εκπαίδευσης, τα πομακοχώρια είναι αρκετά απομονωμένα και έχουν διατηρήσει το γραφικό χαρακτήρα τους, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των κατοικιών και τον ιδιαίτερο πολιτισμό των Πομάκων. Στην Ξάνθη, ο δήμος Μύκης και οι κοινότητες Κοτύλης, Θερμών και Σατρών αποτελούνται αποκλειστικά από Πομακοχώρια. Πομακοχώρια επίσης, βρίσκονται και στην βορειοανατολική περιοχή του δήμου Ξάνθης και στη βόρεια περιοχή της κοινότητας Σελέρου. Αντιπροσωπευτικότερα χωριά είναι ο Κένταυρος, η Γλαύκη, το Ωραίον, η Κοτύλη, οι Σάτρες και οι Θέρμες. Στη Ροδόπη, οι κοινότητες Οργάνης και Κέχρου αποτελούνται αποκλειστικά από Πομακοχώρια. Πομακοχώρια ακόμη, βρίσκονται και στις βορειοανατολικές περιοχές των δήμων Κομοτηνής και Σαπών. Αντιπροσωπευτικότερα χωριά είναι η Οργάνη, ο Κέχρος, η Νέδα, η Χλόη, η Άνω Βυρσίνη και η Δρύμη. Στον Έβρο, πομακοχώρια βρίσκονται στο δήμο Ορφέα, στο δημοτικό διαμέρισμα Μικρού Δερείου. Αντιπροσωπευτικότερα χωριά είναι το Μέγα Δέρειο, το Σιδηροχώρι, η Ρούσσα και το Γονικό. 4, Χωροταξική κατανομή Πομάκων 5 Η πλειονότητα του πομακικού πληθυσμού είναι συγκεντρωμένη στα κράτη της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. 3 Μαρία Βεργέτη, «Η κοινωνία της Θράκης στον 20ό αιώνα», 450-472, στο Μαρία Θανοπούλου, Μαρία Πετμεζίδου και Μαρία Στρατηγάκη (Επιμ.). Όψεις κοινωνικής δυναμικής: Μελέτες χαριστήριες στην Καθηγήτρια Κούλα Κασιμάτη. Αθήνα: Gutenberg, 2011. 4 Βικιπαίδεια., «Πομακοχώρια», https://el.wikipedia.org/wiki/. Διαθέσιμο στις 7 Μαρτίου 2017. 5 Maria Vergeti, "Education of Pomaks", 749-756, in Athina A. Sipitanou, and Natasha Galevska Angeloska (Ed.), 12th International Conference on Inclusive Education in the Balkan Countries, Education and Pedagogy in Balkan Countries 10 (2008), Thessaloniki: Balkan Society for Pedagogy and Education - Publishing House Kyriakidis Brothers. 10

Εικόνα 1: Περιοχή που διαμένουν οι Πομάκοι Εικόνα 2: Τα χωριά που κατοικούν οι Πομάκοι στη Θράκη Είναι πολύ δύσκολο να υπολογιστεί ο πομακικός πληθυσμός στις μεγάλες πόλεις. Η ΕΛΣΤΑΤ μας δίνει στοιχεία μόνο για τις κοινότητες. 11

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΟΜΑΚΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ Απογραφή Πληθυσμού - Κατοικιών 2011, μόνιμος πληθυσμός ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΞΑΝΘΗΣ (Έδρα: Ξάνθη,η) 111.222 ΔΗΜΟΣ ΜΥΚΗΣ (Έδρα: Σμίνθη,η) 15.540 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΡΜΩΝ 812 Τοπική Κοινότητα Θερμών 812 Άνω Θέρμαι,αι 332 Διάσπαρτον,το 39 Θέρμαι,αι 117 Ιαματικαί Πηγαί,αι 5 Κίδαρις,η 28 Κοττάνη,η 23 Μέδουσα,η 195 Μέσαι Θέρμαι,αι 73 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΟΤΥΛΗΣ 2.158 Δημοτική Κοινότητα Κοτύλης 2.158 Αιμόνιον,το 75 Δημάριον,το 623 Κοτύλη,η 429 Πάχνη,η 1.031 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΥΚΗΣ 12.087 Δημοτική Κοινότητα Εχίνου 3.074 Εχίνος,ο 2.486 Μελίβοια,η 588 Δημοτική Κοινότητα Μύκης 8.051 Αιώρα,η 268 12

Άλμα,το 321 Άνω Ζουμπούλιον,το 49 Άνω Κίρρα,η 34 Αχλαδιά,η 0 Γλαύκη,η 1.447 Γοργόνα,η 217 Διάφορον,το 39 Ζουμπούλιον,το 109 Καπνόανθος,ο 0 Κένταυρος,ο 2.580 Κίρρα,η 170 Κορυφή,η 10 Κότινον,το 80 Κουτσομύτης,ο 145 Κρανιά,η 0 Μάνταινα,η 276 Μύκη,η 1.313 Όασις,η 96 Πανέριον,το 2 Προσήλιον,το 142 Πύργος,ο 28 Ράχη,η 0 Σιρόκον,το 100 Σμίνθη,η 277 Σούλα,η 68 Στήριγμα,το 69 13

Τρίγωνο,το 71 Χρυσόν,το 140 Τοπική Κοινότητα Ωραίου 962 Βασιλοχώριον,το 0 Θεοτόκος,η 26 Κύκνος,ο 206 Ρεύμα,το 148 Σταμάτιον,το 6 Ωραίον,το 576 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΡΜΩΝ 483 Τοπική Κοινότητα Θερμών 483 Άνω Θέρμαι,αι 31 Διάσπαρτον,το 3 Θέρμαι,αι 3 Ιαματικαί Πηγαί,αι 58 Κίδαρις,η 4 Κοττάνη,η 189 Μέδουσα,η 171 Μέσαι Θέρμαι,αι 4 ΕΛΣΤΑΤ: Ο ακριβής πληθυσμός των μουσουλμανικών χωριών της Θράκης. Αναλυτικά κάθε Δήμος και Οικισμός 6 Σύμφωνα με τα στοιχεία απογραφής της ΕΛΣΤΑΤ, το 2011, ο πομακικός πληθυσμός στα χωριά της δημοτικής ενότητας Θερμών (Άνω Θέρμαι, Διάσπαρτον, Θέρμαι, Ιαματικαί πηγαί, Κίδαρις, Κοττάνη, Μέδουσα, Μέσαι Θέρμαι) ανέρχεται σε 812 κατοίκους. Στη δημοτική ενότητα Κοτύλης (Αιμόνιον, Δημάριον, Κοτύλη, Πάχνη) ο πληθυσμός είναι 2.158 κάτοικοι, στη δημοτική ενότητα Μύκης, που 6 http://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous Ανάκτηση στις 18/12/16 14

