12.5. Η διάσκεψη και η συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης

344 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 12.5. Η διάσκεψη και η συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης Συνοπτικά και σχηματικά οι διπλωματικές πρακτικές Ελλάδας και Τουρκίας τόσο στα Μουδανιά όσο και στη Λοζάνη αποκρυσταλλώνονται για την πρώτη στη διατήρηση της ισορροπίας της διαπραγματευτικής της ισχύος 180 και για τη δεύτερη στη βελτίωση της θέσης της και στην αύξηση της πολιτικοδιπλωματικής της ισχύος 181 εκμεταλλευόμενη το αναφυόμενο παράθυρο ευκαιρίας, απότοκο της αποδιάρθρωσης της ελληνικής στρατιωτικής στρατηγικής. Ειδικότερα, ο αξονικός πολιτικός στόχος της κεμαλικής κυβέρνησης συνοψιζόταν στην πραγμάτωση των όρων του Εθνικού συμφώνου 182 και συγκεκριμένα στην αποκατάσταση του status qu u u ant a t a t a t a t στην νατολία νατολία νατολία νατολία νατολία Ανατολία μέσω της ενιαίας και ολοκληρω ολοκληρω ολοκληρω ολοκληρω ολοκληρω ολοκληρωτικής τουρκικής κυριαρχίας σε όλη την περιοχή που εμπερικλείει η σημερινή Τουρκία. 183 Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των άμεσων ελληνοτουρκικών ζητημάτων, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η ελληνική αντιπροσωπεία, με επικεφαλής τον Ε. Βενιζέλο, κλήθηκε να προασπίσει τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα σ ένα εξαιρετικά δυσμενές 180 Η οποία «συνεπάγεται τη δυνατότητα του συμβιβασμού, της αμοιβαίας παραχώρησης και της ίσης κατανομής των διαπραγματευτικών πλεονεκτημάτων». Βλ. Martin Wight, Διεθνής θεωρία, ό.π., σ. 228. 181 Στο ίδιο, σ. 244. 182 Το κείμενο αυτό, που υιοθετήθηκε από το Οθωμανικό κοινοβούλιο (28.1.1920), προέβλεπε τη διεθνή αναγνώριση της ανεξαρτησίας του τουρκικού έθνους και συνεπαγόμενα του τουρκικού κράτους, τη διεθνή ασφάλεια της Κωνσταντινούπολης, την επιστροφή των επαρχιών Καρς, Αρδαχάν και Βατούμ στην Τουρκία και τον επαναπροσδιορισμό του πολιτικοοικονομικού καθεστώτος των αραβικών επαρχιών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της δυτικής Θράκης μέσω της διεξαγωγής δημοψηφίσματος. Βλ. εκτενέστερα Arnold Toynbee, Το Δυτικό ζήτημα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2003, σ. 229-35. 183 Σταυριανός, ό.π., σ. 1093 Lewis, ό.π., σ. 505 Joseph C. Grew «The Peace Conference of Lausanne, 1922-1923», Proceedings of the American Philosophical Society, τόμ. 98, τεύχ. 1 (15.2.1954), σ. 3.

ΚΕΦ. 12: Η ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΟΥ... 345 εξωτερικό περιβάλλον. Αυτό, γιατί το μείζον συγκριτικό γεωπολιτικό πλεονέκτημα της Τουρκίας την καθιστούσε αναντικατάστατη στους υπολογισμούς ισχύος-συμφερόντων των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων με απότοκο οι τελευταίες να καθίστανται ευνοϊκά διακείμενες στις τουρκικές αξιώσεις. Ο στρατηγός Αλ. Μαζαράκης χαρακτηριστικά περιγράφει: «Ἡ ἀτμόσφαιρα ἐκεῖ ἦτο γενικῶς εὐνοϊκὴ διὰ τοὺς Τούρκους. Οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων, τῶν νικητριῶν, ἐφέροντο μὲ ταπεινότητα καὶ διαρκῶς ὑπεχώρουν πρὸ τῶν ἀγερώχων πολλάκις τρόπων καὶ ἀξιώσεων τῶν Τούρκων. Ὁ Ἰσμὲτ πασὰς ἦτο ὁ ἄνθρωπος τῆς ἡμέρας». 