ΓΙΑΛΑΜΜΑ ΑΣΠΑΣΙΑ. ΤΙΤΛΟΣ: Η αποδέσµευση απο τη σύµβαση κατά τον αστικό κώδικα και την κοινοτική νοµοθεσία. Επιβλ. Μ. Αυγουστιανάκης, Φ.

Transcript

1 1 ΓΙΑΛΑΜΜΑ ΑΣΠΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: Η αποδέσµευση απο τη σύµβαση κατά τον αστικό κώδικα και την κοινοτική νοµοθεσία Επιβλ. Μ. Αυγουστιανάκης, Φ. Σκορίνη

2 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1) Η αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων - η αυτοδέσµευση του ατόµου 2) Οι τρόποι γένεσης της ενοχής ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΠΟ ΕΣΜΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α.Κ. Παρ. 1 Η έννοια και τα είδη της αποδέσµευσης Παρ. 2 Η άκυρη και η ανυπόστατη δικαιοπραξία ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ακύρωση της σύµβασης α) Η έννοια της ακυρώσιµης σύµβασης και οι λόγοι ακύρωσης β) Άσκηση και συνέπειες της ακύρωσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η υπαναχώρηση από τη σύµβαση

3 3 α. Είδη, περιεχόµενο και νοµική φύση β. Άσκηση και προθεσµία υπαναχώρησης γ. Συνέπειες υπαναχώρησης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ : Η αναστροφή της πώλησης α. Ρύθµιση και νοµική φύση του δικαιώµατος αναστροφής β. Άσκηση και περιπτώσεις αποκλεισµού του δικαιώµατος αναστροφής γ. Χρόνος άσκησης του δικαιώµατος αναστροφής δ. Συνέπειες άσκησης του δικαιώµατος αναστροφής ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Η καταγγελία της σύµβασης α. Έννοια, είδη και άσκηση της καταγγελίας της σύµβασης β. Συνέπειες της καταγγελίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Η αποδέσµευση από τη σύµβαση λόγω απρόοπτης µεταβολής των συνθηκών α. Έννοια και ρύθµιση β. Όροι και κριτήρια εφαρµογής της Α.Κ. 388 γ. Νοµική φύση και άσκηση του δικαιώµατος που παρέχει η Α.Κ. 388 δ. Συνέπειες της άσκησης της Α.Κ.388 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ: Η ΑΠΟ ΕΣΜΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Παρ. 1 Οι λόγοι παρέµβασης του Κοινοτικού Νοµοθέτη Παρ. 2 Η δραστηριοποίηση του Κοινοτικού Νοµοθέτη στα θέµατα προστασίας του καταναλωτή.

4 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η αποδέσµευση από τις συµβάσεις εκτός εµπορικού καταστήµατος. Ι. Θεσµικό πλαίσιο για την προστασία του καταναλωτή στις συµβάσεις εκτός εµπορικού καταστήµατος α. Η Κοινοτική ρύθµιση β. Η Εθνική ρύθµιση ΙΙ. Άσκηση του δικαιώµατος υπαναχώρησης ΙΙΙ. Νοµική φύση του δικαιώµατος υπαναχώρησης IV. Προθεσµία υπαναχώρησης V. Συνέπειες της άσκησης του δικαιώµατος της υπαναχώρησης. VI. Σύγκριση µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η από τις συµβάσεις από απόσταση αποδέσµευση Ι. Θεσµικό πλαίσιο για την προστασία του καταναλωτή στις συµβάσεις από απόσταση α. Η Εθνική ρύθµιση β. Η Κοινοτική ρύθµιση ΙΙ. Τύπος της υπαναχώρησης ΙΙΙ. Προθεσµία υπαναχώρησης IV. Έννοµη σχέση των µερών κατά το διάστηµα της προθεσµίας υπαναχώρησης-συνέπειες της υπαναχώρησης V. Σύγκριση µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η αποδέσµευση από τη σύµβαση χρονοµεριστικής µίσθωσης Ι. Θεσµικό πλαίσιο για την προστασία του καταναλωτή στη σύµβαση

5 5 χρονοµεριστικής µίσθωσης α. Η Εθνική ρύθµιση β. Η Κοινοτική ρύθµιση ΙΙ. Το δικαίωµα υπαναχώρησης α. Κατά την Κοινοτική οδηγία β. Κατά την Εθνική νοµοθεσία γ. Σύγκριση µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα και το ν. 2251/1994 ΙΙΙ. Το δικαίωµα καταγγελίας α. Κατά την Κοινοτική οδηγία β. Κατά την Εθνική νοµοθεσία γ. Σύγκριση µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Η αποδέσµευση από τη σύµβαση πώλησης καταναλωτικών αγαθών Ι. Η Κοινοτική οδηγία ΙΙ.Το δικαίωµα υπαναχώρησης από τη σύµβαση πώλησης καταναλωτικών αγαθών ΙΙΙ. Η προϋπόθεση άσκησης του δικαιώµατος υπαναχώρησης: η ουσιώδης συµβατική παράβαση ΙV. Η προθεσµία άσκησης της υπαναχώρησης V. Περιπτώσεις αποκλεισµού του δικαιώµατος υπαναχώρησης VI. Σύγκριση των ρυθµίσεων της οδηγίας 1999/44 µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Η αποδέσµευση από τη σύµβαση καταναλωτικής πίστης Ι. Η Κοινοτική ρύθµιση ΙΙ. Η Εθνική ρύθµιση ΙΙΙ. Οι προϋποθέσεις ενεργοποίησης των δικαιωµάτων του καταναλωτή κατά του πιστωτικού φορέα ΙV. Τα δικαιώµατα του καταναλωτή-το δικαίωµα αποδέσµευσης από τη σύµβαση

6 6 V. Σύγκριση µε το δίκαιο του Αστικού Κώδικα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