διανέμεται στη δημοτική κοινότητα Εχίνου (Εχίνος, Μελίβοια), στη δημοτική κοινότητα Δημοτική Κοινότητα Μύκης (Αιώρα, Άλμα, Άνω Ζουμπούλιον, Άνω Κίρρα, Αχλαδιά, Γλαύκη, Γοργόνα, Διάφορον, Ζουμπούλιον, Καπνόανθος, Κένταυρος, Κίρρα, Κορυφή, Κότινον, Κουτσομύτης, Κρανιά, Μάνταινα, Μύκη, Όασις, Πανέριον, Προσήλιον, Πύργος, Ράχη, Σιρόκον, Σμίνθη, Σούλα, Στήριγμα, Τρίγωνο, Χρυσόν) και στη τοπική κοινότητα Ωραίου (Βασιλοχώριον, Θεοτόκος, Κύκνος, Ρεύμα, Σταμάτιον, Ωραίον) σημειώνεται στους 12.087 κατοίκους. ΔΗΜΟΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ (Έδρα: Κομοτηνή,η) 66.919 Τοπική Κοινότητα Κάλχαντος 1.160 Ιάμπολις,η 173 Κάλχας,ο 634 Μεγάλη Άδα,η 9 Μύτικας,ο 5 Σαρακηνή,η 40 Τυχηρόν,το 299 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΕΧΡΟΥ 1.222 Τοπική Κοινότητα Κέχρου 1.222 Άνω Καμπή,η 23 Βούρλα,τα 30 Κάμπος,ο 76 Κερασιά,η 125 Κέχρος,ο 199 Μικρός Κέχρος,ο 103 Μοναστήριον,το 74 Τσούκκα,η 65 Χαμηλόν,το 84 15

Χαράδρα,η 113 Χλόη,η 330 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΡΓΑΝΗΣ 2.183 Δημοτική Κοινότητα Οργάνης 2.183 Άνω Κάρδαμος,ο 52 Βυρσίνη,η 307 Δρανιά,η 164 Καλύβια,τα 51 Κάρδαμος,ο 178 Κάτω Βυρσίνη,η 77 Κόβαλον,το 58 Κύμη,η 306 Μυρτίσκη,η 385 Οργάνη,η 496 Σμιγάδα,η 109 ΕΛΣΤΑΤ: Ο ακριβής πληθυσμός των μουσουλμανικών χωριών της Θράκης. Αναλυτικά κάθε Δήμος και Οικισμός 7 Ο συνολικός πληθυσμός των Πομάκων κατοίκων της τοπικής κοινότητας Κάλχαντος (Ιάμπολις, Κάλχας, Μεγάλη Άδα, Μύτικας, Σαρακηνή, Τυχηρόν), της τοπικής κοινότητας Κέχρου (Άνω Καμπή, Βούρλα, Κάμπος, Κερασιά, Κέχρος, Μικρός Κέχρος, Μοναστήριον, Τσούκκα, Χαμηλόν, Χαράδρα, Χλόη) και της δημοτικής ενότητας Οργάνης (Άνω Κάρδαμος, Βυρσίνη, Δρανιά, Καλύβια, Κάρδαμος, Κάτω Βυρσίνη, Κόβαλον, Κύμη, Μυρτίσκη, Οργάνη, Σμιγάδα) φτάνει 4.565 κατοίκους. 7 http://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous Ανάκτηση στις 18/12/16 16

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΒΡΟΥ (Έδρα: Αλεξανδρούπολη) 147.947 ΔΗΜΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ (Έδρα: Αλεξανδρούπολις,η, Ιστορική έδρα: Βήρα,η) 72.959 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ 61.702 ΔΗΜΟΣ ΣΟΥΦΛΙΟΥ (Έδρα: Σουφλίον,το) 14.941 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΡΦΕΑ 4.761 Δημοτική Κοινότητα Μικρού Δερείου 1.903 Γέρικον,το 125 Γονικόν,το 309 Μέγα Δέρειον,το 528 Μικρόν Δέρειον,το 158 Πετρόλοφος,ο 112 Ρούσσα,η 325 Σιδηροχώριον,το 346 ΕΛΣΤΑΤ: Ο ακριβής πληθυσμός των μουσουλμανικών χωριών της Θράκης. Αναλυτικά κάθε Δήμος και Οικισμός 8 Στους 1.903 κατοίκους είναι το άθροισμα των Πομάκων πολιτών από τη δημοτική ενότητα Ορφέα που υπάγεται η δημοτική κοινότητα Μικρού Δερείου (Γέρικον, Γονικόν, Μέγα Δέρειον, Μικρόν Δέρειον, Πετρόλοφος, Ρούσσα, Σιδηροχώριον). 1.4. Εκπαίδευση γυναικών Σε πολλές χώρες οι γυναίκες βρίσκονται σε κατώτερο µορφωτικό επίπεδο από αυτό των ανδρών, συµπεριλαµβανοµένων και των ξένων γλωσσών. Ακόμη, σε πολλές αναπτυσσόµενες χώρες οι γυναίκες τείνουν να κατοικούν σε περιοχές που δε διαθέτουν την απαραίτητη υποδοµή ούτε µπορούν να ταξιδεύουν σε περιοχές µε 8 http://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous Ανάκτηση στις 18/12/16 17

µεγαλύτερη τεχνολογική ανάπτυξη όσο οι άνδρες. Η Μουσουλµανική µειονότητα στη Θράκη, που βρίσκεται κυρίως στα νοµαρχιακά διαµερίσµατα Ξάνθης και Ροδόπης, αριθµεί περίπου 100.000 άτοµα από τα οποία περίπου τα µισά είναι γυναίκες που και αυτές συμπεριλαμβάνονται στα κατώτερα μορφωτικά επίπεδα που υπάρχουν στον κόσμο. Ο δείκτης της περιθωριοποίησης δείχνει και το επίπεδο της εκπαίδευσης που έχουν λάβει τα μέλη της Μειονότητας. Σχεδόν το 80% των μελών έχουν φοιτήσει μόνο τα έξι χρόνια εκπαίδευσης του δημοτικού σχολείου παρόλο που πριν από 30 χρόνια η υποχρεωτική εκπαίδευση θεσμοθετήθηκε και επεκτάθηκε σε εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Η υψηλή τάση των μαθητών της Μειονότητας να εγκαταλείπουν το σχολείο, αποτελεί κοινό φαινόμενο. Αυτό το φαινόμενο αρχίζει να αλλάζει μετά το 2000, αφού ο αριθμός των μαθητών της Μειονότητας που φοιτούν στα γυμνάσια έχει αυξηθεί κατά την περίοδο 1991 με 2006. Τα παιδιά που προέρχονται από κατώτερα κοινωνικά στρώματα με γονείς χαμηλού μορφωτικού επιπέδου συνήθως εγκαταλείπουν το σχολείο. Μόνο το 2,6% των ανδρών και το 0,2% των γυναικών στην Μειονότητα έχουν αποκτήσει ακαδημαϊκό πτυχίο (Ασκούνη, 2006). Σύμφωνα με έρευνα του 2001 που διεξήχθη από την Ελληνική Στατιστική Εταιρεία, το 36% του ελληνικού πληθυσμού είναι αναλφάβητο, ωστόσο ανεπίσημες στατιστικές πηγές ισχυρίζονται ότι το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ του 12 με 13%. 9 Επιπλέον, σύμφωνα με τη Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων υποδηλώνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αναλφάβητων ανάμεσα σε όλες τις θρησκείες στην Ελλάδα παρατηρείται στη Θράκη (15,13%). Το ποσοστό των ανειδίκευτων πολιτών στη Θράκη είναι στο 72%, 15 μονάδες μεγαλύτερο από τον εθνικό μέσο όρο, που είναι 57% (Κατσικάς, 1997). Στην επαρχία της Ξάνθης, το ποσοστό του 72,84% έχει αποφοιτήσει από το δημοτικό σχολείο, το ποσοστό του 26,4% έχει αποφοιτήσει από το λύκειο και μόλις το ποσοστό του 12,8% έχει αποφοιτήσει, έχοντας ακαδημαϊκό πτυχίο. Οι 13.643 γυναίκες (το ποσοστό του 34% του συνολικού γυναικείου πληθυσμού στην επαρχία της Ξάνθης) δεν έχει λάβει την εκπαίδευση του δημοτικού σχολείου. Στην επαρχία της Ροδόπης, το 75,8% του συνολικού γυναικείου 9 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 18

