Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΓΗ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ. ΡΥΠΑΝΣΗ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ

Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΓΗ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ. ΡΥΠΑΝΣΗ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ 1.1. Εισαγωγή: Περιβαλλοντική Ρύπανση Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες μετά τη βιομηχανική επανάσταση προκάλεσαν ευρύτατης κλίμακας ρύπανση, υποβάθμισης οικοσυστημάτων, μείωση της βιοποικιλότητας, ερημοποίηση εδαφών, υπερεκμετάλλευσης φυσικών πόρων και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής. Από τις στατιστικές του 20 ου αιώνα γίνονται προφανείς οι σημαντικές μεταβολές που επιτελέσθηκαν από την ανάπτυξη των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων. Ο παγκόσμιος πληθυσμός από 1 δισεκατομμύριο το 1820 αυξήθηκε αλματωδώς από 2,5 δισεκατομ. το 1950 σε 6.2 δισεκατομ. το 2000. Η αύξηση του πληθυσμού οδήγησε στην αστυφιλία. Η αστικοποίηση δημιούργησε σημαντικά προβλήματα ρύπανσης (κατοικίες, δρόμοι, υποδομές) και συνέβαλε στην υποβάθμιση της υπαίθρου με την εκμηχάνιση της γεωργίας. Ο ολικός παγκόσμιος αστικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 14 φορές τα τελευταία 100 χρόνια. Η παγκόσμια οικονομία σε απόλυτους αριθμούς αυξήθηκε κατά 14 φορές και η βιομηχανική παραγωγή κατά 40 φορές τα τελευταία 100 χρόνια. 1

Η χρήση ενέργειας αυξήθηκε κατά 13 φορές λόγω της υψηλής κατανάλωσης και του εξηλεκτρισμού πολλών χρήσεων με αντίστοιχη αύξηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2) αυξήθηκαν κατά 17 φορές γιατί η παραγωγή ενέργειας και οι μεταφορές με τη χρήση υγρών καυσίμων καταναλώνουν ολοένα και περισσότερα ενεργειακά καύσιμα. Η μεγάλη αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα έχει προκαλέσει το ανησυχητικό πρόβλημα του φαινόμενου του θερμοκηπίου με αύξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας με σημαντικές επιπτώσεις στις κλιματικές μεταβολές για τον πλανήτη. Η κατανάλωση πετρελαίου από 250 εκατομμύρια μετρικοί τόνοι το 1800 και 800 εκατ. Μ.τ. το 1900 αυξήθηκε εκθετικά σε 10.000 εκατ. Μ.τ. το 2000 και αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, με την τιμή των υγρών καυσίμων να έχει αυξηθεί εκθετικά σε 100 δολάρια. Η παραγωγή κάρβουνου ως καυσίμου, παρά την αντικατάστασή του με πετρέλαιο, αυξήθηκε κατά 7 φορές τα τελευταία 100 χρόνια. Η ατμοσφαιρική ρύπανση σε απόλυτους αριθμούς όγκου αέριων και σωματιδιακών εκπομπών αυξήθηκε κατά 5 φόρες στον 20 ο αιώνα. Η αύξηση του διοξειδίου του θείου (SO 2) ήταν ανάλογη κατά 13 φορές (από το θείο που περιέχουν τα καύσιμα). Η αύξηση των εκπομπών μόλυβδου (Pb) αυξήθηκαν κατά 8 φορές. Η κατανάλωση γλυκού νερού για πόσιμο, ύδρευση, γεωργική χρήση κλπ, αυξήθηκε κατά 9 φορές, ενώ συγχρόνως προκλήθηκε εκτεταμένη ρύπανση υδάτων και υδάτινων συστημάτων από υγρά και στερεά απόβλητα (αστικά, βιομηχανικά). Σε πολλές περιοχές οι πηγές και τα διαθέσιμα αποθέματα νερού έχουν εξαντληθεί ή μειωθεί δραματικά. Η παγκόσμια αλιευτική δραστηριότητα αυξήθηκε κατά 35 φορές για να ανταποκριθεί στις διατροφικές ανάγκες, με σοβαρή υποβάθμιση πολλών 2

θαλάσσιων και λιμναίων αλιευμάτων. Η κτηνοτροφία αυξήθηκε επίσης αλματωδώς με τον αριθμό των εκτρεφόμενων αγελάδων να έχει πενταπλασιασθεί, ενώ ο αριθμών των χοίρων έχει αυξηθεί κατά 9 φορές (τα τελευταία 100 χρόνια). Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις διπλασιάσθηκαν (αν και η παραγωγικότητα ήταν πολύ μεγαλύτερη για να ανταποκριθεί στις διατροφικές ανάγκες του αυξημένου πληθυσμού). Τα τελευταία 100 χρόνια έχει προκληθεί σημαντική μείωση πτηνών και θηλαστικών, μεγάλων κητωδών (φάλαινες κατά 85%), δασών (κατά 20%) και σημειώθηκαν σημαντικές υποβαθμίσεις ευαίσθητων οικοσυστημάτων. Τα στοιχεία αυτά καταγράφονται εδώ και πολλές δεκαετίες σε τεκμηριωμένες περιβαλλοντικές εκθέσεις της UNEP (United Nations Environmental Programme, Global Environment Outlook) και του γνωστού επιστημονικού αμερικανικού περιοδικού Science. 1,2 Τα τελευταία χρόνια γίνονται έχουν ξεκινήσει συστηματικές καταγραφές των οικοσυστημάτων του πλανήτη και εκτίμηση της κατάστασης και της πορείας μέσα από τις κλιματικές αλλαγές και τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις. Το Millennium Ecosystem Assessment (MEA) σχεδιάστηκε από επιστήμονες από πανεπιστήμια των ΗΠΑ (οικολόγοι, περιβαλλοντολόγοι, κλπ) και άλλων χωρών για να καταγράψουν και να εκτιμήσουν την κατάσταση των οικοσυστημάτων στον πλανήτη. Τα οικοσυστήματα και η βιοιποικιλότητα που περικλείουν θεωρούνται ακρογωνιαίοι παράγοντες της υγείας του περιβάλλοντος σε παγκόσμια κλίμακα και της ισορροπίας των έμβιων όντων με το άβιο περιβάλλον. 3-5 Η συντήρηση και βελτίωση της βιωσιμότητα των οικοσυστημάτων και των φυσικών πόρων θεωρείται πολύ σημαντικές παράμετροι για τη αειφόρο ανάπτυξη και το μέλλον του πλανήτη. 6-8 3

