ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ 8 ο ΜΑΘΗΜΑ Ι. Ανώμαλη Εξέλιξη της Ενοχής στις Αμφοτεροβαρείς Συμβάσεις 1. Έννοια Αμφοτεροβαρούς Σύμβασης Οι Αμφοτεροβαρείς Συμβάσεις δημιουργούν ενοχικές υποχρεώσεις σε βάρος και των δύο συμβαλλόμενων με αντίστοιχα ενοχικά δικαιώματα υπέρ του καθενός από αυτούς (π.χ σύμβαση πώλησης, σύμβαση μίσθωσης πράγματος, σύμβαση εργασίας). Σε περίπτωση αθέτησης κάποιας υποχρέωσης οι κανόνες που αφορούν στις Ενοχές εν γένει εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά με ορισμένες διαφοροποιήσεις λόγω του χαρακτήρα των αμφοτεροβαρών συμβάσεων. 2. Δικαιώματα σε περίπτωση αθέτησης Αμφοτεροβαρούς Σύμβασης Ανυπαίτια Αδυναμία Παροχής (χωρίς υπαιτιότητα-πταίσμα του Οφειλέτη/του Δανειστή) Εάν σε μια Αμφοτεροβαρή Σύμβαση η Παροχή είναι αδύνατη από γεγονός για το οποίο δεν έχει Υπαιτιότητα-Πταίσμα ούτε ο Οφειλέτης ούτε ο Δανειστής (δηλαδή υπάρχει Ανυπαίτια Αδυναμία Παροχής) τότε: (β) ο Οφειλέτης της αδύνατης Παροχής (δηλαδή της Παροχής που δεν μπορεί να εκπληρωθεί) απαλλάσσεται, και απαλλάσσεται ο Δανειστής από την υποχρέωση καταβολής της Αντιπαροχής (δηλαδή της δικής του Παροχής).
Υπαίτια Αδυναμία Παροχής (αδυναμία εκπλήρωσης της Παροχής από Υπαιτιότητα-Πταίσμα του Οφειλέτη της Παροχής) Αν η αδυναμία εκπλήρωσης Παροχής οφείλεται σε Υπαιτιότητα-Πταίσμα του Οφειλέτη της, τότε ο Δανειστής της Παροχής μπορεί να επιλέξει ένα από τα ακόλουθα δικαιώματα: Να ζητήσει κοινή απαλλαγή. Δηλαδή να δηλώσει στον Οφειλέτη ότι δεν θα εκπληρώσει τη δική του παροχή (δηλαδή την Αντιπαροχή) και να αρνηθεί να δεχθεί την Παροχή του Οφειλέτη. (β) Να ζητήσει αποζημίωση (Θετικό Διαφέρον-Διαφέρον Εκπλήρωσης) για τη ζημία που υπέστη από την Υπαίτια Αδυναμία Παροχής (δηλαδή να απαιτήσει ότι θα είχε, εάν είχε εκπληρωθεί η Παροχή του Οφειλέτη). (γ) Να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση (δηλαδή να δηλώσει στον Οφειλέτη ότι η σύμβαση πλέον δεν υφίσταται) και να απαιτήσει να του επιδικασθεί εύλογη αποζημίωση για τη ζημία που υπέστη από τη μη εκπλήρωση της σύμβασης (η οποία όμως αποζημίωση θα είναι μειωμένη σε σχέση με την αποζημίωση υπό (β) ανωτέρω). Υπαίτια Αδυναμία Παροχής (αδυναμία εκπλήρωσης της Παροχής από Πταίσμα-Υπαιτιότητα του Δανειστή της Παροχής) Αν ο Οφειλέτης αδυνατεί να εκπληρώσει την Παροχή και η αδυναμία του αυτή οφείλεται σε Πταίσμα Υπαιτιότητα του Δανειστή της (Παροχής), τότε: ο Οφειλέτης της Παροχής αυτής (και Δανειστής της δυνατής Αντιπαροχής), απαλλάσσεται από την υποχρέωση εκπλήρωσής της, ενώ (β) ο Δανειστής της αδύνατης παροχής και Οφειλέτης της δυνατής Αντιπαροχής εξακολουθεί να οφείλει την τελευταία. (δηλαδή την δυνατή Αντιπαροχή). 1