πληθυσμού φαίνεται να είναι αναλφάβητο. Όπως ισχυρίζεται η Ασκούνη (2006), στη Ξάνθη επικρατεί η τάση της φοίτησης σε κρατικό ελληνικό σχολείο με γλώσσα διδασκαλίας τα ελληνικά και είναι πιο διαδεδομένη από ότι στη Ροδόπη, όπου είναι πιο εμφανής ο προσανατολισμός/διαχωρισμός σε τουρκόφωνα μειονοτικά σχολεία και σε ελληνόφωνα δημοτικά σχολεία και επιπλέον, μία αργή εισχώρηση σε ελληνόφωνα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. 10 Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, μία τάση προς την αστικοποίηση φαίνεται να παρατηρείται στην μειονότητα καθώς άνθρωποι μετακινούνται από το τόπο κατοικίας τους, που ήταν σε ορεινές περιοχές προς τις αστικές περιοχές. Στη δεκαετία του 1990, ραγδαίες και μεγάλες αλλαγές συνέβησαν στην ελληνική κοινωνία, από μία πολιτική προς την μειονότητα βασισμένη στην ισότητα από το νόμο και το κράτος και στην ισότητα των δικαιωμάτων. Το 1995 11, το υπουργείο Παιδείας θέσπισε ένα νόμο, που έδωσε αρχικά τη δυνατότητα στους μαθητές της μειονότητας να εισαχθούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση χωρίς να πραγματοποιηθεί διαδικασία κλήρωσης, όπως συνηθίζονταν στο παρελθόν, και στη συνέχεια με την εισαγωγή στα ελληνικά πανεπιστήμια με το σύστημα της ποσόστωσης (0,5% του πληθυσμού των μαθητών εισάγονται στα ελληνικά πανεπιστήμια ετησίως). 12 Εξαιτίας του συστήματος της ποσόστωσης για να κερδίσουν μία θέση στη Τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι Μουσουλμάνοι μαθητές παίρνουν μέρος στις Πανελλήνιες εξετάσεις, σαν ιδιαίτερη ομάδα που ανταγωνίζονται τα μέλη της μεταξύ τους για να εξασφαλίσουν μία θέση. Όλα αυτά τα χρόνια, από την καθιέρωση του συστήματος της ποσόστωσης, έχει παρατηρηθεί μία αύξηση κάθε χρόνο του αριθμού των μαθητών της Μουσουλμανικής μειονότητας εξασφαλίζοντας μία θέση στα κρατικά πανεπιστήμια. 13 Μία καλύτερη μειονοτική εκπαίδευση που θεσπίστηκε, επέφερε πολλές αλλαγές στην μειονότητα, απομακρύνοντας τη από την απομόνωση της, 10 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 11 ν.1351/1983 12 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 13 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 19

ενσωματώνοντας την και όχι αφήνοντας την στο περιθώριο, δίνοντας ελπίδες. Σύμφωνα με τη Δεμέστιχα (2004), το 1996, την πρώτη χρονιά της καταμέτρησης, καταγράφηκαν μόνο 48 Μουσουλμάνοι της μειονότητας ως υποψήφιοι στη Θράκη. Το 1997 98, 334 θέσεις ήταν διαθέσιμες. Οι 114 από τους 120 μαθητές που πήραν μέρος στις εξετάσεις έγιναν δεκτοί στα ελληνικά πανεπιστήμια. Το 1998 99, 74 μαθητές της μειονότητας εισήχθησαν μέσω του συστήματος της ποσόστωσης και το 2004 κατά προσέγγιση 700 φοιτούσαν σε ελληνικά πανεπιστήμια (στοιχεία από την έκθεση του Παρατηρητή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων). Η Ασκούνη (2006) επισημαίνει την αργή τάση της μειονότητας να επιλέγει το κρατικό δημοτικό σχολείο παρά το μειονοτικό σχολείο. Έτσι, το 2002 2003 από το σύνολο των 6.887 παιδιών της μειονότητας μόνο το 12% παρακολούθησε μαθήματα των κρατικών δημοτικών σχολείων. Το 1996 97 το ποσοστό ήταν 5% και παλαιότερα ήταν το 0%. Ενώ τα ποσοστά εγκατάλειψης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης είναι ακόμη πολύ υψηλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η εκπαίδευση είναι σοβαρά, η τάση αυτή συνεχίζει να αυξάνει. Ωστόσο, το ποσοστό των κοριτσιών που εγκαταλείπουν το σχολείο είναι 80%, η αύξηση της παρακολούθησης των μαθημάτων του γυμνασίου είναι 76,9% σε σύγκριση με το ποσοστό του 19,6% για τα αγόρια. 14 Παρόλα αυτά, ένας μεγάλος αριθμός των μαθητών από την Μουσουλμανική μειονότητα που εισάγονται στα ελληνικά πανεπιστήμια μέσω της ποσόστωσης, προτιμούν ακόμα και τότε να πραγματοποιούν τις ακαδημαϊκές σπουδές τους σε πανεπιστήμια της Τουρκίας, στα οποία ισχύει ένα παρόμοιο σύστημα ποσόστωσης από το παρελθόν για αυτούς τους μαθητές. Συνήθως οι περισσότεροι από τους μαθητές που φοιτούν στη Τουρκία συνήθιζαν ή ακόμα συνηθίζουν να εγκαθίστανται εκεί. Έτσι, η μειονότητα, κατά τη διάρκεια παλαιότερων χρόνων έχασε τα πιο καταρτισμένα μέλη της που θα μπορούσαν να έχουν μία καλύτερη προοπτική στην περιοχή. 15 Η χαμηλή επίδοση των Πομάκων μαθητών τους ωθεί σε κατώτερες κοινωνικές θέσεις. Τα κορίτσια, τα οποία επίσης, παρεμποδίζονται από τους 14 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 15 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 20

περιορισμούς που υποβάλλονται στις γυναίκες από τις «κλειστές» μουσουλμανικές κοινότητες, αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες σε σχέση με τους άντρες αδελφούς τους στις προσπάθειες τους να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να βρουν εργασία διαφορετική από τη χειρωνακτική. 16 Πίνακας 4: Αποτελέσματα επιτυχόντων της Μουσουλμανικής μειονότητας από το σύστημα ποσόστωσης κατά το διάστημα 1996 μέχρι το 2009 στο νομό Ροδόπης Οι καταρτισμένες γυναίκες, που ο αριθμός τους αυξάνεται τα τελευταία χρόνια, εργάζονται ως γιατροί, οδοντίατροι, δικηγόροι, φαρμακοποιοί, αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί και διακρίνονται και σε άλλα επαγγέλματα. Επίσης, πολλές γυναίκες προσλαμβάνονται σε εργοστάσια της περιοχής. Οι περισσότερες από αυτές ασχολούνται με τη γεωργία, κάποιες είναι και καταστηματάρχες. Στην εποχή μας, μερικές γυναίκες μπορούν να βρουν εργασία σε δημόσιες υπηρεσίες. Δεδομένα σχετικά με τις επιλογές των μαθητών της Μουσουλμανικής μειονότητας στα τούρκικα πανεπιστήμια για τις χρονιές 1998 2008 συλλέχθηκαν από τα αρχεία του ελληνικού Κοινοβουλίου για τα μέλη της Μειονότητας. Σε αυτά συλλέχθηκαν πληροφορίες για 219 γυναίκες από το σύνολο των 614 που διαμένουν στην επαρχία της Ροδόπης. 17 16 Maria Vergeti, "Education of Pomaks", 749-756, in Athina A. Sipitanou, and Natasha Galevska Angeloska (Ed.), 12th International Conference on Inclusive Education in the Balkan Countries, Education and Pedagogy in Balkan Countries 10 (2008), Thessaloniki: Balkan Society for Pedagogy and Education - Publishing House Kyriakidis Brothers. 17 Κερατσώ Γεωργιάδου, «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη» (Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010). http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017. 21