Τα τελευταία χρόνια πολυάριθμες εκδόσεις έχουν προσδιορίσει τις βασικές αρχές που πρέπει να ακολουθηθούν για την αποτροπή της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος και τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων στα οικοσυστήματα και στους φυσικούς πόρους. Σημαντική θέση στις εκδόσεις αυτές έχουν οι ετήσιες εκδόσεις του Worldwatch Institute (Brow Lester). State of the World (2004, 2005, 2006, 2007) που τα τελευταία χρόνια μεταφράζονται στην Ελλάδα (Ευώνυμος βιβλιοθήκη, Αθήνα), και Vital Signs με στατιστικές για διάφορες περιβαλλοντικές εξελίξεις. 9,10 Επίσης, πολυάριθμες εκδόσεις τα τελευταία χρόνια έχουν προβάλλει και τεκμηριώσει με επιστημονικές έρευνες τα βασικά περιβαλλοντικά προβλήματα, τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις και τις προτεραιότητες για διαχείριση και συντήρηση των ευαίσθητων οικοσυστημάτων και φυσικών πόρων. 11-15 Για πρόσφατες βιβλιογραφικές πηγές και στατιστικά δεδομένα για το περιβάλλον και την περιβαλλοντική ρύπανση σε παγκόσμια και Ευρωπαϊκή κλίμακα οι καλύτερες πηγές είναι: i. World Resources Institute (Washington DC, USA) www.wri.org/ publications/world resources. WRI: Earth Trends Environmental Information (http://earthtrends.wri.org), 2008 (coastal & marine ecosystems, energy resources, biodiversity, forests, grasslands, population, health, etc). ii. Organization of Economic and Co-operation and Development: OECD Environmental Data Compendium (www.oecd.org/), Paris, 2008 he State of the Environment). iii. European Union: EUROSTAT, European Environment Agency (EEA), EIONET (ec.europa.eu/environment/indicators/index_en.htm), 2008. (List of environmental indicators. 4

Βιβλιογραφία 1. UNEP. Global Environment Outlook. No 4. Earthscan, London, No1 (1999), No.2 (2000), No. 3 (2002), No.4 (2007). 2. Kennedy D. (ed). State of the Planet, 2006-2007. Island Press and Science journal (AAAS), Washington DC, 2008. 3. Dobson AP, Bradshaw AD, Baker AJM. Hopes for the future: restoration ecology and conservation biology. Science 277:515517, 1997. 4. Brooks TM, Mittermeier RA, de Fonseca GAB, et al. Global biodiversity conservation priorities. Science 313:58-60, 2006. 5. Carpenter SR, DeFries R, Dietz T, Mooney HA, Polasky S, Reid WV, Scholes RJ. Millennium ecosystem assessment: research nedds. Science 314:257-258, 2006. 6. Morgules CR, Pressey RL. Systematic conservation planning. Nature 405: 243-253, 2000. 7. Ogden JC. Maintaining diversity in the oceans. Environment 43:29-37, 2001. 8. Loreau M, Naeem S, Incausti P, et al. Biodiversity and ecosystem functioning: current knowledge and future challenges. Science 294:804-807, 2001. 9. Worldwatch Institure. The State of the World, 2008. Worldwatch Institute publs, New York, 1984 2008 (μετάφραση και έκδοση των ετήσιων «Η Κατάσταση του Πλανήτη. Ευώνυμος Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2005-2008) 10. Worldwatch Institute-United Nations Environment Programme. Vital Signs. Worldwatch Institute, New York, 1999-2002. 11. Goudie A, Viles H. The Earth Transformed. An Introduction to Human Impacts on the Environment. Blackwell Publs, Walden, MA, 2003. 12. Walbridge S, Selkoe KA, et al. A global map of human impact of marine ecosystems. Science 319:948-952, 2008. 13. Hill MK. Understanding Environmental Pollution: A Primer. Cambridge University Press, Cambridge, 2004. 14. IPCC. Intergovernmental Panel for Climate Change. Climate Change 2007. 4 th Assessment Report, Cambridge University Press, 2007. 15. Rogers E. Green Book. The Everyday Guide to Saving the Planet One Simple Step at a Time. Three Rivers Pr publs, USA, 2007. 5

1.2. Ανάπτυξη της Παραγωγής της Χημικής Βιομηχανίας Η ανάπτυξη της χημικής βιομηχανίας στις αναπτυγμένες χώρες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αλματώδης. Η παγκόσμια παραγωγή χημικών ουσιών στην περίοδο 1930-85 διπλασιάζονταν κάθε 7 χρόνια. Από το 1981 παρουσιάζεται μείωση του ρυθμού αύξησης λόγω της οικονομικής ύφεσης, αλλά η παραγωγή χημικών προϊόντων, πρώτων υλών και συνθετικών οργανικών ουσιών παραμένει ένας από τους δυναμικούς κλάδους της βιομηχανίας. Σε πολλές αναπτυγμένες χώρες, η χημική βιομηχανία αποτελεί σημαντικό παράγοντα του εξαγωγικού εμπορίου. 1 Από τα στατιστικά στοιχεία που υπάρχουν, υπολογίζεται ότι οι εμπορικές χημικές ουσίες (παραγωγή άνω των 100 κιλών ) ανέρχονται σε άνω των 120.000 και αυξάνονται κατά 500-800 κάθε χρόνο. Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση με τον αριθμό των χημικών ουσιών των Chemical Abstracts που καταγράφονται από την υπηρεσία CA αλλά αφορά μικρές ποσότητες συνθετικών χημικών ουσιών για ερευνητικούς σκοπούς (το 2007 ο αριθμός τους ανέρχονταν σε πάνω από 30 εκατομμύρια). Για την πλειοψηφία των ουσιών αυτών είναι γνωστά ορισμένα τοξικολογικά δεδομένα, αλλά όχι στοιχεία οικοτοξικότητας και μακροχρόνιας δράσης στον άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον. 2 Οι ποσότητες χημικών ουσιών που παράγονται σε παγκόσμια κλίμακα δεν είναι δυνατόν να καταγραφούν με ακρίβεια λόγω των διαφορετικών μονάδων που χρησιμοποιούνται σε διάφορες χώρες και των διαφορετικών στατιστικών για τα καύσιμα. Η παραγωγή συνθετικών χημικών προϊόντων κυμαίνεται μεταξύ 700-800 εκατομμύρια τόνων. 3 Στις χώρες του ΟΟΣΑ (ΟECD, Organization for Economic Cooperation and Development), όπου ανήκουν οι 24 πιο αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, παράγονται τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγής χημικών ουσιών. Στις αρχές της δεκαετία του 80 η ετήσια αξία των χημικών προϊόντων στις χώρες ΟΟΣΑ ήταν της τάξης των 450-500 δισ. δολαρίων και απασχολούνταν πάνω από 4 εκατ. εργαζόμενοι στην χημική βιομηχανία. Τα χημικά προϊόντα αντιπροσώπευαν το 6