184 Ειδικότερα, η Γαλλία ήταν αρνητική απέναντι στην ευόδωση των ελληνικών αιτημάτων, 185 ενώ η Ιταλία προδήλωσε ότι θα παρείχε εξωτερική στρατιωτική εξισορρόπηση στην Τουρκία σε περίπτωση επανάληψης των εχθροπραξιών στη Μικρά Ασία. 186 Αντίστοιχα, το ζωτικό συμφέρον της Βρετανίας για τη διασφάλιση της ελευθεροπλοΐας των Στενών προσέκρουε στο συμφέρον ασφάλειας της Ρωσίας με απότοκο την αναβίβαση της γεωστρατηγικής σημασίας της Άγκυρας. Ως εκ τούτου, στους κεντρικούς πολιτικούς στόχους του Λονδίνου εγγράφονται η αποδιάρθρωση της ρωσοκεμαλικής συμμαχίας μέσω της επίτευξης μίας ικανοποιητικής συνθήκης με την Τουρκία 187 και η δημιουργία ενός ισχυρού τουρκικού κράτους ως ανασχετικού φραγμού σε μελλοντική εδαφική επέκταση της Ρωσίας ή καθόδου της στα θερμά νερά της Μεσογείου. 188 184 Μαζαράκης, ό.π., σ. 327. 185 Ρωμανός προς Αλεξανδρή, αρ. 4409/15123, τηλ. [1922-23/Α/22/7], Παρίσι, 27.12/9.1.1923. Παρατίθεται στο Δόμνα Βισβιλή-Δοντά (επιμ.), Ελληνικά διπλωματικά έγγραφα, 1919-1940, τόμ. Γ, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1994, σ. 350-1. 186 Δενδραμής προς Αλεξανδρή, αρ. 174/1316, τηλ. [1923/Α/5/VI/2], Ρώμη, 31.1/13.2.1923. Στο ίδιο, σ. 483. 187 Nicolson, ό.π., σ. 282. 188 Αξίζει να αναφερθεί η διττή όψη της βρετανικής ναυτικής στρατηγικής, η

346 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Επανερχόμενοι στα κεντρικά ελληνοτουρκικά ζητήματα που τέθηκαν στη διάσκεψη παρατηρούμε τα εξής χαρακτηριστικά: 189 Το πρώτο ζήτημα που τέθηκε προς διαπραγμάτευση (22.11.1922) ήταν η διαρρύθμιση των ελληνοτουρκικών συνόρων στη Θράκη. Ο επικεφαλής αντιπρόσωπος της τουρκικής αντιπροσωπείας (Ισμέτ Πασάς) αξίωσε την πλήρη ένταξη της ανατολικής Θράκης μαζί με την περιοχή του Καραγάτς-Δημοτικά (την οποία είχε παραχωρήσει στη Βουλγαρία η Οθωμανική αυτοκρατορία το 1915) 190 και τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη δυτική Θράκη. 191 Αντίστοιχα, η Σόφια εδραζόμενη στη θεμελιώδη αλλαγή των περιστάσεων, απότοκο της αναθεώρησης του οποία μεταλλάσσεται από την υιοθέτηση της αρχής του κλεισίματος των Στενών τον 19ο αιώνα, στο δόγμα της ελευθεροπλοΐας των Στενών μετά τη φυγάδευση των δύο γερμανικών πολεμικών πλοίων, Γκέμπεν και Μπρεσλάου, από την Πύλη το 1914, όπου καταδείχτηκε ότι η τελευταία δεν θα λειτουργούσε ως θεματοφύλακας των ευρωπαϊκών συμφερόντων στα Στενά. Και οι δύο στρατηγικές ήταν αμυντικές με στόχο την προάσπιση των ζωτικών βρετανικών συμφερόντων από τη Ρωσία. Εκτενέστερα βλέπε την ανάλυση του H. Nicolson στο A. L. Macfie, «The Straits Question. The Conference of Lausanne (Νοέμβριος 1922-Ιούλιος 1923)», ό.π., σ. 211-2. 189 Προσημειώνεται ότι δεν εξετάζεται το ζήτημα της παραμονής του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό, γιατί δεν δύναται να αντικατοπτριστεί ως αποκλειστικά διμερές ζήτημα Ελλάδας-Τουρκίας (όπως η δεύτερη επιχείρησε να το παρουσιάσει συνδέοντάς το με το ζήτημα της ανταλλαγής των πληθυσμών) λόγω της οικουμενικής του φύσης. Ο Χ. Νίκολσον χαρακτηριστικά προδηλώνει προς τον τούρκο αντιπρόσωπο στη Λοζάνη (Ισμέτ Πασά): «Ἡ στάσις σας εἰς τὸ ζήτημα τοῦ Πατριαρχείου μᾶς φέρει εἰς δύσκολον θέσιν ἔναντι ὅλου τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου». Επίσης, στη συνθήκη της Λοζάνης και στις προσαρτημένες σε αυτή συμβάσεις δεν υπάρχει καμιά αναφορά για το ζήτημα του Πατριαρχείου. Βλ. Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 299. 190 Harry J. Psomiades, The Eastern Question. The Last Phase, Thessaloniki, Institute for Balkan Studies, 1968, σ. 44. 191 Αξίζει να σημειωθεί ότι ο απεσταλμένος της Γιουγκοσλαβίας, όταν στις 25 Νοεμβρίου ο Ισμέτ Πασάς έθεσε εκ νέου το ερώτημα για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, δήλωσε ότι οποιοδήποτε δημοψήφισμα θα έγειρε απειλές για την ειρήνη στα Βαλκάνια. Βλ. Nicolson, ό.π., σ. 296.