Πίνακας 5: Αριθμός των γυναικών, Μουσουλμάνων και Χριστιανών, που πέτυχαν στο τμήμα Επιστημών της Πληροφορικής στα ελληνικά πανεπιστήμια το χρονικό διάστημα 1996 2008 στην επαρχία της Ροδόπης Οι Μουσουλμάνες γυναίκες στα ορεινά χωριά της Ξάνθης με βάση την έρευνα, πριν από μία δεκαετία μπορούσαν να σπουδάσουν μόνο μέχρι το δημοτικό. Πολλές γυναίκες δεν έχουν ολοκληρώσει ακόμα και τα έξι χρόνια φοίτησης στο δημοτικό σχολείο. Όλες έχουν πάει στο λεγόμενο μειονοτικό δημοτικό σχολείο που διδάσκει την ελληνική και τη τουρκική γλώσσα και το Κοράνι ως το ιερό βιβλίο. Τα τελευταία δέκα χρόνια, πολλές γυναίκες έχουν συνεχίσει το γυμνάσιο, έχουν εισαχθεί ακόμα και στη τριτοβάθμια εκπαίδευση. Πολλές νεαρές γυναίκες έχουν τελειώσει τις σπουδές τους και έχουν πάρει πτυχίο. Ακόμη και η εκπαίδευση σχετικά με τις νέες τεχνολογίες έχει αναπτυχθεί πάρα πολύ. Ειδικά τα πέντε τελευταία χρόνια κάθε γυναίκα έχει στην κατοχή της ένα κινητό αφής και έχει ανοίξει λογαριασμό στο facebook και έτσι με αυτόν τον τρόπο κοινωνικοποιούνται πάρα πολύ. 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 2.1. Σκοπός Η πτυχιακή αυτή εργασία αποτελεί προσπάθεια προσέγγισης, μελέτης και παρουσίασης της εκπαίδευσης και της καθημερινής ζωής των γυναικών στα ορεινά χωριά (Πομακοχώρια) του νομού Ξάνθης. Ειδικότερα, απαντώνται τα ακόλουθα ερωτήματα: 1. Ποια είναι η χωροταξική κατανομή των Πομάκων και ποιος είναι περίπου ο αριθμός του πομακικού πληθυσμού στους τρεις νομούς της Θράκης; 2. Ποια είναι η εκπαίδευση που λαμβάνουν οι γυναίκες του πομακικού πληθυσμού; 3. Ποιες είναι οι εκφάνσεις της οικογενειακής ζωής; 4. Ποια είναι η παραδοσιακή ενδυμασία και τα παραδοσιακά φαγητά; 5. Πώς γίνεται ο αρραβώνας και ο γάμος στα Πομακοχώρια; 6. Πώς εξελίσσεται η ζωή στην κοινότητα και ποιες είναι οι θρησκευτικές γιορτές; 7. Ποια είναι η εργασία τους; 2.2. Ερευνητική διαδικασία Α. Μελέτη δευτερογενών πηγών (από την 1η Νοεμβρίου 2016 μέχρι τον Απρίλιο του 2017). Βιβλία, άρθρα, internet sites σε θεματολογία που αφορά τις Πομάκες γυναίκες των ορεινών χωριών του νομού Ξάνθης, την καθημερινή ζωή και την εκπαίδευση τους. Β. Έρευνα πεδίου (από την 1η Νοεμβρίου 2016 μέχρι τον Μάιο του 2017). I. Οδοιπορικό στα Πομακοχώρια. Επιλέχθηκε ο νομός Ξάνθης και από αυτόν η κοινότητα του Ζουμπουλίου διότι υπάρχει καλύτερη πρόσβαση στον ορεινό όγκο και προσβασιμότητα στις πληροφορίες. ΙΙ. Συμμετοχική παρατήρηση σε δρώμενα (πολιτιστικές εκδηλώσεις) στις 9/4/2017 στο πομακοχώρι Ζουμπούλι του νομού Ξάνθης. 23

ΙΙΙ. Πραγματοποίηση 12 συνεντεύξεων σε Πομάκες γυναίκες από τα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση του νομού Ξάνθης, που ανήκουν στις ηλικιακές ομάδες 19-30, 30 45 ετών, μορφωτικού επιπέδου πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Οι γυναίκες αυτές μιλούσαν άριστα τα ελληνικά. Επειδή υπήρχαν προβλήματα γλώσσας για τις μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες έγινε μία μόνο συνέντευξη με γυναίκα 70 ετών στην πομακική γλώσσα. IV. Δημιουργία φωτογραφικού αρχείου από τη ζωή των γυναικών πομακικής καταγωγής σε Πομακοχώρια του νομού Ξάνθης και συγκεκριμένα, στα Πομακοχώρια Άλμα και Ζουμπούλι το 2017. Γ. Αξιολόγηση πληροφοριακού υλικού από 1η Απριλίου 30η Απριλίου 2017. Δ. Συγγραφή από 1η Απριλίου 1η Ιουνίου 2017. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 3.1. Οι νέες σήμερα Το επίπεδο εκπαίδευσης στις γυναίκες διαφοροποιείται με βάση την ηλικία. Σήμερα και οι μουσουλμάνες γυναίκες έχουν το δικαίωμα και συνεχίζουν την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Πηγαίνουν σε φροντιστήρια ξένων γλωσσών. Ασχολούνται και μουσική ή διάφορα αθλήματα. Το ακόλουθο απόσπασμα από τη συνέντευξη περιγράφει: «Είμαι απόφοιτη από το λύκειο και τώρα σπουδάζω στη Ξάνθη στο πανεπιστήμιο. Η παιδική ηλικία ήταν λίγο διαφορετική για μένα, αρχικά πήγα τις δύο πρώτες τάξεις σε δημοτικό μειονοτικό, ύστερα πήγα Ξάνθη σε δημόσιο και στη συνέχεια είχα φροντιστήριο αγγλικών, πήγαινα και για μουσική, στο χωριό έπαιζα μέχρι τη δευτέρα δημοτικού μετά δεν έβρισκα και πολύ χρόνο να παίζω, αλλά περισσότερο παίζαμε μέσα στο σπίτι με τις ξαδέρφες μου. Μετά άρχισαν τα βάσανα με τα μαθήματα και τα φροντιστήρια». «Πήγα στο μειονοτικό δημοτικό, γυμνάσιο πήγα σε δημόσιο και γενικό λύκειο στην Ξάνθη και τώρα σπουδάζω. Γενικά, συνέχεια μιλάω τα ελληνικά και στο σπίτι με τους γονείς μου προσπαθούμε να μιλάμε ελληνικά. Επίσης, έχω φίλες που μιλούν ελληνικά. Μαζί με την αδερφή μου μιλάμε ελληνικά για να εξασκηθούμε περισσότερο». 3.2. Η εκπαίδευση ενηλίκων Κάποιες γυναίκες που δεν μπόρεσαν να τελειώσουν το γυμνάσιο τότε, σήμερα σε ηλικία 40 χρονών συνέχισαν την εκπαίδευσή τους με την βοήθεια του προγράμματος δεύτερης ευκαιρίας γυμνάσιο. Ενώ οι μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες τελείωσαν μόνο το δημοτικό, έχοντας διδαχθεί μόνο στα αραβικά και όχι σε κάποια άλλη γλώσσα. Έτσι αυτές οι γυναίκες δεν ξέρουν να ομιλούν την ελληνική γλώσσα και καμία άλλη εκτός από τα πομακικά. Για αυτό και στις συνεντεύξεις που 25