Υπαίτια Υπερημερία (καθυστέρηση στην εκπλήρωση της Παροχής από Πταίσμα-Υπαιτιότητα του Οφειλέτη της Παροχής) Εάν ο Οφειλέτης από Υπαιτιότητα-Πταίσμα του καθυστερήσει να εκπληρώσει την Παροχή πέραν του χρονικού σημείου που ορίζεται στη σύμβαση ή το νόμο (δηλαδή περιέλθει σε υπερημερία), ο Δανειστής της καθυστερούμενης Παροχής έχει τα ακόλουθα δικαιώματα: (β) να δεχθεί την καθυστερημένη εκπλήρωση της Παροχής και να ζητήσει αποζημίωση για τη ζημία που υπέστη από την καθυστέρηση (στην περίπτωση όμως αυτή ο Δανειστής θα πρέπει να καταβάλει την Αντιπαροχή του), ή να θέσει στον Οφειλέτη εύλογη προθεσμία για εκπλήρωση της Παροχής του και εφόσον παρέλθει η προθεσμία αυτή και ο Οφειλέτης δεν εκπληρώσει την Παροχή του: (i) να απαιτήσει αποζημίωση για μη εκπλήρωση η οποία θα καλύπτει τη ζημία από τη μη εκπλήρωση (η οποία θα περιλαμβάνει και τη χρηματική αξία της Παροχής) και τη ζημία από την καθυστέρηση (στην περίπτωση όμως αυτή ο Δανειστής θα οφείλει να εκπληρώσει την Αντιπαροχή του), ή (ii) να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση (δηλαδή να δηλώσει στον Οφειλέτη ότι η σύμβαση πλέον δεν υφίσταται) και να απαιτήσει εύλογη αποζημίωση (η οποία όμως θα είναι μικρότερη από την αποζημίωση που αναφέρεται στην παράγραφο (i) ανωτέρω). Ο Δανειστής όμως δύναται να ασκήσει τα δικαιώματά του, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να θέσει εύλογη προθεσμία στον Οφειλέτη για την εκπλήρωση της Παροχής του στις ακόλουθες περιπτώσεις: (i) (ii) εάν ο Δανειστής εξαιτίας της καθυστέρησης δεν έχει πλέον συμφέρον στην εκπλήρωση της Παροχής του Οφειλέτη ή από την όλη στάση του Οφειλέτη προκύπτει ότι το μέτρο αυτό θα ήταν άσκοπο. Aνυπαίτια Υπερημερία (καθυστέρηση στην εκπλήρωση της Παροχής χωρίς Πταίσμα-Υπαιτιότητα του Οφειλέτη της Παροχής) Δεν έχει συνέπειες για τον Οφειλέτη ο οποίος απλά εξακολουθεί να οφείλει την Παροχή του (χωρίς όμως να υποχρεούται να καταβάλει αποζημίωση στον Δανειστή της Παροχής). Υπαίτια Πλημμελής Εκπλήρωση (από Υπαιτιότητα-Πταίσμα του Οφειλέτη της Παροχής) Στην έννοια της Πλημμελούς Εκπλήρωσης υπάγονται οι συμβατικές παραβάσεις που δεν αποτελούν Υπαίτια Αδυναμία Παροχής ή Υπαίτια Υπερημερία.. Στην υπαίτια πλημμελή εκπλήρωση (δηλαδή εάν η Παροχή εκπληρωθεί πλημμελώς από Πταίσμα-Υπαιτιότητα του Οφειλέτη της), ο Δανειστής της Παροχής που έχει εκπληρωθεί πλημμελώς έχει τα ακόλουθα δικαιώματα: να απαιτήσει από τον Οφειλέτη εκπλήρωση της Παροχής ή άρση της πλημμέλειας και αποζημίωση για τη ζημία που υπέστη εξαιτίας της αθέτησης της σύμβασης από τον Οφειλέτη (δηλαδή ό,τι θα είχε εάν η Παροχή είχε εκπληρωθεί προσηκόντως) (Θετικό Διαφέρον-Διαφέρον Εκπλήρωσης), ή 2