ΚΕΦ. 12: Η ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΟΥ... 347 εδαφικού καθεστώτος που προέβλεπε η συνθήκη των Σεβρών, έθεσε ζήτημα επανεξέτασης της ελληνικής κυριαρχίας στη δυτική Θράκη με σκοπό να επανακτήσει την περιοχή που κατείχε με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου του 1913 (εκτός από την Καβάλα). Μετά την απόρριψη του εν λόγω αιτήματος από τη διάσκεψη η Σόφια επιζήτησε τη δημιουργία μίας βουλγαρικής οικονομικής ζώνης εντός της ελληνικής εδαφικής επικράτειας, ώστε να διασφαλιστεί η ελεύθερη έξοδός της στο Αιγαίο σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 48 της συνθήκης του Νεϊγί. 192 Υπό το πλαίσιο των ανωτέρω άμεσων απειλών για το ελληνικό συμφέρον επιβίωσης ο επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας Ε. Βενιζέλος θεμελίωσε την επιχειρηματολογία του για τα διεθνώς αναγνωρισμένα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα στη δυτική Θράκη στο αναμφίλεκτο γεγονός της απουσίας ανάλογων δικαιωμάτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην περιοχή μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων. Ειδικότερα, η Ελλάδα δεν απέκτησε τη δυτική Θράκη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά από τη Βουλγαρία 193 με τη συνθήκη του Νεϊγί (27.11.1919). Παράλληλα, ο κρητικός πολιτικός θα επιζητήσει συντελεστές εξωτερικής πολιτικοστρατιωτικής εξισορρόπησης με στόχο την προάσπιση των ελληνικών ζωτικών συμφερόντων ακόμα και με τη χρήση ένοπλης βίας. 194 Λόγω της τουρκικής αδιαλλαξίας και 192 Ε. Ρούκουνας, Εξωτερική πολιτική 1914-1923, Αθήνα, χ.ε., 1983, σ. 361. Ο Ε. Βενιζέλος χαρακτηριστικά περιγράφει: «Ἡ Βουλγαρικὴ κίνησις διὰ ζήτημα Δυτικῆς Θρᾴκης εἶναι ἄπαυστος καὶ ἀκούραστος [ ] Βούλγαροι [ ] θὰ προτιμήσουν [ ] νὰ συνεχίσουν τὰς παραιτέρω ἐνεργείας των περὶ παραχωρήσεων πρὸς αὐτοὺς Δυτικῆς Θρᾴκης ἢ περὶ ἱδρύσεως ἐν αὐτῇ αὐτονόμου πολιτείας». Βενιζέλος προς Αλεξανδρή, αρ. 706/14995, τηλ. [1922-23/Α/22/5], Λοζάνη, 23.12/5.1.1923, στο Δόμνα Βισβιλή-Δοντά (επιμ.), ό.π., σ. 331. 193 Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 277. 194 Ως ικανή και αναγκαία συνθήκη για την εφαρμογή επιθετικής δράσης κατά της Τουρκίας, προκρινόταν η συμμαχία με τη Γιουγκοσλαβία, ενώ ως προϋποτιθέμενη συνθήκη για την ανάσχεση των επιθετικών προθέσεων της

348 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ του συνεπαγόμενου διπλωματικού αδιεξόδου εξέταζε σοβαρά το ενδεχόμενο χρήσης στρατιωτικής ισχύος σε περίπτωση διακοπής της διάσκεψης. 195 Για τον λόγο αυτό προέτρεψε την ελληνική πολιτική ηγεσία να προβεί στην ποιοτική εσωτερική εξισορρόπηση (στελέχωση με ικανούς αξιωματικούς) της στρατιάς του Έβρου για την άμεση ανάκτηση της μαχητικής της ικανότητας. 196 Εντούτοις, οι υπέρμετρες εδαφικές αξιώσεις της κεμαλικής κυβέρνησης την έθεσαν σε άμεση πολιτικοδιπλωματική αντιπαράθεση με τις δυνάμεις της Αντάντ (Αγγλία, 197 Γαλλία, Ιταλία) και με τα βαλκανικά κράτη (Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία, Ρουμανία, Βουλγαρία) 198 με απότοκο την παγίωση των εδαφικών τετελεσμένων της Ανακωχής των Μουδανιών (αναγνώριση της τουρκικής κυριαρχίας στην ανατολική Θράκη) και τη διατήρηση της ελληνικής κυριαρχίας στη δυτική Θράκη. Τοιουτοτρόπως, υπό τη βάση του γράμματος της Ανακωχής των Μουδανιών, προκρίθηκε η γραμμή Έβρου ως κοινό σύνο- Βουλγαρίας καταδεικνυόταν η συμμαχία της Ελλάδας με τη Ρουμανία. Βλ. Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 277. 195 Βενιζέλος προς Αλεξανδρή, αρ. 586, τηλ. [ΜΜΑΒ/173/34], Λοζάνη 10/23.12.1922. Παρατίθεται στο Δόμνα Βισβιλή-Δοντά (επιμ.), ό.π., σ. 290. 196 Βενιζέλος προς Αλεξανδρή, αρ. 640/14666, τηλ. [1922-23/Α/22/5], Λοζάνη 15/28.12.1922. Στο ίδιο, σ. 304-5. Την ίδια μέρα ο Α. Μαζαράκης ενημερώνει τον Ε. Βενιζέλο ότι η ελληνική στρατιά του Έβρου βρίσκεται σε πλήρη ετοιμότητα. Μαζαράκης προς Βενιζέλο, α.α., τηλ. [ΜΜΑΒ/173/34], Διδυμότειχο (Δ Σώμα Στρατού), 15/28.12.1922, στο ίδιο, σ. 305. 197 Αξίζει να επισημανθεί ότι ο λόρδος Κορζόν ήταν κατηγορηματικά αντίθετος ως προς την τουρκική αξίωση για διεξαγωγή δημοψηφίσματος στη δυτική Θράκη. Βλ. Έντουαρ Ντριό, Ελλάδα και Α Παγκόσμιος πόλεμος, ό.π., σ. 363-4. 198 Ειδικότερα, η Ελλάδα, η Γιουγκοσλαβία και η Ρουμανία ήταν αντίθετες με την εδαφική επέκταση της Τουρκίας στην Ευρώπη, ενώ η Βουλγαρία δεν ήταν διατεθειμένη να συναινέσει στην παραχώρηση μίας στρατηγικής σημασίας για εκείνη εδαφικής περιοχής, την οποία προσδοκούσε ότι μελλοντικά θα δύνατο να την αποκτήσει. Βλ. Nicolson, ό.π., σ. 294.

ΚΕΦ. 12: Η ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΟΥ... 349 ρο, 199 ενώ αποδόθηκε ως αντάλλαγμα της μη καταβολής πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα (κατά τη δεύτερη περίοδο της διάσκεψης) στην Τουρκία το Καραγάτς. Ακολούθως εξετάστηκε η πρόταση για τη δημιουργία αποστρατικοποιημένων ζωνών στα ελληνοτουρκικά σύνορα και εκατέρωθεν των Στενών στις οποίες θα απαγορευόταν η εγκατάσταση μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων, οχυρώσεων, εγκαταστάσεων κ.ά. 200 Το δεύτερο προς συζήτηση θέμα ήταν το ζήτημα των νησιών του Αιγαίου. Με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα, 201 για τα οποία η Ιταλία απέκλεισε εξαρχής την ανακίνηση του ζητήματος, η διάσκεψη κλήθηκε να προσδιορίσει το εδαφικό καθεστώς στα νησιά του βορείου (Λήμνος, Σαμοθράκη, Ίμβρος, Τένεδος) και του κεντρικού (Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος και Ικαρία) Αιγαίου. 202 Στο πλαίσιο της ίδιας προβληματικής εξετάστηκαν και οι αξιώ- 199 Βλ. Ε. Ρούκουνας, ό.π., σ. 362-3. Η Α. Τούντα-Φεργάδη σημειώνει: «Ο Έβρος ποταμός ορίσθηκε σύνορο Ελλάδας-Τουρκίας με βάση το άρθρο 2 της συνθήκης Ειρήνης της Λοζάνης. Η οριστική όμως χάραξη των ελληνοτουρκικών συνόρων πραγματοποιήθηκε με ειδικό πρωτόκολλο που υπογράφηκε στις 3 Νοεμβρίου 1926». Βλ. Α.Τούντα-Φεργάδη, ό.π., σ. 182. 200 Με την Γ σύμβαση της Λοζάνης «Περί της μεθορίου της Θράκης» υιοθετήθηκε καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης σε βάθος 30 χλμ. της μεθορίου Ελλάδας-Τουρκίας-Βουλγαρίας. Το καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης καταργήθηκε με τη συμφωνία της Θεσσαλονίκης (31.7.1938) μεταξύ των κρατών της Βαλκανικής Συνεννοήσεως (Ελλάδα, Τουρκία, Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία) και της Βουλγαρίας. Βλ. Α. Τούντα-Φεργάδη, ό.π., σ. 183. 