7 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1)Η αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων η αυτοδέσµευση του ατόµου. «Ελευθερία εστί ευχέρεια φυσική εκάστω συγχωρούσα πράττειν α βούλεται, ή µη νόµος ή βία κωλήσει» 1. Ο άνθρωπος που ζει σε µία δηµοκρατική και φιλελεύθερη κοινωνία, όπου δεν υπάρχουν συνθήκες καταναγκασµού, έχει ιδίαν βούληση και καθορίζει ο ίδιος τις ενέργειές του. Σύµφωνα µε τη θεωρία της σχολής του φυσικού δικαίου η ελευθερία είναι δικαίωµα φυσικό, αναφαίρετο, απαράγραπτο και απαλαίωτο. Η ιδέα περί ελευθερίας του ατόµου µετατράπηκε από απλή θεωρία σε πολιτικό αξίωµα και απέκτησε πρακτική σηµασία κατά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα. Ως πρώτη εφαρµογή αυτής της ιδέας µπορεί να θεωρηθεί η ήλωση της Αµερικάνικης Ανεξαρτησίας, η οποία πραγµατοποιήθηκε το Λίγο αργότερα ακολούθησε η ήλωση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, η οποία έγινε στη Γαλλία το 1789, σύµφωνα µε την οποία «όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ελεύθεροι και µε ίσα δικαιώµατα». Στη συνέχεια, πολλές φορές επαναλήφθηκε η φράση αυτή, όπως επί παραδείγµατι στο άρθρο 1 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου του Ο συντάκτης του Αστικού Κώδικα, στηριζόµενος στη διδασκαλία της σχολής του φυσικού δικαίου και στα διδάγµατα της γαλλικής επανάστασης, καθιέρωσε την αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων και της αυτονοµίας της βούλησης µε την Α.Κ. 361, η οποία αποτελεί θεµελιώδες αξίωµα του ενοχικού, αλλά και γενικότερα όλου του ιδιωτικού δικαίου. Η διάταξη του άρθρου 361 ΑΚ έχει διπλή σηµασία. Η πρώτη σηµασία της διάταξης είναι ότι καθιερώνει έµµεσα την ελευθερία των συµβάσεων µε την έννοια, αφενός, της ελευθερίας συνάψεως ή µη µίας σύµβασης και, αφετέρου, του ελεύθερου καθορισµού του περιεχοµένου της σύµβασης από τα συµβαλλόµενα µέρη. Η δεύτερη 1 Eισηγήσεις Ιουστινιανού (1,3 παρ. 1)

8 8 σηµασία της εν λόγω διάταξης συνίσταται στο ότι για τη γένεση της ενοχής και τη συνεπεία αυτής αυτοδέσµευση του ατόµου απαιτείται σύµβαση. Όµως, η αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων κάµπτεται σε κάποιες περιπτώσεις και, συγκεκριµένα, όταν το επιβάλλει η δοµή της οικονοµίας της κοινωνίας, την οποία, άλλωστε, υπηρετεί η αρχή αυτή. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες επιβάλλεται ο κρατικός παρεµβατισµός 2, ο οποίος επιφέρει ρήγµα στην ανωτέρω αρχή. Στις περιπτώσεις αυτές η σύναψη, το περιεχόµενο ή το αντισυµβαλλόµενο µέρος της σύµβασης δεν εξαρτάται από τη βούληση των συµβαλλοµένων, αλλά από άλλους παράγοντες. Ο περιορισµός της ελευθερίας των συµβάσεων µπορεί να έχει διάφορες εκφάνσεις: µπορεί, κατ αρχάς, να έχει τη µορφή της υποχρέωσης προς σύναψη της σύµβασης, η οποία προκύπτει από ειδικές διατάξεις Νόµων 3 ή από γενικές ρήτρες 4. Μπορεί, επίσης, να έχει τη µορφή της απαγόρευσης σύναψης της σύµβασης µε ορισµένο περιεχόµενο 5. Τέλος, µπορεί να έχει τη µορφή της απαγόρευσης µίας σύµβασης χωρίς την προηγούµενη έκδοση άδειας της αρχής. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η ανωτέρω αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων κάµπτεται προς όφελος της ισορροπίας των συναλλαγών και της προστασίας του ασθενέστερου εκ των συµβαλλοµένων, µε αποτέλεσµα να µην µπορεί να γίνει πλέον λόγος για αυτονοµία της βούλησης και ελευθερία αυτοδέσµευσης, αλλά για κατευθυνόµενη και ελεγχόµενη ενέργεια. Οι εν λόγω περιπτώσεις µέχρι πρότινος αποτελούσαν την εξαίρεση και η αρχή της ελευθερίας των συµβάσεων τον κανόνα. Όµως, οι νέες συνθήκες που επικρατούν στην αγορά και η τάση τυποποίησης των συµβάσεων καθιστούν αναγκαία την αποφασιστικότερη παρέµβαση του κράτους στις διαδικασίες της αγοράς. Η ιδιωτική αυτονοµία βρίσκεται σε κρίση, δεδοµένου ότι η σύναψη της σύµβασης δεν είναι 2 βλ. Καζάκο «Αστικό ίκαιο, Οικονοµία της αγοράς και προστασία των καταναλωτών, από το Εργατικό ίκαιο στο ίκαιο προστασίας εξαρτηµένων οµάδων», εκδ. Σάκκουλα, Θεσ/κη 1987, σελ. 32 επ 3 Στην κατηγορία αυτή ανήκει η περίπτωση της διάταξης του άρθρου 2 του Νόµου 489/1976, σύµφωνα µε τον οποίο είναι υποχρεωτική για τον κάτοχο ή κύριο αυτοκινήτου η σύναψη σύµβασης µε ασφαλιστική εταιρία, η οποία να είναι αστικώς υπεύθυνη για τυχόν ζηµίες που θα προκληθούν από το αυτοκίνητο σε τρίτους. 4 Στην κατηγορία αυτή εµπίπτει η περίπτωση υποχρέωσης σύναψης της σύµβασης λόγω της ισχυρής µονοπωλιακής θέσης που κατέχει ο ένας εκ των συµβαλλοµένων στην αγορά, η ύπαρξη της οποίας θα καταστήσει ενδεχόµενη άρνηση της σύµβασης καταχρηστική ή αντίθετη στα χρηστά ήθη κατ επίκληση των άρθρων 281 ή 919 Α.Κ. 5 Εδώ συναντούνται περιπτώσεις όπως αυτή του Νόµου 703/77, σύµφωνα µε τον οποίο απαγορεύονται οι συµφωνίες µεταξύ επιχειρήσεων, οι οποίες παρακωλύουν τον ανταγωνισµό. Συναντούνται, επίσης, οι περιπτώσεις των συµβάσεων µε Γενικούς Όρους Συναλλαγών.