(β) εφόσον η πλημμέλεια είναι τόσο ουσιώδης ώστε ο Δανειστής δεν έχει συμφέρον να δεχθεί την πλημμελή Παροχή στο σύνολό της, ο Δανειστής δύναται, αφού θέσει εύλογη προθεσμία στον Οφειλέτη για την άρση της πλημμέλειας και παρέλθει άπρακτη η προθεσμία αυτή: (i) (ii) να αποκρούσει την πλημμελή Παροχή και να απαιτήσει αποζημίωση για μη εκπλήρωση (δηλαδή ότι ο Δανειστής θα είχε, εάν η Παροχή δεν είχε εκπληρωθεί πλημμελώς, συμπεριλαμβανομένης της αξίας της Παροχής) ή να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση και να απαιτήσει εύλογη αποζημίωση. Ο Δανειστής δεν είναι υποχρεωμένος να θέσει εύλογη προθεσμία στον Οφειλέτη προκειμένου να ασκήσει τα δικαιώματά του που περιγράφονται ανωτέρω, εάν ο Δανειστής εξαιτίας της καθυστέρησης δεν έχει πλέον συμφέρον στην εκπλήρωση της Παροχής ή από την όλη στάση του Οφειλέτη προκύπτει ότι το μέτρο θα ήταν άσκοπο. Ανυπαίτια Πλημμελής Εκπλήρωση Εάν δεν υπάρχει Υπαιτιότητα-Πταίσμα του Οφειλέτη ή του Δανειστή της Παροχής για την πλημμελή εκπλήρωσή της, τότε ο Δανειστής δεν μπορεί να απαιτήσει αποζημίωση και απαλλάσσεται από την Αντιπαροχή του. Ένσταση Μη Εκπλήρωσης της Σύμβασης Κάθε συμβαλλόμενος υποχρεούται να εκπληρώσει την Παροχή που έχει υποσχεθεί, μόνο έναντι εκπλήρωσης της Αντιπαροχής του άλλου συμβαλλόμενο («χέρι με χέρι»). Δηλαδή στις Αμφοτεροβαρείς Συμβάσεις, εφόσον δεν έχει συμφωνηθεί κάτι διαφορετικό, τα συμβαλλόμενα μέρη υποχρεούνται σε ταυτόχρονη εκπλήρωση των Παροχών τους. Ο Οφειλέτης έχει το δικαίωμα να αρνηθεί να εκπληρώσει την Παροχή του, μέχρις ότου ο Δανειστής εκπληρώσει την Αντιπαροχή. Η άρνηση αυτή γίνεται με ένσταση η οποία προτείνεται ενώπιον του δικαστηρίου όταν ο Οφειλέτης ενάγεται από τον Δανειστή προκειμένου να εκπλήρωσει την Παροχή του. Απρόοπτη Μεταβολή των Συνθηκών Σε περίπτωση απρόοπτης μεταβολής των συνθηκών μετά την σύναψη της Αμφοτεροβαρούς Σύμβασης, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την ανατροπή της ισορροπίας Παροχής και Αντιπαροχής, ο νόμος αναγνωρίζει τη δυνατότητα λύσης ή αναθεώρησης των όρων της σύμβασης (με απόφαση δικαστηρίου). Ειδικότερα για να υπάρξει δυνατότητα λύσης ή αναθεώρησης των όρων της σύμβασης θα πρέπει: να υπάρχει Αμφοτεροβαρής Σύμβαση, (β) να έχει λάβει χώρα μεταβολή των περιστατικών πάνω στα οποία τα μέρη στήριξαν την κατάρτιση της σύμβασης (ενόψει της καλής πίστης και των συναλλακτικών ηθών), (γ) (δ) (στ) η μεταβολή να έγινε μετά τη σύναψη της σύμβασης, η μεταβολή να οφείλεται σε έκτακτους και απρόβλεπτους λόγους, λόγω της μεταβολής να έχει καταστεί η Παροχή, ενόψει και της Αντιπαροχής, υπέρμετρα επαχθής. 3