πραγματοποιήθηκαν, μία από αυτές μεταφράστηκε από την πομακική γλώσσα στα ελληνικά. Το ακόλουθο απόσπασμα από τη συνέντευξη περιγράφει: «Τελείωσα το δημοτικό. Δεν συνέχισα επειδή δεν πήγαιναν τα κορίτσια τότε, κανένα κορίτσι δεν πήγαινε γυμνάσιο, λόγω παράδοσης. Μετά συνέχισα, πολύ πιο αργότερα όμως, όταν παντρεύτηκα στα 37 μου. Είχα παντρευτεί και είχα παιδιά. Πήγα γυμνάσιο στο σχολείο δεύτερης ευκαιρίας, ήταν μία ευκαιρία που δεν ήθελα να τη χάσω. Στο χωριό για πρώτη φορά μάζεψαν υπογραφές, φέραμε το σχολείο δεύτερης ευκαιρίας το 2014, γιατί έχουμε κάποια απόσταση από την πόλη. Στο χωριό Μάνταινα πήρα το πτυχίο». 3.3. Οι άνω των 65 ετών γυναίκες Οι γυναίκες που είναι σε μεγαλύτερες ηλικίες έχουν τελειώσει μόνο το δημοτικό και δεν γνωρίζουν καλά την ελληνική γλώσσα. Για αυτό υπάρχει και μία συνέντευξη που έχει πραγματοποιηθεί στα πομακικά. Οι γυναίκες αυτές δεν γνωρίζουν καλά ελληνικά διότι στη ζωή τους δεν έχουν κάνει ποτέ μάθημα στην ελληνική γλώσσα κατά τη διάρκεια φοίτησης τους στο δημοτικό σχολείο. Το μοναδικό που έχουν μάθει στο σχολείο είναι η ανάγνωση του ιερού βιβλίου της θρησκείας τους, του Κορανίου. Γνωρίζουν ελάχιστες λέξεις στα ελληνικά και αυτές προέρχονται από τη συναναστροφή τους με ομιλητές της ελληνικής γλώσσας ή από την παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων. Οι γυναίκες, που είναι μεγαλύτερες από 70 ετών και έχουν τελειώσει το δημοτικό είναι επίσης ελάχιστες, γιατί υπάρχουν και περιπτώσεις γυναικών που δεν έχουν φοιτήσει ούτε στο δημοτικό σχολείο. Το ακόλουθο απόσπασμα από τη συνέντευξη περιγράφει: «Τελείωσα το δημοτικό σχολείο που είχαμε μόνο το Κοράνι. Πηγαίναμε στο σχολείο από τις 8 το πρωί μέχρι το μεσημέρι και όλες τις ώρες κάναμε μόνο Κοράνι. Δεν είχαμε όπως τώρα ελληνικά και τούρκικα». «Η μαμά μου έχει πάει μόνο μέχρι την πέμπτη δημοτικού, μετά δεν πήγε σχολείο, πήγε στα χωράφια για να βοηθήσει τους γονείς της» 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ 4.1. Παραδοσιακή ενδυμασία Παλαιότερα, η ενδυμασία των Πομάκων ήταν έργο αποκλειστικά της γυναίκας. Η γυναίκα επεξεργαζόταν το μαλλί της κατσίκας ή των προβάτων με τις βελόνες της στον αργαλειό και επιμελούνταν την ενδυμασία όλων των μελών της οικογένειας. Πλέον, όλα τα ρούχα τον Πομάκων είναι αγοραστά όπως είναι της πλειοψηφίας στον κόσμο. Η ενδυμασία που φοράει σήμερα η γυναίκα στην καθημερινή της ζωή είναι έτοιμη από την αγορά. Τα μόνα χειροποίητα ρούχα που έχει τώρα πια η γυναίκα είναι τα παραδοσιακά που συνήθως φοράει στις θρησκευτικές γιορτές. Η παραδοσιακή στολή μίας Πομάκας γυναίκας αποτελείται από πολλά κομμάτια. Το πρώτο ένδυμα που φοράει είναι το άσπρο ριζά, μετά το χρωματιστό καβάτ, και στη συνέχεια το μωβ σαγιά. Από την μπροστινή πλευρά, βάζει το κόκκινο πρέστελνικ. Στο κεφάλι της τοποθετεί την κόκκινη τουρά, και από πάνω το άσπρο τεστεμέλ. Τα υποδήματα της είναι το τσουράπι ή τερλίκι. Εικόνα 3: Ριζά, Άλμα 2017 Εικόνα 4: Καβάτ, Άλμα 2017 27

Εικόνα 5: Σαγιά, Άλμα 2017 Εικόνα 6: Πρεστελνίκ, Άλμα 2017 Εικόνα 7: Κλούκτσκι, Άλμα 2017 28

Εικόνες 8 και 9: Ζελέν τσουμπέρ, Άλμα 2017 Εικόνα 10 και 11: Σιν τσουμπέρ, Άλμα 2017 Εικόνες 12 και 13: Τουρά, Άλμα 2017 29

Εικόνες 14 και 15: Τεστεμέλ, Άλμα 2017 Εικόνα 16: Τερλίκι, Άλμα 2017 Εικόνα 17: Τσουράπι, Άλμα 2017 30

Εικόνα 18: Ολοκληρωμένη παραδοσιακή στολή Πομάκας, Άλμα 2017 Τα εργαλεία που επεξεργάζονται την κλωστή για να κατασκευάσουν τα παραδοσιακά ενδύματα είναι το ραδάν, η βόρτκα, το ατκατσά και η μηχανή που φτιάχνει με την κλωστή τα παραδοσιακά ρούχα λέγεται στάν. Τα εργαλεία αυτά είναι τα παρακάτω. Εικόνα 20: Ατκατσά, Άλμα 2017 31

Εικόνα 21: Βόρτκα, Άλμα 2017 Εικόνα 22: Ραδάν, Άλμα 2017 32

Εικόνα 23: Σταν, Άλμα 2017 Οι κάτοικοι των πιο ορεινών χωριών που σχεδόν συνορεύουν με τη Βουλγαρία, δεν χρησιμοποιούν ως αντικείμενο της παράδοσης τους τη συγκεκριμένη παραδοσιακή στολή. Αλλά οι γυναίκες φορούν μία μαντήλα και την μαύρη σαγιά που έχει δημιουργηθεί από διαφορετικό ύφασμα, το οποίο ονομάζεται φέρετζε. Κάτω από τη σαγιά φορούν μία φούστα και μία απλή μπλούζα. 4.2. Παραδοσιακά φαγητά Η πομακική κουζίνα έχει ιδιαίτερα φαγητά, όπως το κλίν, το κατσαμάκ, το μαρταβάκ και το χωριάτικο ψωμί. Συνήθως, αυτά είναι τα φαγητά που φτιάχνει από τα παλιά χρόνια η Πομάκα γυναίκα στην καθημερινότητα της. Το κλιν είναι ένα είδος πατατόπιτας. Ο τρόπος που φτιάχνεται και τα υλικά που χρειάζονται είναι: 2 φύλλα, 2 κιλά πατάτες, 2 κουταλιές του γλυκού μαύρο πιπέρι, 2 κουταλιές του γλυκού ρίγανη, 1,5 κουταλιά της σούπας αλάτι, 8 αυγά. Ο τρόπος που φτιάχνεται συνήθως είναι με φύλλα χειροποίητα, μπορεί όμως να γίνει και με φύλλα του εμπορίου. Αρχικά, τρίβονται οι πατάτες στον τρίφτη, αναμειγνύονται στη συνέχεια με τα αυγά, το αλάτι, το πιπέρι και τη ρίγανη. Απλώνεται στο ταψί το ένα φύλλο και πάνω του απλώνεται το μείγμα. Ύστερα, τοποθετείται από πάνω και το δεύτερο φύλλο. Πρώτα, ψήνεται από την μία πλευρά πάνω στα μάτια της ηλεκτρικής κουζίνας και μετά πρέπει να γυριστεί και να ψηθεί και από την άλλη πλευρά. Τέλος, λιώνεται λίγο βούτυρο πάνω 33