10 % του όγκου της βιομηχανικής παραγωγής και το 2,5-3 % του ΑΕΠ στις χώρες του ΟΟΣΑ. 4 Στατιστικά στοιχεία και διαχρονικές τάσεις στην παραγωγή χημικών προϊόντων στις ΗΠΑ εμφανίζονται σε διάφορες εκδόσεις της Αμερικανικής Χημικής Εταιρίας, της Διεθνούς Υπηρεσίας Εμπορίου κλπ. Οι ΗΠΑ παράγουν το 1/2 περίπου των χημικών προϊόντων των χωρών του ΟΟΣΑ. 5 Η παραγωγή των πρώτων 50 χημικών ουσιών-προϊόντων της χημικής βιομηχανίας στις ΗΠΑ κατά την περίοδο 1990-91 έφθασε τους 287 εκατ. τόνους (2002: 380 εκατ. τόνους). Οι χημικές αυτές ουσίες παράγονται σε μεγάλες ποσότητες: Θειικό οξύ, Άζωτο, Οξυγόνο (αέριο για βιομηχανική χρήση), Αιθυλένιο, Ανθρακικό ασβέστιο, Αμμωνία, Καυστικό νάτριο, Φωσφορικό οξύ, Προπυλένιο, Χλώριο, Ανθρακικό νάτριο, Μεθυλο-tert-βουτυλο αιθέρας, Αιθυλένο διχλωρίδιο, Νιτρικό οξύ, Νιτρικό αμμώνιο, Βενζόλιο, Ουρία, Βινυλοχλωρίδιο, Αιθυλοβενζόλιο, Στυρόλιο, κα. Πίνακας 1.1. Παραγωγή των πρώτων 50 βιομηχανικών χημικών ουσιών στις ΗΠΑ κατά την περίοδο 1990-91 και 1994-95 [Chem Eng News 74(15) :16-20, 1996, 71(26) : 40-80, 1993 ] σε εκατομμύρια λίμπρες( lb ) (1 Kg = 2,2 lb). Βιομηχανικό χημικό προϊόν 1990 1991 1994 1995 1. Θειικό οξύ 88 86,6 89,6 95,3 2. Άζωτο (αέριο) 56 57 63,9 68 3. Αιθυλένιο 36,5 39 44,6 47 4. Οξυγόνο (αέριο) 40,5 39 50 53 5. Αμμωνία 33,5 34 34,5 35,6 6. Ανθρακικό ασβέστιο(lime) 35 33,6 38 41,2 7. Φωσφορικό οξύ 24 24,7 25,5 26 8. Υδροξείδιο του νατρίου 24 24,3 25 26 9. Χλώριο 23,6 22,6 24,3 25 10. Προπυλένιο 21,8 22 24 25,7 11. Ανθρακικό νάτριο 20 20,5 20,5 22,2 12. Ουρία 16,4 16 15,9 15,7 13. Νιτρικό οξύ 16 15 17,2 17,2 14. Νιτρικό αμμώνιο 14 14 17 16 15. Αιθυλενοδιχλωρίδιο 13,8 13,9 16,7 17,2 7

16. Βενζόλιο 12,5 11,7 15,2 16 17. Βινυλοχλωρίδιο 10,6 11,7 13,8 15 18. Διοξείδιο του άνθρακα 10,3 9,7 11,8 10,9 19. Μεθυλο tert-βουτυλο αιθέρας 8,9 9,6 13,6 17,3 20. Αιθυλοβενζόλιο 8,3 9,2 10,7 13,6 21. Στυρόλιο 8 9 11,3 11,4 22. Μεθανόλη 8,3 8,6 12,2 11,3 23. Τερεφθαλικό οξύ 7,7 7,6 7,5 7,9 24. Τολουόλιο 6,2 6,8 6,7 6,7 25. Φορμαλδεΰδη 6,7 6,4 8,1 8,1 26. Ξυλόλιο 6,2 6 9 9,3 27. Υδροχλωρικό οξύ 6 5,6 7,4 7,3 28. p-ξυλόλιο 5,2 5,4 6,2 6,3 29. Αιθυλενοξείδιο 5,3 5,2 7,2 7,6 30. Αιθυλενογλυκόλη 5 4,9 6,0 5,2 31. Θειϊκό αμμώνιο 5 4,5 5,1 5,2 32. Κουμένιο (Cumene) 4,3 4,3 5,2 5,6 33. Ποτάσα (καυστικό κάλιο) 3,8 3,9 3,0 3,2 34. Οξικό οξύ 3,7 3,6 4 4,6 35. Φαινόλη 3,5 3,5 3,9 4,1 36. Βουταδιένιο 3 2,9 3,3 3,7 37. Προπυλενοξείδιο 2,6 2,7 3,7 4 38.Κάρμπον μπλάκ (carbon black) 2,8 2,7 3,2 3,3 39. Ακρυλονιτρίλιο 2,7 2,6 3 3,2 40. Βινυλο οξικός εστέρας 2,6 2,6 3 2,9 41. Θειϊκό αργίλιο 2,4 2,3 2,2 2,4 42. Κυκλοεξάνιο 2,4 2,3 1,9 2,1 43. Διοξείδιο του τιτανίου 2,1 2,2 2,7 2,7 44. Ακετόνη 2,3 2,1 2,6 2,7 45. Πυριτικό νάτριο 1,7 1,8 2 2,2 46. Αδιπικό οξύ 1,6 1,5 1,8 1,8 47. Θειϊκό νάτριο 1,5 1,5 48. Ισοπροπυλική αλκοόλη 1,4 1,3 49. Χλωριούχο ασβέστιο 1,4 1,3 50. Καπρολακτάμη 1,4 1,3 Σύνολο οργανικών ουσιών 219,4 224,8 270,4 285,8 Σύνολο ανοργάνων ουσιών 412,8 407,7 444,1 464,1 Γενικό σύνολο 632,2 632,5 714,5 749,9 8

Τα τελευταία χρόνια η παραγωγή στις ΗΠΑ των 50 πρώτων βιομηχανικών χημικών προϊόντων ήταν περίπου 400 εκατ. μετρικοί τόνοι, εκ των οποίων 150 εκατ. Μ.τ. οργανικών χημικών ουσιών, 100 εκατ. Μ.τ. και οι χημικές ουσίες για τη γεωργία (λιπάσματα και φυτοφάρμακα) 50 εκατ. Μ.τ. και 100 εκατ. Μ.τ. άλλα χημικά αέρια και μονομερή (Economic profile and trends. Chemical Industry Analysis, www.eia.doe.gov). Στατιστικά στοιχεία από τις ΗΠΑ (που παράγει περίπου το 35% των βιομηχανικών χημικών ουσιών) δείχνουν ότι στην περίοδο 1981-91 η παραγωγή πλαστικών υλών αυξήθηκε από 20 εκατ. τόνους σε 25 εκατ. τ., ενώ η παραγωγή συνθετικών ινών διακυμάνθηκε μεταξύ 3,6 και 3,8 εκατ. τ. Η παραγωγή χρωμάτων και επιχρισμάτων αυξήθηκε από 850 εκατ. γαλόνια σε 1.100 εκατ. γαλόνια. Η παραγωγή φυτοφαρμάκων είχε αλματώδη ανάπτυξη στην περίοδο 1965-85 (από 170 χιλ. τον. σε 370 χιλ. τον.) αλλά τα τελευταία χρόνια έχει μειωθεί σημαντικά. Η παραγωγή λιπασμάτων επίσης έχει παραμείνει στάσιμη στην περίοδο 1980-92. Η παραγωγή συνθετικού ελαστικού έχει αυξηθεί την τελευταία δεκαετία από 2 εκατ. Μ. Τ. σε 2,4 εκατ. μ. τόνους. Στο σύνολο της όμως η παραγωγή συνθετικών οργανικών χημικών ουσιών έχει σημειώσει εκπληκτική αύξηση στην περίοδο 1945-1990 (από 6,7 εκατ. μ. τ. σε 102 εκατ. μ. τόνους). 6 Η χημική βιομηχανία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) παίζει σημαντικό ρόλο, τόσο ως πλουτοπαραγωγικός τομέας απασχόλησης, όσο και στο εξαγωγικό εμπόριο. Η Ευρωπαϊκή χημική βιομηχανία παράγει το 30% των βιομηχανικών χημικών ουσιών, 60.000 βιομηχανικές μονάδες με 3,5 εκατομμύρια εργαζόμενοι, και αποτελεί σημαντικό εξαγωγικό πλεόνασμα των χωρών της ΕΕ. Από τους, περίπου, 300 εκατομμύρια τόνους ετήσιας παραγωγής το 15% εξάγεται. Η χημική βιομηχανία στην ΕΕ παράγει κυρίως βασικές οργανικές ύλες (20%), φαρμακευτικά προϊόντα (20%), πλαστικές ύλες (11%), ανόργανα (7,2%), καλλυντικά και αρώματα (6,4%) κλπ. Οι τομείς στους οποίους εξειδικεύεται η χημική βιομηχανία στην ΕΕ είναι κυρίως τα καταναλωτικά προϊόντα (27 %), τις υπηρεσίες, νοσοκομεία, έρευνα κλπ, (19%), την γεωργία (10 %), την υφαντουργία (6,6 %), την μεταλλευτική βιομηχανία (6,5%) κλπ. Η 9