9 9 πλέον πάντα ταυτόσηµη µε την πραγµατοποίηση του περιεχοµένου της βούλησης των συµβαλλοµένων. 2) Οι τρόποι γένεσης της ενοχής Εκτός από τη σύµβαση, που είναι ο κυριότερος τρόπος γένεσης της ενοχής και δέσµευσης του ατόµου, είναι δυνατόν, σε κάποιες περιπτώσεις, να γεννηθεί ενοχή βάσει διάταξης Νόµου, αλλά ακόµα και βάσει µονοµερούς δικαιοπραξίας. Υπάρχουν περιπτώσεις που το άτοµο δεσµεύεται και έχει υποχρεώσεις ανεξαρτήτως σύµβασης, µε µόνη τη συνδροµή των προϋποθέσεων του Νόµου. Οι συνηθέστερες περιπτώσεις γένεσης ενοχής από το Νόµο, πέρα και ανεξάρτητα από τη βούλησή του ατόµου, είναι οι περιπτώσεις της αδικοπραξίας, του αδικαιολόγητου πλουτισµού και της διοίκησης αλλοτρίων. Περαιτέρω, στις ελάχιστες περιπτώσεις, οι οποίες καθιερώνονται από το Νόµο, κατά τις οποίες µπορεί να γεννηθεί ενοχή µε µόνη τη βούληση ενός εκ των υποκειµένων αυτής, ήτοι µε µονοµερή δικαιοπραξία, δηµιουργούνται µόνο δικαιώµατα υπέρ του υποκειµένου της ενοχής που δεν συναίνεσε. Σε καµία περίπτωση δεν αρκεί µονοµερής δικαιοπραξία προκειµένου να δηµιουργηθούν υποχρεώσεις εις βάρος µη συµβαλλοµένου, δεδοµένου ότι θα προσέκρουε στην ελευθερία της βούλησης και της αυτοδιάθεσης του ατόµου η δυνατότητα δέσµευσής του από µόνη τη βούληση ενός άλλου. Εξάλλου, το υποκείµενο της ενοχής υπέρ του οποίου δηµιουργήθηκαν δικαιώµατα χωρίς να εκφράσει τη βούλησή του έχει, τις περισσότερες φορές, την ευχέρεια από τον Νόµο να τα αποποιηθεί, όπως, επί παραδείγµατι, στην περίπτωση του άρθρου 413 Α.Κ. Όπως προαναφέρθηκε, η σύµβαση είναι ο κατ εξοχήν τρόπος γένεσης της ενοχής και δηµιουργίας δικαιωµάτων και υποχρεώσεων βάσει της αρχής της ελευθερίας των συµβάσεων 6. Υπάρχει ελευθερία σύναψης συµβάσεων ποικίλου περιεχοµένου µε την προϋπόθεση ότι δεν προσκρούουν στον Νόµο ή στα χρηστά ήθη 7. Ως εκ τούτου, κάθε σύµβαση είναι, κατ αρχήν, ισχυρή, δεσµεύει και υποχρεώνει τα µέρη, πάντα, όµως, υπό την ως άνω προϋπόθεση 8. Κατά την ίδια έννοια και για την αλλοίωση της ενοχής, ήτοι για την µεταβολή ενός εκ των στοιχείων της, απαιτείται και αρκεί σύµβαση. Αλλά και για την κατάργηση 6 Βλ. Jacques Flour et Jean-Luc Aubert, Droit Civil, Les obligations, I, 1991,pg 74 s., όπου αναφέρεται ότι οι βασικές θεωρίες στις οποίες βασίζεται η αρχή της αυτονοµίας της βούλησης είναι οι θεωρίες της πολιτικής φιλοσοφίας και οι οικονοµικές θεωρίες του 18 ου αιώνα. 7 Α.Π. 486/1974, ΝοΒ Α.Π. 603/1976, ΝοΒ , Α.Π.634/71, ΝοΒ κ.λ.π.

10 10 της ενοχής απαιτείται, κατ αρχήν, σύµβαση 9. Ήτοι, για την αποδέσµευση από τη σύµβαση χρειάζεται νέα σύµβαση. Στην πράξη, όµως, συνηθέστερες είναι οι περιπτώσεις κατάργησης ή ανατροπής της σύµβασης και, συνεπώς, αποδέσµευσης από αυτή µε µονοµερείς δικαιοπραξίες, οι οποίες θα αποτελέσουν και το αντικείµενο της παρούσας, λόγω των ποικίλων θεµάτων που συνδέονται µε αυτές. Πρέπει, δε, να σηµειωθεί ότι οι παραδοσιακοί τρόποι αποδέσµευσης από τη σύµβαση, όπως αυτοί προβλέπονται, κυρίως, από τον Αστικό Κώδικα (βλ. κατωτέρω Κεφάλαιο Ι) έχουν σε πολλές περιπτώσεις δώσει τη θέση τους σε νέους τρόπους αποδέσµευσης, οι οποίοι αποτελούν αντικείµενο Κοινοτικών οδηγιών οι περισσότερες εκ των οποίων έχουν, πλέον, ενσωµατωθεί στο ελληνικό ίκαιο και αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι του (βλ. κατωτέρω Κεφάλαιο ΙΙ), γεγονός που έχει επιφέρει σηµαντικές µεταβολές στο Ελληνικό Ιδιωτικό ίκαιο (βλ. κατωτέρω «Συµπεράσµατα»). 9 Α.Π.319/1960, ΝοΒ

