Γνωστική Ψυχολογία: Οι βασικές γνωστικές διεργασίες

Γνωστική Ψυχολογία: Οι βασικές γνωστικές διεργασίες

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2011 Εκδόσεις Τόπος & Πέτρος Λ. Ρούσσος [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-499-000-9 Κεντρική διάθεση - Βιβλιοπωλείο: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856, 210 3221580 Fax: 210 8222684 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Πέτρος Λ. Ρούσσος Γνωστική Ψυχολογία: Οι βασικές γνωστικές διεργασίες ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

Στη μνήμη του πατέρα μου, Λεωνίδα

περιεχόμενα πρόλογος 11 κεφάλαιο 1 Εισαγωγή: Αντικείμενο, ιστορία και μέθοδοι της γνωστικής ψυχολογίας 15 κεφάλαιο 2 Η φυσιολογία των γνωστικών διεργασιών 51 κεφάλαιο 3 Προσοχή 79 κεφάλαιο 4 Αντίληψη 111 κεφάλαιο 5 Μοερή απεικόνιση 169 κεφάλαιο 6 Μνήμη: θεωρίες και διεργασίες 201 κεφάλαιο 7 Η οργάνωση της γνώσης 245 Βιβλιογραφία 283 Ευρετήριο όρων και κύριων ονομάτων 297 Λεξικό όρων 305

ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Μερικές φορές η μελέτη της νόησης φαίνεται να είναι όλο δέντρα και καθόλου δάσος» (Neisser, 1992, σελ. 333) Ο Ulric Neisser διατύπωσε τη φράση αυτή στα επιλεγόμενα ενός συλλογικού τόμου με αντικείμενο τη νόηση, προκειμένου να τονίσει ότι τα θέματα που διαπραγματεύθηκαν οι συγγραφείς του τόμου είχαν εντυπωσιακή ποικιλία και με μία βιαστική ματιά φαινόταν να έχουν ελάχιστη σχέση μεταξύ τους. Η γνωστική ψυχολογία είναι ένας από τους βασικούς κλάδους της επιστήμης της ψυχολογίας, έχει αντικείμενο τη μελέτη των νοητικών διεργασιών και χαρακτηρίζεται από ποικιλία θεμάτων τα οποία, ωστόσο, πολύ συχνά αντιμετωπίζονται σαν να μην έχουν μία λειτουργική ενότητα. Χαρακτηρίζεται, επίσης, από αυστηρότητα στη χρήση της πειραματικής μεθόδου (γεγονός που την κατατάσσει στους πιο «στεγνούς» κλάδους της ψυχολογίας), αν και τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τις διεργασίες της νόησης μέσω των μεθόδων άλλων επιστημονικών πεδίων, όπως οι νευροεπιστήμες και η πληροφορική. Μόλις 10 χρόνια πριν η ελληνική βιβλιογραφία ήταν εξαιρετικά φτωχή σε εισαγωγικά εγχειρίδια γνωστικής ψυχολογίας. Τα τελευταία, όμως, χρόνια έχουν μεταφραστεί στα Ελληνικά μερικά πολύ γνωστά ξένα έργα, ενώ και αρκετοί Έλληνες συνάδελφοι έχουν δημοσιεύσει βιβλία τους εμπλουτίζοντας τη σχετική βιβλιογραφία. Γιατί, λοιπόν, ένα ακόμη βιβλίο γνωστικής ψυχολογίας; Στο ερώτημα αυτό δεν έχω μία μόνο απάντηση. Κατ αρχάς, διδάσκοντας το αντικείμενο της γνωστικής ψυχολογίας δεν είχα καταφέρει να εντοπίσω ένα εγχειρίδιο που να καλύπτει όλα τα θέματα που θεωρώ σημαντικά και τα οποία διαπραγματεύομαι στις διαλέξεις μου. Πρόκειται για ένα γνωστό πρόβλημα στο πεδίο της γνωστικής ψυχολογίας, το οποίο μάλιστα έχει μελετηθεί με συστηματικό τρόπο. Ο White (1985) εξέτασε τις έρευνες που αναφέ- 11