201 Προσημειώνουμε ότι τα Δωδεκάνησα αποδόθηκαν στην Ελλάδα με το άρθρο 12, παρ.1 της συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων (10.2.1947), ενώ σύμφωνα με την παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου επιβαλλόταν καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης που ισχύει έως σήμερα. Βλ. στο ίδιο, σ. 187. 202 Συγκεκριμένα, η Τουρκία διεκδίκησε τα νησιά Ίμβρο, Τένεδο και Σαμοθράκη, ενώ αξίωσε για λόγους ασφάλειας την εγκαθίδρυση καθεστώτος ουδετερότητας στα νησιά Λήμνο, Σάμο, Ικαρία, Χίο. Ο Βενιζέλος ανταπάντησε: «Ὅλα αὐτὰ τὰ νησιὰ εἶναι σχεδὸν ὁλοκληρωτικὰ ἑλληνικά συζήτηση μόνο γιὰ ἀποστρατικοποίησή τους μπορεὶ νὰ γίνει καὶ αὐτὸ σὲ συνάρτηση μὲ τὸ θέμα τῶν Στενῶν, μὲ τὸ ὁποῖο ἀσχολεῖται εἰδικὴ ἐπιτροπὴ ὑπὸ τὸ στρατηγὸ Βεϊνὰρ». Παρατίθεται στο Έντουαρ Ντριό, ό.π., σ. 364.

350 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ σεις της Τουρκίας στο ανατολικό Αιγαίο για την πρόσκτηση των νησιών Ίμβρου-Τενέδου και Λήμνου-Σαμοθράκης παράλληλα με την εγκαθίδρυση καθεστώτος αποστρατιωτικοποίησης στα υπόλοιπα νησιά. Ωστόσο, τα ισχυρά διπλωματικά ερείσματα της Αθήνας υπεροχή ναυτικής ισχύος στο Αιγαίο και διεθνής νομιμοποίηση της ελληνικής κυριαρχίας επί των διαφιλονικούμενων νησιών 203 και η προηγούμενη απόφαση των συμμαχικών δυνάμεων να προωθήσουν τη ρύθμιση του καθεστώτος των νησιών του ανατολικού Αιγαίου σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης του Λονδίνου 204 απομείωσαν το μέτρο αποτελεσματικότητας της τουρκικής διπλωματικής πράξης. Συνεπακόλουθα, υπό το γράμμα της συνθήκης της Λοζάνης (άρθρα 12 & 13) αναγνωριζόταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά Χίο, Σάμο, Ικαρία, Μυτιλήνη, Λήμνο και Σαμοθράκη παράλληλα με την επιβολή καθεστώτος μερικής αποστρατιωτικοποίησης στα τέσσερα πρώτα. Με τη σύμβαση της Λοζάνης για τα Στενά (άρθρο 4) επιβαλλόταν καθεστώς πλήρους αποστρατιωτικοποίησης (ως ουδέτερες ζώνες) στα νησιά Λήμνο, Σαμοθράκη και Λαγούσες. 205 203 Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου του 1913 (Λήμνος-Σαμοθράκη) και υπό το γράμμα της συνθήκης των Σεβρών (Ίμβρος-Τένεδος). 204 Με τη συνθήκη του Λονδίνου (17/30.5.1913) η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε εκχωρήσει στις ευρωπαϊκές δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Γερμανία, Αυστρία και Ιταλία) το δικαίωμα να αποφασίσουν για την τύχη όλων των υπόλοιπων νησιών του Αιγαίου που της ανήκαν μέχρι τότε (με εξαίρεση την Κρήτη που δόθηκε στην Ελλάδα). 205 Βλ. αναλυτικότερα Χουσεΐν Παζαρτζί, Κωνσταντίνος Π. Οικονομίδης, Το καθεστώς αποστρατικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Απάντηση σε τουρκική μελέτη, Αθήνα, εκδόσεις Γνώση σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Αμυντικής και Εξωτερικής Πολιτικής, 1989. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα εν λόγω μέτρα αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου είχαν ως αντικειμενικό στόχο να απομειώσουν τη δυνατότητα χρήσης τους ως στρατιωτικών βάσεων από την Ελλάδα για τη διεξαγωγή επίθεσης προς την Τουρκία. Ωστόσο, δεν εξάλειφαν (στην περίπτωση της μερικής αποστρατιωτικοποίησης) τη δυνατότητα προβολής άμυνας από την Ελλάδα.