χημική βιομηχανία στην ΕΕ έχει τα τελευταία χρόνια προωθήσει σειρά μέτρων και κανονισμών για την χημική της βιομηχανία και την περιβαλλοντική ρύπανση που προκαλούν οι χημικές ουσίες και τα χημικά παρασκευάσματα, ειδικά με την περίπτωση του REACH (Registration, Evaluation and Authorization of Chemicals) που άρχισε να εφαρμόζεται από το 2007. 7 1.3. Χημικές Ουσίες και Χημικά Προϊόντα. Ρύπανση του Περιβάλλοντος Μερικές από τις χημικές ουσίες και μέταλλα που παράγονται από την χημική βιομηχανία και έχουν επιβλαβείς επιδράσεις στο φυσικό περιβάλλον είναι : 2 Μόλυβδος: η παγκόσμια παραγωγή από εξορυκτικές δραστηριότητες ήταν το 1989 2,7 εκατ. τόνοι και από δευτερεύουσες παραγωγικές διεργασίες (ανακύκλωση) 2,1 εκατ. τ. Η χρήση μόλυβδου στις χώρες της ΕΕ το 1992 ήταν περίπου 1,5 εκατ. τ. από τα 5 εκατ. τ. της παγκόσμιας κατανάλωσης. Υδράργυρος: η παγκόσμια παραγωγή το 1986 ήταν 7.000 τόνους, ενώ η κατανάλωση στις χώρες της ΕΕ ήταν 3.1000 τ. και από διεργασίες ανακύκλωσης περίπου 1.500 τ. Επίσης ο υδράργυρος εκπέμπεται στην ατμόσφαιρα από την καύση ορυκτών καυσίμων, ιδιαίτερα κάρβουνου. Το πλέον τοξικό παράγωγο του υδραργύρου είναι ο μεθυλοϋδράργυρος που επιδρά στο νευρικό σύστημα και εισέρχεται στην τροφική αλυσίδα. Η ρύπανση του περιβάλλοντος από υδράργυρο είναι γνωστή από το περιστατικό της Μinamata (Ιαπωνία) στα τέλη της δεκαετίας του 50. Κάδμιο: χρησιμοποιείται κυρίως στην ηλεκτροαπόθεση,ως σταθεροποιητής στα πλαστικά και στις μπαταρίες νικελίου-καδμίου. Η κατανάλωση καδμίου στην ΕΕ το 1992 ήταν 5.4000 τόνους, ενώ η συνολική παγκόσμια παραγωγή ήταν 19.000 τ. Το κάδμιο ανήκει στις καρκινογόνες ενώσεις (IARC, 1) και είναι γνωστό ότι έχει αρνητικές επιπτώσεις στα υδατικά οικοσυστήματα και τα εδάφη. 10

Αρσενικό: Το αρσενικό εκπέμπεται από τα επιμεταλλωτήρια και από την καύση κάρβουνου. Η παγκόσμια παραγωγή το 1986 ήταν 5.6000 τ. Το ανόργανο αρσενικό είναι γνωστό καρκινογόνο στον άνθρωπο (ΙARC, 1), φυτοτοξικό και ρυπαίνει τα υπόγεια νερά (πόσιμο νερό). Νικέλιο: έχει ποικίλες χρήσεις στην βιομηχανία. Εκπομπές καδμίου στην ατμόσφαιρα πραγματοποιούνται από την καύση ορυκτών καυσίμων και από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Η παγκόσμια παραγωγή το 1986 ήταν 800.000 τόνοι, ενώ η κατανάλωση στην ΕΕ το 1992 ήταν 210.000 τ. Το νικέλιο προκαλεί αλλεργικές αντιδράσεις στο δέρμα και είναι καρκινογόνο. Πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs, Polychlorinated biphenyls): έχουν προσδιορισθεί στο περιβάλλον περίπου 60 από τα 209 θεωρητικώς πιθανά χλωριωμένα ισομερή. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 80 είχαν παρασκευασθεί συνολικά περίπου 1,1 εκατ. τόνοι. Τα PCBs χρησιμοποιούνται σε μετασχηματιστές, ως πλαστικοποιητές, σε χρώματα και κόλλες. Λόγω της σταθερότητας που παρουσιάζουν έχουν βρεθεί σε απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη. Η τοξικότητα των PCBs έχει αναγνωρισθεί από δύο ατυχήματα στην Ιαπωνία (Yusho & Yu-cheng ασθένειες).υπάρχουν επίσης αποδείξεις για καρκινογόνο δράση. Από το 1980 υπάρχουν περιορισμοί και απαγορεύσεις στην χρήση των PCBs λόγω της βιοσυσσώρευσης μέσω της διατροφής. Αν και δεν υπάρχουν ενδείξεις για οξείες οικοτοξικολογικές επιδράσεις, υπάρχουν αποδείξεις για επιδράσεις στο αναπαραγωγικό σύστημα μεγάλων θηλαστικών. 8 Διοξίνες και διβενζοφουράνια: υπάρχουν 75 ισομερή ή 210 σύνολο εάν περιληφθούν και τα διβενζοφουράνια. Οι ενώσεις αυτές εκπέμπονται στο περιβάλλον από τα εργοστάσια χλωρίωσης (χάρτου), από τα καυσαέρια των καυστήρων νοσοκομειακών/οικιακών απορριμμάτων, από καυστήρες κάρβουνου, με την καύση ξύλων και πυρκαγιές δασών, από τα καυσαέρια αυτοκινήτων. Οι ακριβείς ποσότητες των εκπομπών είναι δύσκολο να υπολογισθούν. Οι διοξίνες είναι ισχυρώς τοξικές ενώσεις και έχουν πιθανή καρκινογόνο δράση. 11