ρονταν σε επτά δημοφιλή εγχειρίδια γνωστικής ψυχολογίας. Υπολόγισε 3.200 αναφορές συνολικά, από τις οποίες μόλις οι 19 αναφέρονταν και στα επτά βιβλία, ενώ μόνο 144 αναφέρονταν σε τέσσερα βιβλία! Ο White συμπέρανε πως, αν λιγότερο από το 1% των βιβλιογραφικών αναφορών εμφανίζονται σε όλα τα εγχειρίδια, μάλλον απέχουμε πολύ από μία συμφωνία σχετικά με τις βασικές αρχές της γνωστικής ψυχολογίας. Ο Malone (2009), μάλιστα, πάει παραπέρα, υποστηρίζοντας ότι αν μελετήσει κάποιος τα εγχειρίδια θα διαπιστώσει πολλές «ποικιλίες» της γνωστικής ψυχολογίας και μικρή συμφωνία σχετικά με το αντικείμενο του πεδίου αυτού, σε σημείο που να αναρωτιέται αν υπάρχει καν ένα ενιαίο επιστημονικό πεδίο που θα μπορούσε να ονομάζεται γνωστική ψυχολογία (σελ. 491). Λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τους περιορισμούς των προπτυχιακών φοιτητών μου, το παρόν βιβλίο αποσκοπεί στο να τους φέρει σε επαφή με τις έννοιες, τα θέματα και τις θεωρίες, την ιστορία, τις μεθόδους και τα σημαντικότερα ευρήματα της γνωστικής ψυχολογίας. Επιδίωξή μου ήταν το βιβλίο να είναι εύληπτο αλλά και αξιόπιστο, εισαγωγικό αλλά όχι στοιχειώδες, και να διαπραγματεύεται όλα τα θεμελιώδη θέματα του κλάδου αλλά και ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα επιμέρους ζητήματα. Ο ανά χείρας τόμος είναι το πρώτο μέρος αυτής της προσπάθειας και αναφέρεται στις βασικές γνωστικές διεργασίες, δηλαδή σε εκείνες που εμπλέκονται στην απόκτηση και τη συγκράτηση της γνώσης. Σκοπός μου είναι σύντομα να ακολουθήσει και το δεύτερο μέρος με τις ανώτερες γνωστικές διεργασίες (γλώσσα, σκέψη, συνείδηση, συναισθήματα και νόηση). Κατά πάσα πιθανότητα το δεύτερο μέρος του εγχειρήματος δεν θα είναι ατομικό αλλά συλλογικό. Η θεωρητική προσέγγιση της επεξεργασίας πληροφοριών προσέφερε πολλά στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε και μελετούμε τις γνωστικές διεργασίες. Επιπλέον, παρείχε και ένα απλό και εύχρηστο πλαίσιο εργασίας σε όλους τους συγγραφείς εγχειριδίων γνωστικής ψυχολογίας. Έτσι, όπως η πληροφορία γίνεται αισθητή μέσω των αισθητηριακών οργάνων και περνά από μία σειρά διεργασιών μέχρι την αποθήκευσή της στη μακρόχρονη μνήμη, αντιστοίχως και τα εγχειρίδια γνωστικής ψυχολογίας δομούνται με ανάλογο τρόπο ξεκινώντας από την προσοχή, συνεχίζοντας με την αντίληψη, τη βραχύχρονη και τη μακρόχρονη μνήμη κ.ο.κ. Βεβαίως, αυτή η προσέγγιση αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως έναν παθητικό και απροετοίμαστο οργανισμό, αδιαφορώντας για τη σημαντική επίδραση της εμπειρίας, των προσδοκιών αλλά και των συναισθημάτων του. Ο παρών τόμος αναφέρεται στις βασικές νοητικές διεργασίες και σε ορισμένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα τα οποία προέκυψαν από την έρευνα που πραγματοποιείται στην ψυχολογία μέσω της γνωστικής προσέγγισης, είναι δε δομημένος σε επτά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μία εισαγωγή στο αντικείμενο, στην ιστορία και στις μεθόδους της γνωστικής ψυχολογίας. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στη φυσιολογία των γνωστικών διεργασιών και διαπραγματεύεται κυρίως θέματα κυτταρικής βιολογίας και αρχιτεκτονικής του νευρικού συστήματος. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει τη γνωστική διεργασία της προσοχής και τις διάφορες λειτουργίες της. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις 12