από την μία πλευρά. Ύστερα, κόβεται σε σχήμα ρόμβου ή τετραγώνου και σερβίρεται. 18 Το κατσαμάκ και το μαρταβάκ είναι σχεδόν το ίδιο φαγητό. Η διαδικασία και τα υλικά είναι τα ίδια. Απλώς στο μαρταβάκ χρησιμοποιείται βούτυρο και σε κάποιες περιπτώσεις τυρί. Για να παρασκευαστεί το κατσαμάκ και το μαρταβάκ χρειάζεται 1,5 λίτρο νερό, 1 μπολ αλεύρι και ένα κουταλάκι του γλυκού αλάτι. Γίνεται η βράση του νερού πρώτα στους 100 βαθμούς κελσίου, προστίθενται το αλεύρι και το αλάτι και αναμένεται να βράσει για 10 λεπτά. Μετά αφαιρείται από τη φωτιά και αναμειγνύεται καλά με ένα συγκεκριμένο κουτάλι που λέγεται μαρταβίλκα ώστε να γίνει ένα ομοιόμορφο μείγμα. Μετά αφαιρείται από την κατσαρόλα και τοποθετείται σε σχήμα κύκλου πάνω σε ένα τραπεζομάντηλο μέχρι να κρυώσει λίγο και συνήθως συνοδεύεται με γιαούρτι. Όμως, μπορεί να συνοδευτεί και με όλα τα φαγητά. 19 Το μαρταβάκ γίνεται με παρόμοιο τρόπο εκτέλεσης, απλώς όταν είναι έτοιμο τοποθετείται σε ένα ταψί και πάνω απλώνεται λίγο βούτυρο. Όμως, όπως ειπώθηκε παραπάνω σερβίρεται και με τριμμένο τυρί. Επίσης, συνοδεύεται και με γιαούρτι. 20 Εικόνες 24 και 25: Παρασκευή κατσαμάκ, Άλμα 201 18 Οι πληροφορίες παρασκευής των παραδοσιακών φαγητών προέρχονται από Πομάκες γυναίκες, στα πλαίσια των συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν στα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση του νομού Ξάνθης. 19 Οι πληροφορίες παρασκευής των παραδοσιακών φαγητών προέρχονται από Πομάκες γυναίκες, στα πλαίσια των συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν στα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση του νομού Ξάνθης. 20 Οι πληροφορίες παρασκευής των παραδοσιακών φαγητών προέρχονται από Πομάκες γυναίκες, στα πλαίσια των συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν στα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση του νομού Ξάνθης. 34

Για την παρασκευή του παραδοσιακού ψωμιού, απαραίτητα υλικά είναι 3 μπολ με αλεύρι, 1 κουταλιά της σούπας αλάτι, 1 κουταλιά της σούπας μαγιά και χλιαρό νερό όσο χρειαστεί. Όλα μαζί πλάθονται, τοποθετούνται σε ένα ταψί μέχρι να φουσκώσουν και να απλωθούν στο ταψί και ακολουθείται η ίδια διαδικασία 3 φορές. Το αποτέλεσμα αυτού είναι η δημιουργία ενός μείγματος. Μετά ψήνεται στο φούρνο στους 180 βαθμούς κελσίου για 1,5 ώρα. Ακολούθως, τυλίγεται σε ένα τραπεζομάντηλο ώστε να κρυώσει καλά και κόβεται. 21 4.3. Αρραβώνας Για να αρραβωνιαστούν δύο νέοι πρέπει να ακολουθηθεί μία συγκεκριμένη παράδοση. Για να μπορεί το αγόρι να αρραβωνιαστεί με την κοπέλα πρέπει πρώτα ο πατέρας του να έχει πάει στο σπίτι της και να τη ζητήσει από τον πατέρα της τρεις φορές. Κάθε φορά ο πατέρας του αγοριού πρέπει να πηγαίνει με μία σακούλα με καραμέλες στη νύφη. Όταν η νύφη πάρει τη σακούλα από τον πεθερό της τότε σημαίνει μόνο ότι και αυτή το θέλει το αγόρι και η νύφη δίνει στον πεθερό ένα λουλούδι να το πάει στο γιο του. Όταν το δεχτεί και η νύφη, μετά ο γαμπρός για τελευταία φορά πάει στη νύφη μία σακούλα με καραμέλες και ένα δαχτυλίδι και έτσι αρραβωνιάζονται. Σήμερα δεν υφίσταται τόσο πολύ αυτή η παράδοση, γιατί οι νέοι γνωρίζονται μόνοι τους, αν θελήσουν να αρραβωνιαστούν το δηλώνουν στους γονείς τους και οι γονείς του αγοριού πηγαίνουν στο σπίτι της κοπέλας τρεις φορές, μόνο σε αυτό το σημείο δε έχει μεταβληθεί η παράδοση. Στη συνέχεια, βάζουν τα δαχτυλίδια που έχουν πάρει ο ένας στον άλλον. Βέβαια, σήμερα υπάρχει και το ενδεχόμενο οι νέοι να μην παίρνουν την άδεια από τους γονείς και να αρραβωνιάζονται μόνοι τους παίρνοντας ο ένας στον άλλον από ένα δαχτυλίδι και δίνοντας υπόσχεση ότι θα αγαπιούνται για πάντα. 21 Οι πληροφορίες παρασκευής των παραδοσιακών φαγητών προέρχονται από Πομάκες γυναίκες, στα πλαίσια των συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν στα πομακοχώρια Άλμα, Μάνταινα και Όαση του νομού Ξάνθης. 35