ΙΙ. Απόσβεση των Ενοχών Όταν η Ενοχή Αποσβήνεται ο Οφειλέτης δεν υποχρεούται να εκπληρώσει την Παροχή και ο Δανειστής δεν δικαιούται να απαιτήσει εκπλήρωση της Παροχής από τον Οφειλέτη. 1. Καταβολή Καταβολή είναι η Εκπλήρωση της Παροχής σύμφωνα με τον τρόπο που προβλέπεται από τη δικαιοπραξία-σύμβαση ή το νόμο (Προσήκουσα Καταβολή). Δηλαδή η Προσήκουσα Καταβολή ισοδυναμεί με Εκπλήρωση της Παροχής (γεγονός το οποίο αποδεικνύει ο Οφειλέτης της Παροχής (για την έννοια της Εκπλήρωσης της Παροχής βλ. ανωτέρω παράγραφο αρ. 7)). Η Καταβολή είναι ο φυσιολογικός τρόπος εκπλήρωσης της Παροχής και άρα Απόσβεσης της Ενοχής. Εάν ο Οφειλέτης εκπλήρωσε την Παροχή του σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στη δικαιοπραξία-σύμβασή ή το νόμο (εάν δηλαδή προέβη σε Προσήκουσα Καταβολή της Παροχής), καταρχήν, δεν έχει σημασία το αποτέλεσμα (εκτός αν συμφωνήθηκε διαφορετικά). 2. Δημόσια Κατάθεση Εάν ο Οφειλέτης προσφέρει πραγματική και προσήκουσα εκπλήρωση της Παροχής του και ο Δανειστής δεν δέχεται την εκπλήρωση αυτή, ο τελευταίος καθίσταται Υπερήμερος Δανειστής. Στην περίπτωση αυτή, εάν το αντικείμενο της Παροχής είναι δεκτικό κατάθεσης (π.χ. χρήματα, εμπορεύματα), ο Οφειλέτης μπορεί να καταθέσει την οφειλόμενη Παροχή υπέρ του Δανειστή στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων. Με την κατάθεση αυτή θεωρείται ότι ο Οφειλέτης έχει εκπληρώσει την Παροχή του (και άρα η Ενοχή του Αποσβήνεται). 3. Δόση αντί Καταβολής Δόση αντί Καταβολής υπάρχει όταν ο Οφειλέτης για να εκπληρώσει την υποχρέωσή του προς συγκεκριμένη Παροχή (που απορρέει από υφιστάμενη Ενοχή), καταβάλλει, με συναίνεση του Δανειστή, παροχή διαφορετική από αυτήν που οφείλεται (δηλαδή μια Νέα Παροχή). Στην περίπτωση αυτή η υφιστάμενη Ενοχή αποσβήνεται με την καταβολή της Νέας Παροχής από τον Οφειλέτη. 4. Άφεση Χρέους Άφεση Χρέους είναι η σύμβαση μεταξύ Οφειλέτη και Δανειστή, με την οποία ο Δανειστής παραιτείται από την απαίτησή του έναντι του Οφειλέτη, ώστε ο Οφειλέτης να απαλλαγεί από την υποχρέωσή του προς εκπλήρωση της Παροχής έναντι του Δανειστή. 5. Ανανέωση Ανανέωση είναι σύμβαση μεταξύ Δανειστή και Οφειλέτη Υφιστάμενης Ενοχής, με την οποία καταργείται η Υφιστάμενη Ενοχή και δημιουργείται σε αντικατάστασή της μια Νέα Ενοχή. Πρόθεση δηλαδή των μερών είναι η δημιουργία μιας Νέας Ενοχής η οποία θα αντικαταστήσει μια Υφιστάμενη Ενοχή. 4