11 11 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΠΟ ΕΣΜΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α.Κ. EΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Παρ 1:Η έννοια και τα είδη της αποδέσµευσης Μία σύµβαση, η οποία λειτουργεί κανονικά ανάµεσα στα συµβαλλόµενα µέρη και η οποία επιφέρει τα έννοµα αποτελέσµατά της, είναι δυνατόν να ανατραπεί µε διάφορους τρόπους, η ταξινόµηση των οποίων µπορεί να γίνει µε την χρησιµοποίηση διαφόρων κριτηρίων. ύο βασικοί τρόποι ανατροπής µίας σύµβασης, είναι, κατά πρώτον, η αυτοδίκαια ανατροπή της σύµβασης λόγω επέλευσης ή µη ενός γεγονότος, π.χ. πλήρωση διαλυτικής αίρεσης, µαταίωση αναβλητικής αίρεσης ή λόγω παρόδου µίας προθεσµίας και, κατά δεύτερον, όπως προαναφέρθηκε, η ανατροπή της σύµβασης µε νέα σύµβαση µεταξύ των συµβαλλόµενων µερών, µε την οποία συνοµολογούν την κατάργηση του µεταξύ τους συµβατικού δεσµού και τις συνέπειες της κατάργησης αυτής. Περαιτέρω, ο νόµος δίνει το δικαίωµα στο δανειστή να επιδιώξει δικαστικώς 10 τη διάρρηξη µίας απαλλοτρίωσης που έχει συνοµολογήσει ο οφειλέτης του µε έναν τρίτο υπό τις προϋποθέσεις των άρθρων 939 επ. του Αστικού Κώδικα όταν η υπολειπόµενη περιουσία του οφειλέτη δεν αρκεί για την ικανοποίηση του δανειστή 11. Αυτοί οι τρόποι ανατροπής της σύµβασης, όµως, δεν θα αποτελέσουν αντικείµενο της παρούσας, στην οποία θα γίνει µία προσπάθεια προσέγγισης και ανάλυσης της ανατροπής της σύµβασης µε µονοµερή δικαιοπραξία ενός εκ των συµβαλλοµένων και τη συνεπεία αυτής αποδέσµευση των µερών από τη σύµβαση. Όπως αναλύθηκε ανωτέρω, δεν είναι δυνατή η δέσµευση του ατόµου και η δηµιουργία υποχρεώσεων εις βάρος του µε µονοµερή δικαιοπραξία, δεδοµένου ότι κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο στο δικαίωµα αυτοδιάθεσης. Φαίνεται, λοιπόν, κατ αρχάς, αντιφατικό το µονοµερές δικαίωµα ανατροπής της σύµβασης που δίνει ο νόµος στο ένα από τα συµβαλλόµενα µέρη σε κάποιες περιπτώσεις. Στις περιπτώσεις αυτές η εξέλιξη 10 βλ. Κλαβανίδου «Η καταδολίευση δανειστών µετά το ν. 2298/1995», Ελ νη βλ. Αυγουστιανάκη, «Η διάρρηξη της καταδολιευτικής απαλλοτρίωσης», εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή, 1991, σελ. 166, ο οποίος υποστηρίζει την εµπράγµατη ενέργεια της εν λόγω ανατροπής θεωρώντας ότι η απαλλοτρίωση είναι σχετικά άκυρη.

12 12 του συµβατικού δεσµού εξαρτάται µόνο από τη βούληση του ενός εκ των µερών, χωρίς συµµετοχή του άλλου. Ο λόγος που ο νοµοθέτης καθιέρωσε αυτούς τους τρόπους αποδέσµευσης είναι διότι, σε κάποιες περιπτώσεις, θεώρησε άξια µεγαλύτερης προστασίας τα δικαιώµατα του ενός εκ των συµβαλλοµένων, γεγονός που είχε ως αποτέλεσµα τη σχετική υποχώρηση και το µετριασµό της αρχής pacta sunt servanda. Στις περιπτώσεις αυτές, λοιπόν, ο νόµος προβλέπει, ότι υπό συγκεκριµένες προϋποθέσεις, οι οποίες θα αναλυθούν κατωτέρω, είναι αρκετή η βούληση του ενός για την ανατροπή µίας σύµβασης. Ο Αστικός Κώδικας προβλέπει διάφορους τρόπους αποδέσµευσης από υποσχετική σύµβαση, όπως η ακύρωση, η υπαναχώρηση, η καταγγελία, η αναστροφή, η ανάκληση, η λύση λόγω απρόοπτης µεταβολής των συνθηκών, εκ των οποίων άλλοι αφορούν όλους τους τύπους των συµβάσεων (όπως επί παραδείγµατι η λύση λόγω απρόοπτης µεταβολής των συνθηκών και η ακύρωση), ενώ άλλοι µόνο κάποιες ειδικότερες συµβάσεις (όπως η αναστροφή, η οποία ασκείται στη σύµβαση πώλησης ή έργου, η ανάκληση, η οποία αφορά τις περιπτώσεις της σύµβασης δωρεάς και της εντολής κ.λ.π). Εκτός από την ακύρωση, η οποία αποτελεί µέρος της ύλης των Γενικών Αρχών του Αστικού Κώδικα και την υπαναχώρηση, η οποία περιλαµβάνεται στο Γενικό Ενοχικό, οι υπόλοιποι τρόποι αποδέσµευσης εξετάζονται στο Ειδικό Ενοχικό, δεδοµένου ότι αφορούν ειδικούς τύπους συµβάσεων. Οι τρόποι αποδέσµευσης από τη σύµβαση µπορούν να ταξινοµηθούν µε βάση διάφορα κριτήρια. Κατ αρχάς, µπορούν να διακριθούν µε βάση το αν έχουν αναδροµική ενέργεια ή αν ενεργούν µόνο για το µέλλον. Παραδείγµατος χάριν, περιορισµένη αναδροµική ενέργεια έχει η υπαναχώρηση 12, ενώ, αντιθέτως, η καταγγελία ενεργεί µόνο για το µέλλον. Ένα άλλο κριτήριο µε βάση το οποίο µπορούν να διακριθούν οι τρόποι αποδέσµευσης από τη σύµβαση, οι οποίοι προβλέπονται από τον Αστικό Κώδικα είναι το εάν έχουν ενοχική ή εµπράγµατη ενέργεια. Από τους τρόπους αποδέσµευσης που αναφέρθηκαν ο µόνος που έχει εµπράγµατη ενέργεια είναι η ακύρωση της σύµβασης, ενώ όλοι οι άλλοι έχουν ενοχική ενέργεια. Τέλος, ένα ακόµα κριτήριο για να ταξινοµηθούν οι περιπτώσεις µονοµερούς ανατροπής σύµβασης είναι το, εάν, για να επέλθουν τα αποτελέσµατα της ανατροπής χρειάζεται µεσολάβηση δικαστή ή όχι. Παραδείγµατος χάριν, σύµφωνα µε την Α.Κ. 388,