Πετρέλαιο και προϊόντα κατεργασίας πετρελαίου: η παγκόσμια παραγωγή έχει αυξηθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία. Το 1981 από τους 3,2 δισ. τόνους της ετήσιας παραγωγής πετρελαίου, περίπου 3,2 εκατ. τόνοι, ρύπαιναν το υδατικό περιβάλλον (ατυχήματα από πετρελαιοφόρα, εκπομπές από επίγειες πηγές, δεξαμενές άντλησης κλπ). Το 1990 οι ποσότητες πετρελαίου που ρύπαιναν το θαλάσσιο περιβάλλον μειώθηκαν σημαντικά, σε 2.35 εκατ. τόνοι λόγω της μείωσης των ατυχημάτων στις θαλάσσιες μεταφορές και των περιβαλλοντικών μέτρων πρόληψης κατά την φόρτωση και εκφόρτωση σε λιμένες. 9 Οι περιβαλλοντικές επιδράσεις των πετρελαιοειδών στην πανίδα και χλωρίδα των υδατικών συστημάτων είναι ιδιαίτερα επιβλαβείς σε περιοχές όπου δεν υπάρχει τρόπος αυτοκαθαρισμού και διάσπασης των υδρογονανθράκων. Βενζόλιο: η παγκόσμια παραγωγή το 1989 ήταν περίπου 15 εκατ. τόνοι, από τους οποίους τα 5,5 εκατ. τόνοι. στις χώρες της ΕΕ. Το βενζόλιο είναι καρκινογόνος ένωση και εκπέμπεται με τα καυσαέρια των αυτοκινήτων (η βενζίνη μηχανών εσωτερικής καύσης περιέχει περίπου 5 %). Πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ): εκπέμπονται με τα καυσαέρια των αυτοκινήτων, από διάφορες πηγές καύσης και τους βιομηχανικούς διαλύτες. Κυριότερος εκπρόσωπος το βενζο[α]πυρένιο. Πολυβινυλοχλωρίδιο (Polyvinylchloride, PVC):η παγκόσμια παραγωγή ήταν 18 εκατ. τ. το 1991, εκ των οποίων το 30 % στην ΕΕ. Υπάρχουν πολλές χρήσεις του PVC. Καύση του PVC παράγει διοξίνες και απελευθερώνεται χλώριο. Αμίαντος και άλλα ινώδη πυριτικά ορυκτά: η παγκόσμια παραγωγή αμιάντου έχει μειωθεί δραστικά τα τελευταία χρόνια. Λόγω της καρκινογόνου δράσης των ινών αμιάντου σε πολλές χρήσεις του έχει αντικατασταθεί με άλλα υλικά. Η Οδηγία 87/217/EΟΚ της ΕΕ προσπαθεί να μειώσει τις επιπτώσεις του αμιάντου στο περιβάλλον και στον άνθρωπο 12

(εξόρυξη αμιάντου, κατεδάφιση κτιρίων με αμίαντο, μεταφορά αποβλήτων κλπ). Επίσης, με βάση τις τοξικές ιδιότητες των ινών αμιάντου έχει περιορισθεί η χρήση και άλλων ινωδών ορυκτών. Χλωροφθοράνθρακες και Βρωμοφθοράνθρακες (CFCs, Halons): η παγκόσμια παραγωγή των ουσιών αυτών έχει μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια λόγω των διεθνών συμφωνιών για την προστασία του στρατοσφαιρικού όζοντος. Σκόνες καθαρισμού και απορρυπαντικά : η ετήσια παγκόσμια παραγωγή είναι περίπου 15 εκατ. τόνους. Χρησιμοποιούνται στην βιομηχανία και στην οικιακή καθαριότητα. Τα κύρια συστατικά των απορρυπαντικών είναι τα φωσφορικά άλατα (κυρίως τριπολυφωσφορικό νάτριο) που προκαλούν σε ορισμένες κλειστές. Φυτοφάρμακα και λιπάσματα: η ετήσια παραγωγή φυτοφαρμάκων υπολογίζεται σε 3 εκατ. τόνους, εκ των οποίων το 30 % χρησιμοποιείται από τις χώρες της ΕΕ. Υπάρχουν περίπου 600 ενεργά συστατικά στην ΕΕ για τα φυτοφάρμακα. Εκτός από τις επαγγελματικές ασθένειες στους γεωργούς, ιδιαίτερα των αναπτυσσόμενων χωρών, τα φυτοφάρμακα ρυπαίνουν το έδαφος και τα υδατικά συστήματα και επιδρούν στην πανίδα και χλωρίδα ευαίσθητων οικοσυστημάτων, με ιδιαίτερη έμφαση στην άγρια φύση. Παρόμοια φαινόμενα ρύπανσης του περιβάλλοντος παρατηρούνται και με την εκτεταμένη χρήση λιπασμάτων, ιδιαίτερα σε ευαίσθητες περιοχές. Η υπερβολική χρήση και η εκμηχάνιση της γεωργίας επιφέρει "κόπωση" στο έδαφος και οδηγεί στην αυξημένη αλατότητα και ερημοποίηση. 13

1.4. Εκπομπές Χημικών Ρύπων από Ανθρωπογενείς Δραστηριότητες Χημικών Ουσιών Πρέπει να διαφοροποιήσουμε την παραγωγή χημικών ουσιών και παρασκευασμάτων που χρησιμοποιούνται για διάφορες βιομηχανικές, βιοτεχνικές, γεωργικές και καταναλωτικές δραστηριότητες σε σχέση με τις εκπομπές χημικών ρύπων. Υπάρχουν τεράστιες ποσότητες χημικών ρύπων που παράγονται και εκπέμπονται στο περιβάλλον από διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες που είναι σε μεγάλο βαθμό εξαιρετικά πιο ρυπογόνες και τοξικές για τα οικοσυστήματα και τους οικοτόπους. Για παράδειγμα, αέριοι ρύποι από την παραγωγή ενέργειας (ορυκτά καύσιμα, καύσεις βιομάζας, καυσαέρια τροχοφόρων, κλπ), τοξικών υγρών και στερεών αποβλήτων από βιομηχανικές δραστηριότητες, τοξικά και οικιακά απορρίμματα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή οικιστικών περιοχών, λιμανιών, κ.λπ. Για τον λόγο όταν αναφερόμαστε στην «χημική ρύπανση» πρέπει να διαφοροποιούμε την παραγωγή χημικών ουσιών και τις εκπομπές χημικών ρύπων. Συνολική αξιολόγηση της ρύπανσης από χημικές ουσίες και παρασκευάσματα της χημικής βιομηχανίας και των μικρότερων μονάδων βιοτεχνίας που χρησιμοποιούν χημικές ουσίες είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί. Οι εκπομπές χημικών ρύπων πραγματοποιούνται κατά τις βιομηχανικές διεργασίες, την χρήση και τη απόρριψη των χημικών προϊόντων και παρασκευασμάτων. Σημαντικότερες όμως ποσότητες χημικών ρύπων (αερίων, ατμών και σωματιδίων) εκπέμπονται στο φυσικό περιβάλλον από την καύση ορυκτών καυσίμων, από την χρήση μηχανών εσωτερικής καύσης και τροχοφόρων, από την βιομηχανική και βιοτεχνική δραστηριότητα και από άλλες διεργασίες. Επίσης, σημαντικό τμήμα της ρύπανσης του φυσικού περιβάλλοντος οφείλεται σε βιομηχανικά τοξικά απόβλητα, οικιακά/ νοσοκομειακά απορρίμματα. Τέλος, και άλλα είδη ανθρωπογενούς δραστηριότητας (επέκταση πόλεων, εκτεταμένη χρήση γης για καλλιέργειες σε 14