6. Συμψηφισμός Συμψηφισμός είναι η απόσβεση των αμοιβαίων και ομοειδών απαιτήσεων δύο προσώπων στο μέτρο που αυτές αλληλοκαλύπτονται. Εκούσιος Συμψηφισμός: επιφέρει απόσβεση των αμοιβαίων απαιτήσεων των μερών μετά από συμφωνία μεταξύ τους. Μονομερής Συμψηφισμός: επέρχεται με μόνη τη δήλωση του ενός από τους δύο συμβαλλόμενους (ακόμα και αν δεν συμφωνεί ο άλλος συμβαλλόμενος). Για να ασκηθεί Μονομερής Συμψηφισμός απαιτείται: οι απαιτήσεις να είναι αμοιβαίες (δηλαδή ο Δανειστής της μιας απαίτησης να είναι ο Οφειλέτης της άλλης απαίτησης), (β) οι απαιτήσεις να είναι ομοειδείς (δηλαδή να έχουν τα ίδια γνωρίσματα), (γ) οι απαιτήσεις να είναι ληξιπρόθεσμες (δηλαδή να έχει παρέλθει ο χρόνος εκπλήρωσής τους όπως αυτός προβλέπεται στη σύμβαση-δικαιοπραξία ή το νόμο), (δ) οι απαιτήσεις να είναι δεκτικές συμψηφισμού (δηλαδή να επιτρέπεται συμψηφισμός). 7. Σύγχυση Οι ιδιότητες του Δανειστή και του Οφειλέτη ενώνονται στο ίδιο πρόσωπο, δηλαδή ο Οφειλέτης γίνεται Δανειστής της απαίτησής του. 8. Ματαίωση ή Επίτευξη με άλλο τρόπο του σκοπού της Ενοχής Ο Δανειστής δεν έχει πλέον συμφέρον στην εκπλήρωση της Ενοχής του Οφειλέτη είτε διότι ο σκοπός της Ενοχής επιτεύχθηκε με άλλον τρόπο (χωρίς να έχει μεσολαβήσει εκπλήρωση από τον Οφειλέτη) είτε διότι ο σκοπός της Ενοχής ματαιώθηκε οριστικά λόγω της μεσολάβησης ειδικών περιστατικών. 9. Θάνατος του Δανειστή ή του Οφειλέτη Σε ορισμένες περιπτώσεις ο θάνατος του Δανειστή ή του Οφειλέτη μπορεί να οδηγήσει σε απόσβεση της Ενοχής. 10. Αντίθετη Συμφωνία των Μερών Τα μέρη (ο Οφειλέτης και ο Δανειστής) μπορούν να συμφωνήσουν ότι στο εξής η μεταξύ τους Ενοχή παύει να υφίσταται. 5
11. Υπαναχώρηση Υπαναχώρηση είναι το διαπλαστικό δικαίωμα του ενός συμβαλλομένου σε ενοχική (υποσχετική) σύμβαση, το οποίο ασκείται με μονομερή δήλωσή του προς τον άλλο συμβαλλόμενο και έχει ως αποτέλεσμα τη λύση της σύμβασης, την απόσβεση των εκατέρωθεν υποχρεώσεων προς παροχή και τη γένεση υποχρέωσης απόδοσης όσων ήδη εκπληρώθηκαν με βάση τις διατάξεις για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Η υπαναχώρηση μπορεί να προβλέπεται από το νόμο (νόμιμη υπαναχώρηση) ή ως συμβατικό δικαίωμα (συμβατική υπαναχώρηση). 12. Αποδυνάμωση Εάν ο δικαιούχος ενός δικαιώματος παραλείψει να το ασκήσει (το δικαίωμά του) για μακρό χρονικό διάστημα με αποτέλεσμα να γεννηθεί εύλογα στον υπόχρεο η πεποίθηση ότι δεν πρόκειται να ασκήσει το δικαίωμά του αυτό, τότε μπορεί να οδηγηθούμε σε αποδυνάμωση του δικαιώματος, ώστε η μεταγενέστερή άσκηση του δικαιώματος από τον δικαιούχο να θεωρηθεί καταχρηστική. ΙΙΙ. Μεταβίβαση των Ενοχών Η Ενοχή (δηλαδή η υποχρέωση του Οφειλέτη προς Παροχή) ή το ενοχικό δικαίωμα (η Απαίτηση) του Δανειστή να απαιτήσει εκπλήρωση της Παροχής αποτελεί περιουσιακό αντικείμενο και για το λόγο αυτό μπορεί να μεταβιβαστεί. Η μεταβίβαση της Υποχρέωσης του Οφειλέτη ή της Απαίτησης του Δανειστή επέρχεται είτε με καθολική διαδοχή (όταν με το θάνατο του προσώπου μεταβαίνει η περιουσία του ως σύνολο στους κληρονόμους του), είτε με ειδική διαδοχή. Η μεταβίβαση της Απαίτησης του Δανειστή με ειδική διαδοχή γίνεται με Εκχώρηση. Η μεταβίβαση της Υποχρέωσης του Οφειλέτη με ειδική διαδοχή γίνεται με Αναδοχή Χρέους. 