13 13 χρειάζεται δικαστική απόφαση προκειµένου να ανατραπεί η σύµβαση λόγω απρόοπτης µεταβολής των συνθηκών. Σε άλλες περιπτώσεις, γίνεται λόγος για δικαιώµατα (υπαναχώρηση, αναστροφή, κ.λ.π.) των οποίων τα αποτελέσµατα επέρχονται µε την άσκησή τους από τον δικαιούχο. Παρ. 2. Η άκυρη και η ανυπόστατη δικαιοπραξία Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να γίνει ένας διαχωρισµός ανάµεσα στην έγκυρη σύµβαση, από την οποία τα µέρη αποδεσµεύονται και στη σύµβαση, η οποία δεν παράγει εξαρχής τα έννοµα αποτελέσµατά της, οπότε δεν µπορεί να γίνει λόγος για αποδέσµευση από αυτήν. Η δεύτερη αυτή κατηγορία αφορά τις άκυρες και τις ανυπόστατες συµβάσεις. Τόσο στην περίπτωση της άκυρης, όσο και στην περίπτωση της ανυπόστατης σύµβασης, η επιδιωκόµενη έννοµη συνέπεια δεν επέρχεται, αλλά για διαφορετικούς στην κάθε µία λόγους. Στην περίπτωση της ανυπόστατης σύµβασης ο λόγος για τον οποίο η σύµβαση παραµένει ανενεργής είναι ότι λείπει «η µορφή της» 13, ή λείπουν ένα ή περισσότερα από τα ουσιώδη στοιχεία του πραγµατικού της και η έλλειψη είναι οριστική, δηλαδή δεν είναι δυνατή η ερµηνευτική συναγωγή του στοιχείου που λείπει και δεν έχει προβλεφθεί τρόπος συµπλήρωσής του στη σύµβαση. Η ανυπόστατη σύµβαση είναι στην ουσία ανύπαρκτη και δεν χρειάζεται το συµβαλλόµενο µέρος να προβεί σε κάποια ενέργεια προκειµένου να αποδεσµευτεί, δεδοµένου ότι δεν υπάρχει, ούτως ή άλλως, δέσµευση. Η άκυρη σύµβαση, από την άλλη, είναι η σύµβαση η οποία δεν παράγει τα έννοµα αποτελέσµατά της λόγω ελαττώµατος που την καθιστά ανενεργό. Σύµφωνα µε την Α.Κ. 180 η άκυρη δικαιοπραξία θεωρείται σαν να µην έγινε. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η επιλογή του νοµοθέτη της λέξης θεωρείται («λογίζεται») έχει το εξής νόηµα: η δικαιοπραξία υφίσταται. Η δήλωση της βούλησης υπάρχει. Απλώς, λόγω των ελαττωµάτων που ενυπάρχουν σε αυτήν δεν παράγει τα έννοµα αποτελέσµατα που θα παρήγαγε εάν ήταν έγκυρη και, ως εκ τούτου, θεωρείται ότι δεν υπάρχει. Παράγει, όµως, ενδεχοµένως, άλλα βλ. κατωτέρω, Κεφάλαιο εύτερο, Ι, γ 13 ΑΠ 569/1961, ΝοΒ Βλ. Απ. Γεωργιάδη, «Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου», Β έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή 1997, σελ. 406, όπου αναφέρει ότι είναι δυνατόν να παράγονται άλλες έννοµες συνέπειες προβλεπόµενες από τον Νόµο, όπως, π.χ. αξίωση αποζηµίωσης λόγω αδικοπραξίας, από διαπραγµατεύσεις κ.λ.π., δεδοµένου ότι η σύµβαση έχει λάβει χώρα.