δάση, κατασκευή αυτοκινητοδρόμων, αεροδρομίων, κλπ) ρυπαίνουν το φυσικό περιβάλλον. Για μια συνολική εικόνα των κυριότερων εκπομπών ρύπων στο φυσικό περιβάλλον θα αναφερθούμε σε δύο πρόσφατες και αξιόλογες εκδόσεις του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης). 10,11 Οι στατιστικές που περιλαμβάνονται στις παραπάνω εκδόσεις αφορούν τις 24 χώρες του ΟΟΣΑ, οι οποίες ως γνωστό είναι οι πλέον αναπτυγμένες (Δ. Ευρώπη, ΗΠΑ, Καναδάς, Ιαπωνία, Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία, Ισραήλ) βιομηχανικές χώρες και καταναλώνουν τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας. Επίσης οι χώρες αυτές κατέχουν σχεδόν τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγής βιομηχανικών και αγροτικών προϊόντων. Οι χώρες ΟΟΣΑ χαρακτηρίζονται από παρόμοια οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη και συγκλίνουσες τάσεις στα καταναλωτικά πρότυπα, τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες και το είδος των εκπομπών ρύπων, αλλά και των μέτρων πρόληψης της ρύπανσης μέσω των πολυάριθμων νομοθετικών ρυθμίσεων και κανονιστικών περιορισμών. Συνολική εικόνα της ρύπανσης του πλανήτη Γη δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί χωρίς να ληφθούν υπόψη οι πολυάνθρωπες χώρες της Ασίας, της Λ. Αμερικής και της Αφρικής, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία, η Ινδονησία, το Πακιστάν, η Νιγηρία και άλλες. Επίσης, οι χώρες της Αν. Ευρώπης συμμετέχουν σε μεγάλο ποσοστό στην ρύπανση του περιβάλλοντος. Από στοιχεία που υπάρχουν μέχρι σήμερα φαίνεται ότι στις χώρες αυτές υπάρχει σημαντική περιβαλλοντική ρύπανση, ενώ από έλλειψη περιβαλλοντικής πολιτικής έχουν σημειωθεί αρκετές περιβαλλοντικές καταστροφές, και υπερεκμεταλλεύσεις πλουτοπαραγωγικών πηγών (υδάτινοι πόροι, έδαφος, δάση κλπ). 12-14 Ιδιαίτερα για τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και τα πολυάριθμα προβλήματα ρύπανσης και υπερεκμετάλλευσης υπάρχουν αρκετές εκδόσεις του ΟΗΕ και της UNEP. 15 15

1.5. Διάφορες Εκπομπές Χημικών Ρύπων Οι πιο σημαντικές εκπομπές αερίων ρύπων είναι αυτές που σχετίζονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) αποτελεί τον σημαντικότερο ρύπο της γήινης ατμόσφαιρας και οι εκπομπές του αυξάνονται σταθερά τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμια κλίμακα: 14.520.000 τόνοι (1971), 18.450.000 (1980), 19.490.000 (1991). Οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας συνεισφέρουν το 42%, οι κινητές πηγές (οχήματα) το 21 %, η βιομηχανική δραστηριότητα το 20,9% και διάφορες άλλες πηγές 16%. Οι χώρες του ΟΟΣΑ είναι υπεύθυνες για το 53 % των εκπομπών. Η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, κατά τα τελευταία 30 χρόνια, αυξάνεται σταθερά όπως δείχνουν μετρήσεις στην περιοχή Mauna Loa της Χαβάης. Από 310 ppm συγκέντρωση του μετρήθηκε το 1960 έχει αυξηθεί στα 350 ppm το 1990. 11 Σχήμα 1.1. Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) από την καύση των ορυκτών καυσίμων, τις βιομηχανίες, κα. (World Resources Institute. 2003, Climate Analysis Indicator Tool: Indicator Framework Paper. Washington, DC: WRI). Το μεθάνιο (CH 4 ) εκλύεται σε μεγάλες ποσότητες στην ατμόσφαιρα, κυρίως από γεωργικές δραστηριότητες, όπως κτηνοτροφία, ορυζο-καλλιέργειες 16

κ.ά. Το 1990 υπολογίζονταν σε 274.900.000 τόνους οι εκπομπές μεθανίου. Οι χώρες του ΟΟΣΑ συνεισφέρουν μόνο το 25,6 %. Oι χλωροφθοράνθρακες (CFCs) συνεισφέρουν και αυτοί στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Οι εκπομπές CFCs έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια με την διεθνή συμφωνία ( Η Συνθήκη της Βιέννης,1985, το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, 1987) για την μείωση της χρήσης τους και την οριστική αντικατάστασή τους. Το 1990 οι εκπομπές CFCs υπολογίζονταν σε 600.000 τόνους, εκ των οποίων οι 400.000 προέρχονται από τις χώρες του ΟΟΣΑ. Άλλες ουσίες των οποίων η χρήση περιορίζεται/απαγορεύεται για την προστασία του στρατοσφαιρικού όζοντος είναι ο τετραχλωράνθρακας, το μεθυλοχλωροφόρμιο, το μεθυλοβρωμίδιο και τα Halons (βρωμιωμένες ενώσεις που χρησιμοποιούνται σε πυροσβεστήρες). Το μονοξείδιο του άνθρακα (CO) είναι επίσης σημαντικός αέριος ρύπος σε αστικές περιοχές και εκπέμπεται κυρίως με τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980, οι εκπομπές CO υπολογίζονταν σε 177.000.000 τόνους, εκ των οποίων το 70% αφορούσε τις χώρες του ΟΟΣΑ (40% από τις χώρες της Β. Αμερικής και 24% από χώρες της Δ. Ευρώπης). Οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν πολύ μικρότερο αριθμό οχημάτων ανά κάτοικο. Οι διαχρονικές όμως τάσεις στην εκπομπή CO από κινητές πηγές στις αναπτυγμένες χώρες δείχνουν δραματική μείωση λόγω βελτίωσης της τεχνολογίας. Στις ΗΠΑ οι εκπομπές ήταν 96.850.000 τόνοι (1970) και μειώθηκαν σε 43.490.00 τόνοι, (1991) δηλαδή περισσότερο από 50%, ενώ για τις σταθερές πηγές η μείωση ήταν από 26.760.000 σε 18.610.000 αντίστοιχα για την ίδια περίοδο. Το διοξείδιο του θείου (SO 2 ) είναι επίσης σημαντικός αέριος ρύπος με επιβλαβείς επιδράσεις στο φυσικό περιβάλλον και προέρχεται κυρίως από την καύση ορυκτών καυσίμων με υψηλή περιεκτικότητα σε θείο. Οι εκπομπές SO 2 στο τέλος της δεκαετίας του 80, σε παγκόσμια κλίμακα, υπολογίζονται σε 99.000.000 τόνους, εκ των οποίων το 40% προέρχεται από τις χώρες του 17