ΚΕΦ. 12: Η ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΟΥ... 351 Το τρίτο προς εξέταση ζήτημα συνίστατο στην πρόταση περί υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών. Οι αντιτιθέμενες πλευρές επίλυσαν το ζήτημα με την υπογραφή (17/30.1.1923) δύο συμβάσεων (αρ. I VI και II) II) II) VII) που προσαρτήθηκαν στη συν συν συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης. Επρόκειτο για τη σύμβαση περί συν συν ανταλλαγής των ελληνοτουρκικών πληθυσμών και τη σύμβαση για την ανταλλαγή των αιχμαλώτων πολέμου και των πολιτικών ομήρων. 206 Τη σύμβαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών αναγκάσθηκε να την αποδεχτεί η ελληνική πλευρά λόγω της αναγκαιότητας που δημιουργήθηκε μετά από την οριστική άρνηση των Τούρκων (16.1.1923) για τον επαναπατρισμό των εκδιωχθέντων Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. Η εν λόγω συμφωνία προέβλεπε ότι θα ανταλλάσσονταν όλοι οι Έλληνες το γένος Τούρκοι υπήκοοι και οι μουσουλμάνοι Έλληνες υπήκοοι (πλην των Αλβανών, κατόπιν ιταλικής προτάσεως). Εξαιρούνταν οι Έλληνες που ήταν εγκατεστημένοι στην Κωνσταντινούπολη πριν το τέλος του 1918 και οι μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης. Συγκεκριμένα ανταλλάσσονταν 150.000 περίπου Έλληνες που παρέμειναν μετά την καταστροφή στη Μικρά Ασία, με 388.000 Τούρκους που βρίσκονταν στην Ελλάδα. 207 Το τελευταίο προς διαρρύθμιση ζήτημα αναφέρεται στις αξιώσεις της κεμαλικής κυβέρνησης για την καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, γεγονός το οποίο αναδεικνυόταν σε άμεση απειλή για το συμφέρον επιβίωσης του ελληνικού κράτους λόγω της αποδιάρθρωσης της οικονομικοστρατιωτικής του ισχύος. Ως εκ τούτου, ο Ε. Βενιζέλος, αφού κατέστησε εναργή την οικονομική αδυναμία της Αθήνας, προδηλώνοντας την πολιτική απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για τη μη καταβολή χρηματικής αποζημίωσης, ανέπτυξε μία μεταλλασόμενη διπλωματική στρατηγική για την υποστήριξή της. Συγκεκριμένα, η αρχική επιλογή 206 Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 282. 207 Δαφνής, τόμ. Α, ό.π., σ. 45-6.