14 14 Οι λόγοι της ακυρότητας προβλέπονται ρητά από τον Νόµο, µε ειδικές διατάξεις όπως αυτές των άρθρων 174, 178,179,138 Α.Κ. κ.λ.π. Περαιτέρω, η ακυρότητα επέρχεται αυτοδικαίως και µόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως π.χ. στην περίπτωση του γάµου, απαιτείται δικαστική απόφαση. Στις άλλες περιπτώσεις δεν απαιτείται καµία ενέργεια του συµβαλλόµενου µέρους και το µόνο που, ενδεχοµένως, χρειάζεται να κάνει είναι να επιδιώξει την αναγνώρισή της µε αναγνωριστική αγωγή 15. Τέλος, σχετικά µε την ακυρότητα της σύµβασης πρέπει να σηµειωθεί ότι σύµφωνα µε την Α.Κ. 181 η ακυρότητα µέρους της δικαιοπραξίας δεν επιφέρει την ακυρότητα όλης της δικαιοπραξίας, εκτός εάν συνάγεται ότι χωρίς το άκυρο µέρος δεν θα είχε επιχειρηθεί η δικαιοπραξία. Η σύµβαση, συνεπώς, είναι, κατ αρχήν, έγκυρη, ακόµα και αν περιλαµβάνει ένα άκυρο µέρος, το οποίο θεωρείται ότι δεν υπάρχει. Μόνο εάν, βάσει υποκειµενικών και αντικειµενικών κριτηρίων, προκύψει το συµπέρασµα ότι η σύµβαση δεν θα είχε λάβει χώρα χωρίς την ύπαρξη του άκυρου µέρους, θα θεωρηθεί η σύµβαση συνολικά άκυρη. Κατόπιν αυτής της αναφοράς στις ανενεργούς συµβάσεις, στις οποίες δεν µπορεί να γίνει λόγος για αποδέσµευση, θα αναλύσουµε, στα επόµενα µέρη, κάποιους από τους πλέον σηµαντικούς και συνήθεις στην πράξη τρόπους αποδέσµευσης από τη σύµβαση µε πρωτοβουλία ενός εκ των µερών της σύµβασης, τους οποίους προβλέπει ο Α.Κ. και, συγκεκριµένα, την ακύρωση της σύµβασης (κεφάλαιο πρώτο), την υπαναχώρηση από τη σύµβαση (κεφάλαιο δεύτερο), την αναστροφή της πώλησης (κεφάλαιο τρίτο), την καταγγελία της σύµβασης (κεφάλαιο τέταρτο) και την αποδέσµευση από τη σύµβαση λόγω απρόοπτης µεταβολής των συνθηκών (κεφάλαιο πέµπτο). ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΚΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ α) Έννοια της ακυρώσιµης σύµβασης και λόγοι ακύρωσης Μία σύµβαση που παράγει κανονικά τα έννοµά της αποτελέσµατα και λειτουργεί σαν έγκυρη είναι δυνατόν να έχει ελαττώµατα που να επηρεάζουν την ύπαρξή της και να έχουν ως αποτέλεσµα την απόσβεση της ενοχικής σχέσης. 15 Βλ. Μπαλή, Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου, εκδ. Σάκκουλα, 1961, σελ. 196, Βαθρακοκοίλη, Κατ άρθρον ερµηνεία Αστικού Κώδικα, υπό άρθ. 180, σηµ. 2

15 15 Πρόκειται για την περίπτωση της ακυρώσιµης σύµβασης, η οποία εξ αιτίας κάποιων αναφεροµένων περιοριστικά στον Νόµο λόγων, αν και λειτουργεί κανονικά, είναι δυνατόν να ακυρωθεί. Οι λόγοι ακύρωσης µίας σύµβασης 16 είναι η ύπαρξη πλάνης, απάτης ή απειλής ως προς τη δήλωση της βούλησης του συµβαλλοµένου, σε αντίθεση µε τους λόγους ακυρότητας µίας σύµβασης, οι οποίοι εµπεριέχουν την αποδοκιµασία της ίδιας της σύµβασης από την έννοµη τάξη. β) Άσκηση και συνέπειες της ακύρωσης Για να αποδεσµευτεί το συµβαλλόµενο µέρος, του οποίου η δήλωση βούλησης είναι ελαττωµατική, πρέπει να ασκήσει το διαπλαστικό δικαίωµα της ακύρωσης µε αγωγή, ανταγωγή ή ένσταση 17. Για να επέλθει, δε, η ακύρωση πρέπει να εκδοθεί δικαστική απόφαση, η οποία, στη συνέχεια, να τελεσιδικήσει. Μόνο µε αυτόν τον τρόπο είναι δυνατή η ακύρωση ακυρώσιµης σύµβασης. Είναι, δε, δυνατή η µεταγενέστερη παραίτηση του συµβαλλόµενου µέρους, του οποίου η δήλωση της βούλησης είναι ελαττωµατική, από το δικαίωµα ακύρωσης, ακόµα και σιωπηρά 18. Μετά την τελεσιδικία της απόφασης που διαπλάσσει τη νέα έννοµη κατάσταση ανατρέπονται αναδροµικώς και αυτοδικαίως όλες οι συνέπειες της µέχρι τότε έγκυρης κατά τα άλλα σύµβασης. Σύµφωνα µε την Α.Κ. 184 η ακυρώσιµη δικαιοπραξία, και, συνεπώς, η σύµβαση µετά την ακύρωσή της εξοµοιώνεται µε την εξαρχής άκυρη. Ως εκ τούτου, τα αποτελέσµατα της ακύρωσης είναι απόλυτα, άµεσα και έχουν αναδροµική ισχύ. Στη θεωρία έχει χαρακτηρισθεί η ενέργεια της ακύρωσης ως εµπράγµατη 19, λόγω του άµεσου και απόλυτου χαρακτήρα της. Τα αποτελέσµατα της δεν επέρχονται µε τον ίδιο τρόπο όπως στις άλλες µορφές αποδέσµευσης, δεδοµένου ότι σε αυτές η σύµβαση παραµένει έγκυρη αλλά για κάποιους λόγους παύει να λειτουργεί, οι καταβληθείσες παροχές πρέπει να αναζητηθούν και ο λήπτης έχει ενοχική υποχρέωση αναµεταβίβασης της κυριότητας των παροχών. Στην περίπτωση της ακύρωσης το αποτέλεσµα είναι να εξοµοιώνεται η σύµβαση µε την άκυρη σύµβαση και, συνεπώς, να θεωρείται, πλέον, ότι δεν έγινε ποτέ. 16 Και, βέβαια, µίας δικαιοπραξίας γενικότερα. 17 Α.Π., 654/1967, ΝοΒ , Α.Π. 148/1993, ΝοΒ Α.Π. 722/1975, ΝοΒ βλ. Αυγουστιανάκη, «Η έννοια της ανίσχυρης δικαιοπραξίας και οι ειδικότερες µορφές της», ΝοΒ