4.4. Γάμος Τα παλιά τα χρόνια ο γάμος γινόταν στο χωριό. Ο Χότζας ή ο Μουφτής του χωριού πάντρευε το ζευγάρι. Ύστερα, οι συγγενείς της νύφης συγκεντρώνονταν στο σπίτι της και οι συγγενείς του γαμπρού στο σπίτι του. Στο σπίτι της κοπέλας, οι συγγενείς της ετοιμάζουν την προίκα της, από την προίκα της, το χαλί που υπάρχει το παίρνουν και το βάζουν στη γωνία του σπιτιού. Δύο γυναίκες ετοιμάζουν τη νύφη με τα παραδοσιακά ρούχα. Με τα ίδια ενδύματα ντύνεται νύφη μέχρι και σήμερα με την μόνη διαφορά ότι δεν φοράει από πάνω το μωβ ρούχο για να ξεχωρίζει ποια είναι η νύφη. Ύστερα η νύφη κάθεται πάνω στο χαλί και περιμένει να έρθουν επτά ή εννιά γυναίκες μαζί με τον πεθερό της να την πάρουν. Αυτές τις γυναίκες τις ονομάζουν σφάχα. Έρχονται με νταούλια και ζουρνάδες να την πάρουν και με τρία μουλάρια για να φορτώσουν την προίκα. Όταν φτάνει ο πεθερός στο σπίτι πρέπει να δώσει κάποια λεφτά στην πόρτα για να μπουν οι δύο γυναίκες μέσα, για να βγάλουν τη νύφη. Ο πεθερός δεν μπαίνει στο σπίτι αλλά περιμένει έξω από αυτό. Οι δύο γυναίκες φοράνε στη νύφη και το μωβ ρούχο από πάνω και βγαίνουν έξω. Η νύφη φιλάει το χέρι του πεθερού και αυτός τις δίνει λίρες. Πρώτα, προχωρεί ο πεθερός με τα μουλάρια και την προίκα μαζί, ύστερα οι δύο γυναίκες που έχουν έρθει μαζί με τον πεθερό, στη συνέχεια η νύφη και πίσω από τη νύφη οι υπόλοιπες γυναίκες και όλοι μαζί κατευθύνονται για το σπίτι του γαμπρού. Όταν φτάσουν, ο πεθερός παραδίδει τη νύφη στο γιο του. Σήμερα όμως, ο γάμος έχει διαφοροποιηθεί σε σχέση με τα παλιά τα χρόνια. Σήμερα οι νέοι γνωρίζονται μόνοι τους είτε στο σχολείο είτε μέσω internet. Επίσης, μπορεί να τους παντρέψει μόνο ο Μουφτής ή ο Δήμαρχος. Ο Χότζας πλέον δεν μπορεί να παντρέψει κάποιον. Ενώ η διαδικασία για το γλέντι γίνεται συνήθως σε κέντρα εκδηλώσεων και όχι στο χωριό. Η νύφη πλέον δεν φοράει την παραδοσιακή στολή της, αλλά ένα νυφικό. Οι συγγενείς μαζεύονται στο κέντρο εκδηλώσεων και περιμένουν τη νύφη και το γαμπρό να έρθουν για να αρχίσει το γλέντι. 36

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 5.1. Οι θρησκευτικές γιορτές Σεκέρ και Κουρμπάν Μπαϊράμ Οι σημαντικότερες γιορτές των Πομάκων είναι δύο, το Κουρμπάνι Μπαϊράμι και το Σεκέρ Μπαϊράμι. Σεκέρ Μπαϊράμι γίνεται μετά από έναν ολόκληρο μήνα νηστείας. Στη διάρκεια της νηστείας, ο πιστός από τις τρεις τα ξημερώματα μέχρι το βράδυ που θα φωνάξει ο Χότζας, δεν πρέπει να φάει ούτε να πιει τίποτα. Ενώ, από το βράδυ μέχρι τα ξημερώματα που θα αρχίσει η νηστεία της επόμενης μέρας μπορεί να φάει οτιδήποτε. Μετά την νηστεία γίνεται αμέσως το Μπαϊράμι. Σε αυτό κάνουν γλυκά και συγκεκριμένα τον μπακλαβά. Την πρώτη μέρα του Μπαϊράμι ο άνδρας πάει στο τζαμί και η γυναίκα με τα παιδιά ετοιμάζονται και περιμένουν τον μπαμπά τους. Όταν γυρίσει ο μπαμπάς στο σπίτι του φιλάνε το χέρι, πρώτη η γυναίκα και μετά τα παιδιά, ύστερα φιλάνε και το χέρι της μαμάς. Στη συνέχεια, κάθονται για λίγο στο σπίτι και ο μπαμπάς και η μαμά δίνουν λεφτά στα παιδιά τους. Μετά από μισή ώρα πάνε στους παππούδες. Η ίδια διαδικασία γίνεται και εκεί. Πρώτα, φιλάνε το χέρι του παππού και ύστερα της γιαγιάς. Εφόσον φιλήσουν ο ένας του άλλου τα χέρια οι παππούδες δίνουν στα εγγόνια τους λεφτά. Μετά κάθονται όλοι στο τραπέζι και τρώνε το φαγητό που έχει φτιάξει η γιαγιά. Στην συνέχεια, αφού καταναλώσουν το γλυκό τους, πηγαίνουν στα σπίτια όλων των συγγενών τους για να ευχηθούν ο ένας στον άλλον καλό Μπαϊράμι. Μετά από σαράντα μέρες είναι το επόμενο Μπαϊράμι. Το Κουρμπάν Μπαϊράμι μοιάζει με το προηγούμενο. Η μόνη διαφορά που υπάρχει είναι ότι πριν δεν υπάρχει η νηστεία και όταν ο άνδρας γυρίσει από το τζαμί και εφόσον φιληθούν τα χέρια των παππούδων σφάζουν το κουρμπάν τους (κρέας από αγελάδα, κατσίκι, πρόβατο). Μετά εφόσον κόψουν το κρέας σε μικρά κομμάτια μοιράζουν ένα μέρος του στους γείτονες τους. Όταν τελειώσει η διαδικασία του Κουρμπανιού πηγαίνουν στα σπίτια των γνωστών τους για να ευχηθούν καλό μπαϊράμι (καλή γιορτή, κάτι σαν «χρόνια πολλά»). 37

5.2. Η θρησκευτική γιορτή Χάτιμ Άλλη μία γιορτή είναι το Χάτιμ. Το Χάτιμ δεν γίνεται κάθε χρόνο, αλλά αναλόγως, όταν τα παιδιά στο δημοτικό συνήθως οι μεγαλύτερες τάξεις, διαβάσουν μία φορά ολόκληρο το Κοράνι. Όταν τα παιδιά διαβάσουν το Κοράνι οι γονείς τους μαζεύονται και μαγειρεύουν πιλάφι στο χωριό και ταϊζουν τον κόσμο, όλο το χωριό αλλά και τα γειτονικά χωριά. Αυτή η γιορτή συνήθως γίνεται κάποιο σαββατοκύριακο της άνοιξης. Το Σάββατο σφάζουν τα ζώα για να πάρουν το κρέας και την Κυριακή το μαγειρεύουν με ρύζι. Ύστερα, πρώτα οι γυναίκες κάθονται στο πάτωμα πάνω σε χαλιά που έχουν φέρει οι χωριανοί στον τόπο που γίνεται η γιορτή. Τρώνε πρώτες οι γυναίκες, τους σερβίρουν οι μαμάδες των παιδιών που έχουν τελειώσει το Κοράνι και όποιες θέλουν από τις νέες κοπέλες του χωριού. Τους δίνουν μαζί με το πιλάφι ψωμί και αριάνι. Στην συνέχεια, όταν φάνε οι γυναίκες κάθονται οι άνδρες. Γίνεται πάλι η ίδια διαδικασία από τις μαμάδες των παιδιών που έχουν τελειώσει το Κοράνι. Το πιλάφι το μαγειρεύουν οι άντρες σε μεγάλα καζάνια. Σηκώνονται από τα ξημερώματα για να προλάβουν να μαγειρέψουν πολλά καζάνια, αναλόγως τον πληθυσμό του χωριού. Εικόνα 26: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 38

Εικόνα 26: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 Εικόνα 27: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 39

Εικόνα 28: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 Εικόνα 29: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 40

Εικόνα 30: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 Εικόνα 31: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 41