352 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ για την εφαρμογή μίας συνεργατικής διπλωματικής στρατηγικής με στόχο την εξεύρεση ενός κοινού σημείου σύγκλισης μεταξύ των αντιτιθέμενων μερών, 208 συνυφαίνεται με την παροχή εδαφικών ανταλλαγμάτων 209 και απολήγει στην προβολή ενός έσχατου καταναγκασμού απειλή τιμωρίας εάν και εφόσον η τουρκική πλευρά παρέμενε ανένδοτη. 210 Η σθεναρή πολιτική απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για τη μη καταβολή πολεμικής αποζημίωσης, η υιοθέτηση της πρότασής της για την παραχώρηση του Καραγάτς στην Τουρκία από τις συμμαχικές δυνάμεις και η ρητή τους αντίθεση στην επανέναρξη των εχθροπραξιών έκαμψαν την αδιάλλακτη στάση της τουρκικής αντιπροσωπείας 211 απολήγοντας στην επίτευξη ελληνοτουρκικής συμφωνίας. 212 208 Χαρακτηριστικά ο Ε. Βενιζέλος ανέφερε: «Μολονότι Ἀγγλία καὶ Γαλλία συνεφώνησαν νὰ ὑποστηρίξουν ἡμᾶς εἰς ἀπόκρουσιν τουρκικῆς ἀξιώσεως περὶ πληρωμῆς πολεμικῆς ἀποζημιώσεως, νομίζω ἐν τούτοις ὅτι ἔχομεν συμφέρον νὰ μὴν ἀποκρούσωμεν τὴν ἀποκατάστασιν τῶν ζημιῶν, ὅσας τυχὸν ὁ στρατός μας ἐπροξένησεν ἄνευ στρατιωτικῆς ἀνάγκης, ὑπὸ τὸν ὅρον ὅτι ἡ Τουρκία θὰ ἐκπλήρωνε τὴν ἀξίαν τῶν περιουσιῶν ὅσας ἐγκατέλειψαν οἱ πρόσφυγες Μικρασίας καὶ Θρᾴκης». Βενιζέλος προς Πολίτη, αρ. 299, τηλ. [ΜΜΑΒ/173/32], Λοζάνη, 11/24.11.1922, στο Δόμνα Βισβιλή- Δοντά (επιμ.), ό.π., σ. 156. 209 Στις 17 Μαΐου του 1923 η ελληνική κυβέρνηση ενημέρωσε τη διπλωματική της αντιπροσωπεία στη Λοζάνη ότι αποδέχεται να δοθεί ως αντάλλαγμα στην Τουρκία το τρίγωνο των ποταμών Άδρα-Μαρίτσα και σε έσχατη ανάγκη και η πόλη του Καραγάτς με στόχο να διασφαλιστεί η ευμένεια των μεγάλων δυνάμεων. Βλ. Γονατάς προς Βενιζέλο, αρ. 4639/579, τηλ. [ΜΜΑΒ/173/38], Αθήνα, 17.5.1923, στο ίδιο, σ. 594. 210 Στην ίδια συνάντησή του με τον Ισμέτ Πασά, ο Βενιζέλος τού δήλωσε «ὅτι τὸ νὰ ἐπιμένη ἐπὶ τοιαύτης ἀπαιτήσεως, οἵα ἡ πολεμικὴ ἀποζημίωσις, ἐσήμαινε πόλεμον». Παρατίθεται στο Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 326. 211 Χαρακτηριστικά ο Ισμέτ Πασάς αναφέρει σε έκθεσή του προς την τουρκική κυβέρνηση (24.5.1923): «Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την πρόταση σχετικά με το Καραγάτς και την περιοχή του και να λυθεί το θέμα των ελληνικών αποζημιώσεων. Οι εκπρόσωποι των συμμαχικών δυνάμεων υποστηρίζουν ότι οι Έλληνες αδυνατούν να πληρώσουν πολεμική αποζημίωση». Κεμάλ, Ομιλίες, ό.π., σ. 273-4. 212 Συγκεκριμένα, στη συνεδρίαση της ολομέλειας της διάσκεψης (26.5.1923)

ΚΕΦ. 12: Η ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΟΥ... 353 Εν κατακλείδι, το αποτέλεσμα των εργασιών της διάσκεψης της Λοζάνης αντικατοπτρίζει την κοινή συνισταμένη της κατανομής ισχύος, των ανταγωνιστικών πολιτικοστρατηγικών συμφερόντων, των διαμορφωθέντων πολιτικοδιπλωματικών συμπράξεων-συμμαχιών και των εναλλακτικών διπλωματικών στρατηγικών μεταξύ των μερών μίας πολυμερούς διαπραγμάτευσης. Σε μία πρώτη αποτίμηση του γράμματος της συνθήκης της Λοζάνης καταδεικνύεται η τουρκική διπλωματική επιτυχία, στον βαθμό και στο μέτρο που το σύνολο σχεδόν των όρων του εθνικού συμφώνου της κεμαλικής κυβέρνησης (με εξαίρεση το καθεστώς των Στενών) πραγματώθηκε. Αντίστροφα, για την Ελλάδα το υψηλό γεωπολιτικό-γεωστρατηγικό κόστος της εδαφικής συρρίκνωσης του ελληνικού έθνους συνυφάνθηκε με το συγκριτικό πλεονέκτημα που της προσέδωσε η ομογενοποίηση του εθνικού της πληθυσμού και η διατήρηση της ισορροπίας ισχύος στη Χερσόνησο του Αίμου μέσω της ανάσχεσης των εδαφικών αξιώσεων Τουρκίας-Βουλγαρίας στη δυτική Θράκη. 