16 16 Η ακυρότητα της ακυρωθείσας σύµβασης προτείνεται από οποιονδήποτε έχει έννοµο συµφέρον, εναντίον οποιουδήποτε 20, λαµβάνεται υπόψη αυτεπαγγέλτως από το ικαστήριο και είναι αθεράπευτη. Είναι φανερό ότι πρόκειται για µία πολύ αποτελεσµατική µορφή αποδέσµευσης, αφού, στην περίπτωση που συντρέχουν οι προϋποθέσεις άσκησής της, η σύµβαση όχι µόνο παύει να παράγει τα αποτελέσµατά της, αλλά θεωρείται άκυρη, µε συνέπεια οι καταβληθείσες παροχές να επιστρέφουν αυτοδίκαια στον δικαιούχο τους σαν να µην είχαν ποτέ καταβληθεί. Στην περίπτωση, δηλαδή, ακύρωσης της πώλησης ενός πράγµατος ο πωλητής θα ασκήσει, ως κύριος του πράγµατος, διεκδικητική αγωγή κατά του αγοραστή και όχι αγωγή για απόδοση του λόγω αδικαιολόγητου πλουτισµού. Περαιτέρω, οι καλόπιστοι τρίτοι που απέκτησαν δικαιώµατα βάσει της ακυρωθείσας δικαιοπραξίας, κατ αρχήν, δεν προστατεύονται, όπως π.χ. στην περίπτωση ακυρώσεως σύµβασης εκχωρήσεως απαιτήσεως µεταξύ εκχωρητή και πρώτου εκδοχέα, µπορεί να ακυρωθεί και η σύµβαση µε τον δεύτερο εκδοχέα. Πρέπει, πάντως, να λάβει κανείς υπόψη ότι, παρ ότι η ανατροπή της σύµβασης µέσω της ακύρωσής της έχει τόσο ριζικά αποτελέσµατα, τα εµπράγµατα δικαιώµατα των τρίτων προστατεύονται από τον Νόµο. Σύµφωνα µε την Α.Κ 184 προστατεύονται οι καλόπιστοι τρίτοι που απέκτησαν εµπράγµατα δικαιώµατα από σύµβαση που ακυρώθηκε. Κατ αυτήν την έννοια, εάν η απόφαση που ακυρώνει µία σύµβαση πώλησης ακινήτου τελεσιδικήσει µετά από τη µεταγραφή του αγοραπωλητηρίου συµβολαίου στα βιβλία µεταγραφών του Υποθηκοφυλακείου, ο τρίτος-αγοραστής παραµένει κύριος του πράγµατος παρά την ακύρωση 21. Στο σηµείο αυτό διαφέρουν τα αποτελέσµατα της ακυρωθείσας σύµβασης σε σχέση µε τα αποτελέσµατα της εξαρχής άκυρης, λόγω του ότι στην άκυρη σύµβαση ο επιµελής τρίτος έχει τη δυνατότητα να εντοπίσει τα στοιχεία εκείνα που την καθιστούν άκυρη 22. Αντίθετα, στην ακυρώσιµη σύµβαση ο τρίτος, όσο επιµελής και αν είναι, δεν είναι δυνατόν να ελέγξει το αν υπάρχει πλάνη, απάτη ή απειλή, µε αποτέλεσµα, ενδεχόµενη επιβάρυνσή του µε τα αποτελέσµατα της ακυρώσιµης σύµβασης να είναι ιδιαίτερα ανεπιεικής γι αυτόν. Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι η διάταξη αυτή αφορά µόνο τις συµβάσεις και όχι τις µονοµερείς δικαιοπραξίες Νικ. Σ. Παπαντωνίου, Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου, εκδ. Σάκκουλας, 1983, σελ Α.Π. 859/1974, ΝοΒ 23/ βλ. Μπαλή, ο.π. σελ Βλ. Τούση, «Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου», εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα, 1962, σελ.558, υποσ. 14.

17 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η ΥΠΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ α. Είδη, περιεχόµενο και νοµική φύση της υπαναχώρησης. Υπαναχώρηση είναι η διάπλαση του περιεχοµένου υποσχετικής σύµβασης που επέρχεται συνεπεία άσκησης ειδικά ρυθµισµένου δικαιώµατος κατά τρόπο ώστε, αφενός, αποσβήνονται οι πρωτογενείς υποχρεώσεις προς κύριες παροχές που δεν έχουν ακόµα εκπληρωθεί, αφετέρου, γεννιέται αµοιβαία υποχρέωση των µερών προς απόδοση των παροχών που έχουν ήδη λάβει. 24 Τα είδη της υπαναχώρησης που προβλέπονται στον Αστικό Κώδικα είναι δύο: η νόµιµη και η συµβατική υπαναχώρηση. Η συµβατική υπαναχώρηση ρυθµίζεται λεπτοµερώς στις ΑΚ , ενώ για τη νόµιµη υπάρχουν κάποιες διατάξεις, κυρίως αυτές των 382 επ., οι οποίες, όµως, δεν αντιµετωπίζουν το θέµα σε όλες του τις διαστάσεις και παραπέµπουν για κάποια ζητήµατα στις διατάξεις για τη συµβατική υπαναχώρηση, γεγονός που έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία, κάποιες φορές, προβληµατισµών σχετικά µε το τι θα πρέπει να ισχύσει, οι οποίοι λύνονται µέσω ερµηνευτικών κανόνων. Οι περί υπαναχώρησης διατάξεις ισχύουν µόνο επί υποσχετικών ενοχικών και, ιδίως, αµφοτεροβαρών συµβάσεων 25. Σχετικά µε τη συµβατική υπαναχώρηση, η οποία πρέπει να έχει προβλεφθεί στη σύµβαση 26, πρέπει να σηµειωθεί ότι η εν λόγω πρόβλεψη είναι άτυπη, µπορεί να είναι ρητή ή σιωπηρή και να έχει προβλεφθεί για οποιονδήποτε λόγο, δεδοµένου ότι η 389 ΑΚ είναι ενδοτικού δικαίου. Αντίθετα, η νόµιµη υπαναχώρηση µπορεί να λάβει χώρα µόνο εάν ο ένας εκ των συµβαλλοµένων σε αµφοτεροβαρή σύµβαση αθετήσει τις υποχρεώσεις του, οι οποίες απορρέουν από τη σύµβαση. Πρόκειται, δηλαδή, για δικαίωµα που δίνεται από τον Νοµοθέτη στον έναν εκ των συµβαλλοµένων στην περίπτωση που ο αντισυµβαλλόµενός του αθετήσει υπαίτια, κατ αρχήν, ή ανυπαίτια, κατ εξαίρεση, τις υποχρεώσεις του. Για να έχει, δε, ο συµβαλλόµενος δικαίωµα υπαναχώρησης σε περίπτωση ανυπαίτιας αθέτησης των υποχρεώσεων του αντισυµβαλλοµένου του πρέπει να πρόκειται για γνήσια σύµβαση ακριβόχρονης εκπλήρωσης 27 ή, αλλιώς, σύµβαση σχετικής ακριβόχρονης 24 βλ. Παπανικολάου στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, εισαγωγικές παρατηρήσεις στα άρθρα , παρ ΑΠ 897/1979, ΝοΒ Είναι, όµως δυνατή και η µεταγενέστερη της σύµβασης συµφωνία 27 ΕφΑθ 2020/1958, ΝοΒ 7.22