ΟΟΣΑ. Οι χώρες της Β. Αμερικής (ΗΠΑ, Καναδάς και Μεξικό) συνεισφέρουν το 24 % και οι χώρες της Δ. Ευρώπης το 13 %. Οι εκπομπές SO 2 από τις βιομηχανικές χώρες μειώνονται σταδιακά. Στις ΗΠΑ από 28.420.000 τόνους (1970) σε 20.730.000 τόνοι (1991) λόγω της βελτίωσης των καυσίμων. Το SO 2 συμβάλλει στην δημιουργία της όξινης βροχής (acid rain) σε πολλές χώρες, με ιδιαίτερα προβλήματα στις Σκανδιναβικές χώρες. Τα οξείδια του αζώτου (ΝΟ Χ ) εκπέμπονται με τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Οι εκπομπές ΝΟ Χ σε παγκόσμια κλίμακα υπολογίζονται σε 60.000.000 τόνους (τέλος δεκαετίας 80), εκ των οποίων το 54% προέρχονται από τις χώρες του ΟΟΣΑ (χώρες Β. Αμερικής 32%). Το 40-45% των εκπομπών ΝΟ Χ συνδέεται άμεσα με τον αριθμό των οχημάτων και το υπόλοιπο με άλλες πηγές καύσης υψηλών θερμοκρασιών. Η νεότερη τεχνολογία και οι καταλυτικοί μετατροπείς έχουν μειώσει τα ΝΟx κατά 10% παρά την αύξηση του αριθμού των κυκλοφορόντων οχημάτων. Οι εκπομπές μόλυβδου στην ατμόσφαιρα έχουν μειωθεί σημαντικά λόγω της κατάργησης των αντικροτικών μόλυβδου στα καύσιμα των αυτοκινήτων. Στην Β. Αμερική η μείωση ήταν της τάξης του 80% στην δεκαετία 1975-85, ενώ στην Δ. Ευρώπη η μείωση ήταν μικρότερη, αλλά σε μερικές χώρες αρκετά υψηλή (Ολλανδία 45%, Μ. Βρετανία 60%). Τα αιωρούμενα σωματίδια, που αποτελούν σημαντικό ρύπο σε αστικές και βιομηχανικές περιοχές, έχουν επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και ιδιαίτερα στην υγεία του ανθρώπου. Αιωρούμενα σωματίδια εκπέμπονται από τις βιομηχανικές διεργασίες, τα οχήματα ντίζελ, την κεντρική θέρμανση και τους θερμοηλεκτρικούς σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας. Το σύνολο των εκπομπών αιωρουμένων σωματιδίων υπολογίζονταν σε 57.000.000 τόνους το 1980, εκ των οποίων το 23% οφείλονταν στις χώρες του ΟΟΣΑ. Οι εκπομπές από κινητές πηγές ήταν 1.180.000 τόνους το 1970 και αυξήθηκαν σε 1.570.000 το 1991, ενώ από σταθερές πηγές οι εκπομπές ήταν 17.810.000 (1970) και μειώθηκαν σε 5.480.000 (1991). Η μείωση οφείλεται στην χρήση ηλεκτροστατικών φίλτρων 18

σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις και η βελτίωση των καυσίμων και τεχνολογιών για αστικές συσκευές θέρμανσης. Οι πτητικές οργανικές ουσίες (VOCs, Volatile Organic Compounds) είναι κυρίως διάφοροι υδρογονάνθρακες, αρωματικές ενώσεις (όπως βενζόλιο κλπ) και χαμηλού σημείου ζέσης οργανικές ενώσεις και μίγματα. Οι ουσίες αυτές είναι τοξικές, καρκινογόνες και μεταλλαξιγόνες με σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. Το σύνολο των εκπομπών είναι δύσκολο να υπολογισθεί. Ορισμένες χώρες διαθέτουν στοιχεία εκπομπών. Για παράδειγμα οι ΗΠΑ: από 27.400.000 (1970) σε 17.580.000 (1990), η Μ. Βρετανία 2.180.000 και 2.600.000, η Γερμανία από 2.881.000 σε 2.545.000 για την ίδια περίοδο. Οι εκπομπές VOC προέρχονται κυρίως από τα αυτοκίνητα και διάφορες σταθερές πηγές εκπομπών (βιομηχανίες και βιοτεχνίες που χρησιμοποιούν διαλύτες, κατασκευές δρόμων, πρατήρια βενζίνης κλπ). Στις ΗΠΑ υπολογίζονταν ότι το 1970 το 53 % των VOC προέρχονταν από σταθερές πηγές και το 47 % από κινητές πηγές. Στερεά και υγρά βιομηχανικά απόβλητα. Αποτελούν σημαντικό πρόβλημα των βιομηχανικών χωρών με αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Στο τέλος της δεκαετίας του 80 υπολογίζονταν ότι οι χώρες του ΟΟΣΑ παρήγαγαν 1.430.000.000 τόνους βιομηχανικών αποβλήτων, εκ των οποίων το 57 % προέρχονταν από χώρες της Β. Αμερικής, 23 % από Ιαπωνία, Αυστραλία και Ν. Ζηλανδία και 19% από την Δ. Ευρώπη. Το σύνολο των βιομηχανικών αποβλήτων υπολογίζεται σε πάνω από 2.100.000.000 τόνους ετησίως. Τα απόβλητα αυτά απαιτούν εξουδετέρωση, ανακύκλωση και άλλες κατεργασίες μέχρι να καταστούν ανενεργά και να μην προκαλούν ρύπανση του περιβάλλοντος. Τα αστικά απόβλητα και απορρίμματα είναι επίσης ένα σημαντικό πρόβλημα των αναπτυγμένων χωρών. Η υγειονομική ταφή, η λιπασματοποίηση, η καύση και άλλες μέθοδοι χρησιμοποιούνται για την εξουδετέρωση τους. Στο τέλος της δεκαετίας του 80 υπολογίζονταν ότι οι χώρες του ΟΟΣΑ παρήγαγαν 420.000.000 τόνους οικιακών απορριμμάτων ( το 53,5 % 19

από τις χώρες της Β. Αμερικής, το 32,4 % από τις χώρες της Δ. Ευρώπης). Η παγκόσμια ποσότητα αστικών απορριμμάτων και αποβλήτων δεν είναι γνωστή. Επικίνδυνα και τοξικά απόβλητα: Αποτελούν ειδική κατηγορία αποβλήτων που απαιτούν επεξεργασία, εξουδετέρωση και καταστροφή (κυρίως με υψηλές θερμοκρασίες ή βιολογικές μεθόδους). Η παγκόσμια παραγωγή τοξικών αποβλήτων στο τέλος της δεκαετίας του 80 υπολογίζονταν σε 338.000.000 τόνους, εκ των οποίων το 90 % παράγονταν στις χώρες του ΟΟΣΑ. Οι χώρες της Β. Αμερικής παράγουν το 91 % των τοξικών αποβλήτων (278.000.000 τ.) ενώ η χώρες της Δ. Ευρώπης παράγουν ετησίως μόνο 24.000.000 τόνους. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν ένα μέτρο σύγκρισης και προσέγγισης των διαστάσεων της περιβαλλοντικής ρύπανσης από χημικές ουσίες, παρασκευάσματα, πρώτες ύλες και εκπομπές από βιομηχανικές και άλλες δραστηριότητες. Πολλές αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες έχουν ακριβή στοιχεία και μετρήσεις των ρύπων που εκπέμπονται στο περιβάλλον. Με βάση τις διαχρονικές τάσεις και τις προτεραιότητες οργανώνουν και θεσπίζουν μέτρα πρόληψης και καθαρισμού των περιοχών που είχαν υποστεί ρύπανση από βιομηχανικές διεργασίες, εκπομπές ακίνητων και κινητών πηγών και από παλαιά και νέα απόβλητα. Πολλές όμως χώρες δεν έχουν συλλέγουν στοιχεία για την ρύπανση του περιβάλλοντος ούτε έχουν την πολιτική βούληση και τις οικονομικές δυνατότητες για δράσεις και περιορισμούς των πηγών ρύπανσης. 1.6. Παραγωγή Χημικών Ουσιών: προβλήματα ρύπανσης του φυσικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα Τις τελευταίες δεκαετίες έχει επιτευχθεί σημαντική πρόοδος στην συγκέντρωση στοιχείων για την κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ελλάδας. Επίσης έχουν γίνει αρκετές έρευνες για τα ειδικά προβλήματα μελέτης προβλημάτων ρύπανσης του φυσικού περιβάλλοντος. Μερικές πρόσφατες ανασκοπήσεις των περιβαλλοντικών προβλημάτων στην Ελλάδα παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον. 16,17 20