213 ο αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας Ισμέτ Πασάς ανακοίνωσε ότι η Τουρκία παραιτείται από την αξίωσή της για πολεμικές αποζημιώσεις, εφόσον η Ελλάδα αναγνωρίσει ότι πρέπει να επανορθώσει τις ζημίες που είχε επιφέρει ο στρατός της στη Μικρά Ασία. Επίσης, ζήτησε να παραχωρηθεί στην Τουρκία το Καραγάτς μαζί με τα προάστιά του και να αποδοθούν εκατέρωθεν, από την Ελλάδα-Τουρκία, τα πλοία που κατασχέθηκαν μετά την Ανακωχή του Μούδρου το 1918 (Δαφνής, σ. 51). Επίσης, βλ. Βενιζέλος προς Πλαστήρα, αρ. 1459/4990, τηλ. [1923/Α/22/12], Λοζάνη, 26.5.1923, στο Δόμνα Βισβιλή-Δοντά (επιμ.), ό.π., σ. 622-3. Εκτενέστερα βλ. Foreign Relations of the United States, 1923, τόμ. II. 767.68199F/18: Telegram. The Special Mission at Lausanne to the Secretary of State, Lausanne, 27 Μαΐου 1923, σ. 1010-2. 213 Αναλυτικότερα, στα μείζονα για την Ελλάδα ζητήματα υπό το γράμμα της συνθήκης της Λοζάνης προβλέπονταν και τα εξής: α) Η νέα οροθετική γραμμή Ελλάδας-Τουρκίας στη Θράκη, διερχόμενη από το μέσο ρου του ποταμού Έβρου συμπεριλαμβάνοντας και το Καραγάτς, το οποίο βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού. β) Η αναγνώριση της ελληνικής κυριαρχίας στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου Λήμνος, Σαμοθράκη, Μυτιλήνη, Χίος,

354 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Ωστόσο, σε μία βαθύτερη αποτίμηση το τελικό εξαγόμενο προδηλώνει ότι η προάσπιση-προαγωγή των εθνικών συμφερόντων ενός λιγότερο ισχυρού κράτους συναρτάται από το εάν και σε ποιο βαθμό ενεργώντας ορθολογικά δύναται να επιτύχει την αγαστή σύζευξη των ζωτικών του συμφερόντων με τα αντίστοιχα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων στην περιφέρειά του. 12.6. Καταληκτικά πορίσματα Στην προηγηθείσα περιπτωσιολογική ανάλυση καταδείχτηκε, αναλύθηκε και ερμηνεύτηκε υπό το πρίσμα των κανονικοτήτων των διακρατικών σχέσεων υποθέσεις εργασίας της ρεαλιστικής (θουκυδίδειας) παράδοσης η πολιτική σκέψη και πράξη του Ε. Βενιζέλου για την πραγμάτωση της εδαφικής ολοκλήρωσης του ελληνικού έθνους. Η ανορθωτική προσπάθεια του ελλαδικού ελληνισμού οικοδομήθηκε πάνω σε μία ορθολογικά υπολογισμένη και αγαστά ισοζυγισμένη διαδικασία σχεδιασμού και εφαρμογής της υψηλής στρατηγικής. Αναλυτικότερα, αποδείχτηκε πραγματολογικά ότι η διαμόρφωση και εφαρμογή της υψηλής στρατηγικής του κρητικού πολιτικού εδραζόταν: 1. Στη στρατηγική ενόραση έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση των παράθυρων απειλών-ευκαιριών με αντικειμενικό στόχο την αποτελεσματική ανάσχεση των πρώτων και τη βέλτιστη δυνατή αξιοποίηση των δεύτερων. 2. Στον ορθολογικό προσδιορισμό των πολιτικών στόχων υπό το πρίσμα των περιορισμών της εξωτερικής-εσωτερικής δομής. Σάμος και Ικαρία. Επιστροφή στην Τουρκία των νήσων Ίμβρου, Τενέδου. γ) Η αναγνώριση της ιταλικής κυριαρχίας στα Δωδεκάνησα από την Τουρκία, συμπεριλαμβανομένου και του Καστελόριζου. Επίσης, η Τουρκία αναγνώρισε τη βρετανική κυριαρχία στην Κύπρο. δ) Η απόφαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών. ε) Η απαλλαγή της Ελλάδας από την καταβολή πολεμικών επανορθώσεων.