διεργασίες και τις θεωρίες της αντίληψης. Τα τρία τελευταία κεφάλαια αναφέρονται στην αναπαράσταση της γνώσης και στη νοερή απεικόνιση (κεφάλαιο 5), στις μνημονικές λειτουργίες (κεφάλαιο 6) και στην οργάνωση των πληροφοριών στη μνήμη (κεφάλαιο 7). Το βιβλίο αυτό αισθάνομαι ότι το οφείλω σε πολλούς ανθρώπους και κυρίως στον πρώτο επόπτη των διδακτορικών μου σπουδών, καθηγητή Noel Sheehy, ο οποίος με βοήθησε στην προσπάθειά μου να εφαρμόσω τη γνωστική ψυχολογία στην επικοινωνία ανθρώπου-υπολογιστή και που χάθηκε άδικα φέτος το καλοκαίρι. Το οφείλω, επίσης, στον Κωνσταντίνο Πόρποδα και στη Σούλα Καλαντζή, τους πρώτους από τους οποίους διδάχθηκα γνωστική ψυχολογία, στη Στέλλα Βοσνιάδου που μοιράστηκε μαζί μου το μάθημα της γνωστικής ψυχολογίας στο ΠΜΣ της Γνωσιακής Επιστήμης πριν από μία δεκαετία, στους φοιτητές μου, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς, οι οποίοι με τις παρατηρήσεις τους, τις απορίες και τα ερωτήματά τους με βοήθησαν να μάθω πολλά περισσότερα απ όσα θα μπορούσα εγώ να τους διδάξω. Το οφείλω στους ανθρώπους του ΤΟΠΟΥ και ιδιαίτερα στη Σεβαστή Μπούμπαλου που το πίστεψε και στη Μαρία Αποστολοπούλου για την εξαιρετική γλωσσική επιμέλειά του. Τις ευχαριστώ από την καρδιά μου καθώς αισθάνομαι ότι μέσα από αυτή την περιπέτεια απέκτησα δύο καλές φίλες. Ευχαριστίες, επίσης, στη Μαρία Παπαδάκη που το δούλεψε αρχικά δίνοντάς του μορφή και στον Κώστα Πιπιλιό για το στήσιμό του. Οφείλω ευχαριστίες στους καλούς φίλους και συναδέλφους Άκη Σίμο, Αλεξάνδρα Οικονόμου, Γιώργο Στείρη που διάβασαν κεφάλαια του βιβλίου ή μέρη τους και μοιράστηκαν μαζί μου τις σκέψεις και τα σχόλιά τους. Όλοι όσοι έχουν γράψει κάποιο βιβλίο γνωρίζουν πόσο δύσκολη και μοναχική περιπέτεια είναι η συγγραφή. Ταυτόχρονα είναι και άδικη για τα πρόσωπα που ζουν μαζί με τον συγγραφέα και όσους τον αγαπούν. Αισθάνομαι ότι χρωστώ ένα τεράστιο ευχαριστώ στη σύντροφο και στα παιδιά μου την έμπνευση των προσπαθειών μου για την αγάπη και τη συμπαράστασή τους, και μία συγγνώμη για την εικόνα του «ωσεί παρόντος», αποσυρμένου και αφηρημένου συγγραφέα των τελευταίων μηνών. Το οφείλω, τέλος, στον πατέρα μου, ο οποίος το περίμενε για να καταλάβει με τι ασχολούμαι όλα αυτά τα χρόνια και τι είναι η γνωστική ψυχολογία, αλλά δεν πρόλαβε να το δει ολοκληρωμένο. Μεγάλο μέρος του βιβλίου γράφηκε στη «γωνιά» του στην Πάρο και είναι αφιερωμένο στη μνήμη του. Ελπίζω το βιβλίο να αποτελέσει ένα χρήσιμο εγχειρίδιο για τους φοιτητές και να αποδειχθεί φιλικός στη χρήση του οδηγός στη γνωριμία κάθε αναγνώστη με το πεδίο της γνωστικής ψυχολογίας. Πάρος, καλοκαίρι 2011 13