Η παραγωγή χημικών ουσιών και χημικών βιομηχανικών προϊόντων είναι περιορισμένη στην Ελλάδα. Ο βιομηχανικός τομέας είναι περιορισμένος σε 700-750 μεγάλες επιχειρήσεις και άλλες 150.000 μικρές και μεσαίες εγκαταστάσεις με απασχόληση 10-5 εργαζομένους. Το 40 % των βιομηχανικών επιχειρήσεων βρίσκονται συγκεντρωμένες στο Νομό Αττικής, ιδιαίτερα στην περιοχή Ασπροπύργου και Ελευσίνας. Από μελέτες του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ οι μεγάλες βιομηχανίες (με ετήσια κατανάλωση πάνω από 1.000 τόνους μαζούτ) και ορισμένες μεσαίου μεγέθους βιομηχανικές εγκαταστάσεις (οι οποίες ρυπαίνουν λόγω της παραγωγικής διαδικασίας) βρίσκονται συγκεντρωμένες στο Θριάσιο Πεδίο, με αποτέλεσμα την υψηλή ατμοσφαιρική ρύπανση και υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος της περιοχής. 18 Από στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ, η παραγωγή χημικών προϊόντων στην Ελλάδα είναι συγκεντρωμένη κυρίως στα λιπάσματα, την διύλιση πετρελαίου και την παραγωγή πετρελαιοειδών, το τσιμέντο, τα πολυμερή και πλαστικά, τα είδη χάρτου, την επεξεργασία τροφίμων, τα απορρυπαντικά, τα φαρμακευτικά προϊόντα, τα φυτοφάρμακα κλπ. Η Ελλάδα εισάγει σημαντικό μέρος των χημικών πρώτων υλών, διαλύτες δραστικά συστατικά φυτοφαρμάκων, φαρμάκων κλπ. 19 Τα βασικά προβλήματα ρύπανσης του περιβάλλοντος αναλύονται συστηματικά από τις πολυάριθμες έρευνες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια στις εκδόσεις-εκθέσεις του ΠΕΡΠΑ για την ρύπανση στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών 20, και στην πρόσφατη έκδοση του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ " Η Ελλάδα. Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα". Αθήνα, 1995. 21 Στατιστικές για συνολικές εκπομπές ρύπων στην Ελλάδα, από τις εκδόσεις του ΟΟΣΑ και άλλων διεθνών οργανισμών δεν φαίνεται να είναι ολοκληρωμένες, αλλά αναφέρονται σε ορισμένους υπολογισμούς εκπομπών σε μεμονωμένα χρόνια. Οι διαχρονικές τάσεις στην παραγωγή χημικών ουσιών και χημικών προϊόντων, καθώς και των εκπομπών χημικών ρύπων στο περιβάλλον καταγράφονται με ετήσιες ή περιοδικές εκθέσεις. Οι κυριότερες πηγές αναφέρονται στη βιβλιογραφία. 21 21

1.7. Βιβλιογραφία 1. Crone HD. Chemicals and Society. A Guide to the New Chemicals Age. Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1986. 2. Chemicals and genetically modified organisms. In: Europe's Environment. The Dobris Assessment. European Environment Agency. Stockholm,1995, pp. 375-382 (The Dobris Assessment, Environmental Compendium, 2005) 3. Longren R. International Approaches to chemicals control. KEMI, Stockholm, 1992. 4. Nichols JK, Crawford PJ. Managing Chemicals in the 1980s. OECD publs, Paris, 1983. 5. World Chemical Outlook and Facts and Figures for the Chemical Industry. Chemical & Engineering News, American Chemical Society. Annual review of chemical industry worldwide production, trends,etc. 11.12.1995. 6. U.S.International Trade Commission. Synthetic organic chemicals. U.S. production and sales. Annual., GPO, Washington DC. 7. CEFIC. The Chemical Industry in 1992. Annual Review. New York, 1993. 8. United Nations Environmen Programme. Chemical Pollution: A Global Overview. UNEP, Geneva, 1992. 9. GESAMP. Impact of oil and related chemicals and wastes on the marine environment. IMO/FAO/UNESCO/WMO/WHO/IAEA/UN/UNEP joint group of experts on the scientific aspects of marine pollution. GESAMP 50, London, 1993. 10. Organization of Economic Co-operation and Development. The State of the Environment. OECD publs, Paris, 1991. 11. OECD. OECD Environmental Data Compendium 1993, OECD publs, Paris, 1993. 12. Medvedev ZA. The environmental destruction of the Soviet Union. The Ecologist 20(1) : 24-29, 1990; Feshbach M, Friendly A. Ecocide in the USSR : Health and Nature Under Siege. Basic Books, New York, 1992; Yablokov AV. Russia's environmental legacy. Evniron Sci Technol, 27: 579, 1993. 22

13. Smil V. The Bad Earth. Environmental Defradation in China. Sharpe/Zed publs, New York & London, 1984 ; Smil V. China's environment in the 1980s : some critical changes. AMBIO, 21(6): 431-439, 1992. 14. Fischhoff B. Report from Poland: Science and politics in the midst of environmental disaster. Environment, 33(2): 12-37, 1991; Yarnal B. Bulgaria at a crossroads: environmental impacts of socio-economic change. Environment 37(10): 7-33, 1995; Ember LR. Pollution chokes East-bloc nations. Chem Eng News 68(16):7-16, 1990. 15. World Resources Institute, United Nations Environment programme, United Nations Development programme. World Resources 1994-95. Oxford University Press, Oxford & New York, 1994 (latest edition, 2005). 16. Katsoulis BD, Tsangaris JM. The state of the Greek environment in recent years. AMBIO 23: 274-279, 1994 17. Σκούλλος Μ, υπευθ. εκδ. Η κατάσταση του ελληνικού περιβάλλοντος. Ανάτυπο.European Environmental Yearbook. DocTer, reprint for Greece. Ελληνική Εταιρεία, Αθήνα, 1991. 18. ΥΠΕΧΩΔΕ/ΠΕΡΠΑ. Η ατμοσφαιρική ρύπανση στην περιοχή της Αθήνας. Τεχνική Έκθεση, τ. 2, Πηγές Ρύπανσης, 1989: 337-356. 19. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος. Στατιστική Έρευνα της Βιομηχανίας. ΕΣΥΕ, 1975, 1987, 1993. 20. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ. Τεχνική Έκθεση. ΠΕΡΠΑ, Αθήνα, 1980; Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ. Τεχνική Έκθεση. ΠΕΡΠΑ, Αθήνα, 1989; Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ. Τεχνική Έκθεση. ΠΕΡΠΑ, Αθήνα, 1992. 21. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε/ΠΕΡΠΑ. Η Ελλάδα. Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα. Δεδομένα, Δράσεις, Προγράμματα για την Προστασία του Περιβάλλοντος. εκδ. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Αθήνα, Ιούλιος 1995. 23