Εικόνα 32: Χάτιμ, Ζουμπούλι 9/4/2017 42

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΕΡΓΑΣΙΑ 6.1. Αγροτικές εργασίες Οι περισσότερες γυναίκες στα πομακοχώρια της Ξάνθης ασχολούνται στα καπνά, στο χωράφι. Οι μουσουλμάνες γυναίκες τουλάχιστον μέχρι τα πρόσφατα χρόνια εργάζονταν μόνο στα καπνά τα δικά τους και δεν πήγαιναν να δουλεύουν σε ξένη δουλειά. Δεν έβγαιναν καθόλου από το χωριό για να αναζητήσουν δουλειά αλλού. Το ακόλουθο απόσπασμα από τη συνέντευξη περιγράφει: «Οι πιο πολλές γυναίκες δουλεύουν στα καπνά, είτε στο χωριό τους είτε κατεβαίνουν στον κάμπο, νοικιάζουν χωράφια και βάζουν εκεί δικά τους καπνά. Ο άνδρας πάει στην δουλειά του και οι γυναίκες μόνες τους με τα παιδιά τους δουλεύουν στα καπνά». 6.2. Άλλες εργασίες Τα τελευταία χρόνια η εργασία της Πομάκας έχει αλλάξει. Η γυναίκα πλέον βγαίνει έξω από το χωριό και δουλεύει ως εργάτρια σε διάφορα εργοστάσια, όπως εργοστάσια συσκευασίας πιπεριών, σταφυλιών και ψαριών. Επειδή είναι εποχιακές δουλειές ψάχνουν να βρουν δουλειά σε διάφορα εργοστάσια. Προτιμούν τα εργοστάσια που διαθέτουν λεωφορεία για μεταφορά. Η μεταφορά γίνεται από την Ξάνθη. Όποια έχει δίπλωμα αυτοκινήτου και αυτοκίνητο μεταφέρει όσες μπορεί μέχρι την Ξάνθη. Στη συνέχεια πηγαίνουν με λεωφορείο γιατί τα εργοστάσια βρίσκονται στην Χρυσούπολη και στην Καβάλα. Το ακόλουθο απόσπασμα από τη συνέντευξη περιγράφει: «Μερικές ασχολούνται με τα καπνά, μερικές που βρίσκουν δουλειά πηγαίνουν δουλεύουν έξω, δηλαδή σε εργοστάσια όπως πιπεριές σταφύλια ψάρια ότι βρουν, επειδή είναι εποχιακές δουλειές, δουλεύουν ανά διαστήματα σε διάφορες δουλειές» 43

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι αλλαγές που έχουν επέλθει στην καθημερινότητα των γυναικών τις τελευταίες δεκαετίες έχουν βελτιώσει σημαντικά τη ζωή τους σε οικονομικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο. Τα ποσοστά φοίτησης έχουν αυξηθεί, όχι μόνο στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση αλλά ακόμα και στην απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου. Από τις αρχές του 21 ου αιώνα οι γυναίκες αναζητούν εργασία, πολλές φορές και έξω από τον στενό κύκλο της κοινωνίας όπου ζουν. Οι παραδόσεις διατηρούνται ζωντανές. Διατηρείται ο ιδιαίτερος πολιτισμός της ομαδικής οικογένειας, δηλαδή η γλώσσα, τα παραδοσιακά φαγητά, οι οικογενειακές και οι θρησκευτικές γιορτές. Οι γυναίκες μεταδίδουν την παράδοση στις επόμενες γενιές, δηλαδή γίνονται θεματοφύλακες της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής τους. 44

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι Πομάκοι είναι μία ιδιαίτερη πολιτισμική κοινωνική ομάδα που είναι εγκατεστημένη κυρίως στον ορεινό όγκο των νομών Ξάνθης, Ροδόπης και Έβρου. Εκεί υπάρχουν πομακικά χωριά που βρίσκονται στα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. Το σύνολο του πομακικού πληθυσμού είναι δύσκολο να υπολογιστεί γιατί οι Πομάκοι κατοικούν και σε μεγάλες πόλεις της Θράκης. Στην παρούσα εργασία γίνεται συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις περιοχές που είναι εγκατεστημένοι οι Πομάκοι και σχετικά με την εκπαίδευση και την καθημερινή ζωή των γυναικών στον νομό Ξάνθης. Πραγματοποιήθηκε επιτόπια έρευνα και οδοιπορικό στα πομακοχώρια του νομού Ξάνθης. Επίσης έγιναν 12 προσωπικές συνεντεύξεις με γυναίκες ηλικίας 19 μέχρι 70 χρονών στα χωριά Άλμα, Μάνταινα και Όαση. Το εκπαιδευτικό επίπεδο των γυναικών αυξάνεται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες. Διατηρείται ο ιδιαίτερος πολιτισμός της πομακικής οικογένειας, δηλαδή η γλώσσα, τα παραδοσιακά φαγητά, οι οικογενειακές και οι θρησκευτικές γιορτές. Οι παραδόσεις διατηρούνται ζωντανές. Οι γυναίκες τις μεταδίδουν στις επόμενες γενιές, δηλαδή γίνονται θεματοφύλακες της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής τους. ABSTRACT Pomaks belong to a particular cultural group that lives mainly in the mountainous areas of the prefectures of Xanthi, Rodopi and Evros. There are Pomak villages close to the boundaries of Greece and Bulgaria. The total population of Pomaks is difficult to be calculated because Pomaks live also in the big cities of Thrace. This work attempts to collect information about the education and every-day lives of Pomak women of the prefecture of Xanthi. The research procedure used the method of participant observation. Also twelve interviews were conducted with women from 19 till 70 years old in the villages of Alma, Mantaina and Oasi of the prefecture of Xanthi. The educational level of women steadily increases over the last decades. The cultural standards of the Pomak family, namely the pomak language, the traditional food, values and institutions like family and religion are Kept strong. Women keep alive the cultural diversity of their villages and inherit it to the new generations. 45

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βεργέτη, Μαρία. «Η κοινωνία της Θράκης στον 20ό αιώνα», 450-472, στο Θανοπούλου, Μαρία, Πετμεζίδου, Μαρία και Στρατηγάκη, Μαρία (Επιμ.). Όψεις κοινωνικής δυναμικής: Μελέτες χαριστήριες στην Καθηγήτρια Κούλα Κασιμάτη. Αθήνα: Gutenberg, 2011. 2. Βικιπαίδεια. «Μουσουλμανική Μειονότητα Δυτικής Θράκης». https://el.wikipedia.org/wiki/ Διαθέσιμο στις 7 Μαρτίου 2016. 3. Βικιπαίδεια. «Πομακοχώρια». Διαθέσιμο στις 07/03/2016. https://el.wikipedia.org/wiki/ 4. Γεωργιάδου, Κερατσώ. «Η περίπτωση των μουσουλμάνων γυναικών στην Θράκη». Διδακτορική διατριβή, ΔΠΘ, 2010. http://thesis.ekt.gr/thesisbookreader/id/23453#page/1/mode/2up Διαθέσιμο στις 4/5/2017 5. ΕΛΣΤΑΤ. «Ο ακριβής πληθυσμός των μουσουλμανικών χωριών της Θράκης. Αναλυτικά κάθε Δήμος και Οικισμός». Διαθέσιμο στις 18/12/16. http://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous 6. Σαραφίδου, Τριανταφυλλιά και Ζερδελή, Σοφία. «Η εκμάθηση της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας από μαθητές της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης» (2007) Διαθέσιμο στις 06/06/2017. http://www.frl.auth.gr/sites/congres/interventions/gr/sarafidou_zerdeli.pdf 7. Vergeti, Maria. "Education of Pomaks", 749-756, in Sipitanou, Athina A. and Galevska Angeloska, Natasha. (Ed.), 12th International Conference on Inclusive Education in the Balkan Countries. Education and Pedagogy in Balkan Countries 10 (2008), Thessaloniki: Balkan Society for Pedagogy and Education - Publishing House Kyriakidis Brothers. 46