1. Εκχώρηση Εκχώρηση είναι η σύμβαση με την οποία ο Δανειστής της Απαίτησης που απορρέει από Ενοχή-Σύμβαση μεταβιβάζει την Απαίτησή του σε τρίτον. Με την Εκχώρηση δηλαδή μεταβάλλεται το πρόσωπο του Δανειστή της Απαίτησης (δηλαδή αλλάζει ο Υφιστάμενος Δανειστής). Η Απαίτηση όμως παραμένει η ίδια και περιέρχεται στον Νέο Δανειστή. Προϋποθέσεις ειδικότερα της εκχώρησης είναι: Ύπαρξη Απαίτησης (δηλαδή δικαιώματος Δανειστή από Ενοχή-Σύμβαση να απαιτήσει εκπλήρωση της Παροχής από τον Οφειλέτη), (β) Σύμβαση Εκχώρησης μεταξύ του Εκχωρητή (δηλαδή αυτού που μεταβιβάζει την Απαίτηση (του Υφιστάμενου Δανειστή)) και Εκδοχέα (δηλαδή αυτού που αποκτά την Απαίτηση (του Νέο Δανειστή)), (γ) Εκχωρητό της απαίτησης (δηλαδή να μην απαγορεύεται η εκχώρηση της απαίτησης, π.χ. να μην έχει συμφωνηθεί μεταξύ του Οφειλέτη και του Δανειστή το ανεκχώρητο της Απαίτησης), (δ) Αναγγελία της εκχώρησης στον Οφειλέτη της Απαίτησης (δηλαδή στο πρόσωπο που είναι υποχρεωμένο να εκπληρώσει την Παροχή. 6
2. Αναδοχή Χρέους Αναδοχή Χρέους είναι η ανάληψη από τρίτο πρόσωπο (Αναδεχόμενος) ξένου ως προς αυτό χρέους (δηλαδή υποχρέωσης προς Παροχή στην οποία ο Οφειλέτης είναι άλλο πρόσωπο από τον Αναδεχόμενο). Η Αναδοχή Χρέους διακρίνεται σε Στερητική και Σωρευτική. Στερητική Αναδοχή Χρέους: Σύμβαση που συνάπτεται μεταξύ του Δανειστή της Παροχής και ενός τρίτου προσώπου (Αναδεχόμενος), με την οποία ο Αναδεχόμενος αναδέχεται ξένο ως προς αυτόν χρέος (δηλαδή αναδέχεται την υποχρέωση προς Παροχή του Οφειλέτη). Στην περίπτωση αυτή ο Αναδεχόμενος υπεισέρχεται ως Νέος Οφειλέτης στη θέση του έως Αρχικού Οφειλέτη και ο Αρχικός Οφειλέτης απαλλάσεται από την υποχρέωσή του προς Παροχή (δηλαδή το χρέος του). (β) Σωρευτική Αναδοχή Χρέους: Σύμβαση που συνάπτεται μεταξύ του Δανειστή της Παροχής και ενός τρίτου προσώπου (Αναδεχόμενος), με την οποία ο Αναδεχόμενος αναδέχεται ξένο ως προς αυτόν χρέος (δηλαδή αναδέχεται την υποχρέωση προς Παροχή του Οφειλέτη). Στην περίπτωση αυτή ο Αναδεχόμενος-Νέος Οφειλέτης αναλαμβάνει την υποχρέωση να εκπλήρωσει την Παροχή (το ξένο χρέος), χωρίς όμως να απαλλάσσεται ο Αρχικός Οφειλέτης (δηλαδή την Παροχή οφείλει να εκπληρώσει τόσο ο Αρχικός Οφειλέτης όσο και ο Αναδεχόμενος-Νέος Οφειλέτης). 7