18 18 εκπλήρωσης, δηλαδή σύµβαση µε την οποία έχει συµφωνηθεί µεν ορισµένος χρόνος εκπλήρωσης, χωρίς, όµως, να είναι αδύνατη από τη φύση και τον σκοπό της σύµβασης και της παροχής η µεταγενέστερη εκπλήρωση. Αντίθετα, στις περιπτώσεις της µη γνήσιας σύµβασης ακριβόχρονης εκπλήρωσης 28, ή σύµβασης απόλυτης ακριβόχρονης εκπλήρωσης, όπου είναι αδύνατη από το σκοπό της σύµβασης και τη φύση της παροχής η µεταγενέστερη εκπλήρωση, εφαρµογή βρίσκουν οι διατάξεις περί αδυναµίας παροχής και όχι οι διατάξεις περί υπαναχώρησης, δεδοµένου ότι, µετά την πάροδο του συµφωνηµένου χρόνου εκπλήρωσης, δεν υπάρχει, ούτως ή άλλως, πλέον δυνατότητα εκπλήρωσης 29. Σχετικά µε τη νοµική φύση της υπαναχώρησης πρέπει να σηµειωθεί ότι πρόκειται για ένα διαπλαστικό δικαίωµα, το οποίο δεν ανακαλείται και δεν παραγράφεται. Είναι, τέλος, δικαίωµα αδιαίρετο και µεταβιβάσιµο. 30 β. Άσκηση και προθεσµία υπαναχώρησης. Η άσκηση της υπαναχώρησης γίνεται µε µονοµερή απευθυντέα δήλωση, ρητή ή σιωπηρή, η οποία δεν επιδέχεται αιρέσεις. Η δήλωση αυτή αποτελεί οιονεί δικαιοπραξία, µε αποτέλεσµα να βρίσκουν εφαρµογή οι διατάξεις των άρθρων 167 επ. Α.Κ. Είναι δυνατή η άσκησή της µε αγωγή, µε ανταγωγή, µε προτάσεις και µε επιταγή 31. Αν και, κατ αρχήν, δεν απαιτείται η προηγούµενη όχληση, είναι πιθανό η χωρίς όχληση άσκηση της υπαναχώρησης να κριθεί καταχρηστική µε την επίκληση της Α.Κ Η δήλωση της υπαναχώρησης δεν υπόκειται σε τύπο 32, εκτός εάν απαιτείται τύπος για την κύρια σύµβαση, οπότε πρέπει και η δήλωση να έχει τον ανάλογο τύπο 33. Περαιτέρω, τα άρθρα 391,392 και 393 αναφέρουν ενδεικτικά σε ποιες περιπτώσεις δεν είναι δυνατή ή άσκηση της συµβατικής υπαναχώρησης, προβλέποντας, µεταξύ άλλων, τις περιπτώσεις τυχαίας καταστροφής και ουσιώδους χειροτέρευσης, υπαίτιας καταστροφής, µεταποίησης, εκποίησης κ.λ.π. του ληφθέντος από τον δικαιούµενο να υπαναχωρήσει πράγµατος. Είναι δυνατόν τα µέρη να προβλέψουν στη µεταξύ τους σύµβαση και άλλους λόγους αποκλεισµού του δικαιώµατος υπαναχώρησης που έχουν 28 ΑΠ 23386/1963, ΑρχΝ ΕφΘεσ 1284/1990, Αρµ ΑΠ 403/1967, ΝοΒ ΕφΑθ 268/1976, Νοβ ΕφΑθ 9218/1996, Αρµ Α.Π.628/1968, ΝοΒ 7.398

19 19 συµφωνήσει. Οι λόγοι αυτοί αποκλεισµού της υπαναχώρησης µπορούν να εφαρµοστούν και στη νόµιµη υπαναχώρηση, πλην του λόγου που προβλέπεται στο άρθ. 391, ο οποίος περιλαµβάνει τις περιπτώσεις τυχαίας καταστροφής και ουσιώδους χειροτέρευσης του πράγµατος. Ο λόγος είναι ότι η νόµιµη υπαναχώρηση έχει το νόηµα και τον σκοπό της κύρωσης της υπαίτιας, κυρίως, αθέτησης της σύµβασης από τον καθ ου η υπαναχώρηση, µε αποτέλεσµα τυχόν αποκλεισµός της υπαναχώρησης λόγω τυχαίας καταστροφής ή χειροτέρευσης του πράγµατος που έλαβε ο δικαιούχος της υπαναχώρησης να είναι ιδιαίτερα ανεπιεικής για τον τελευταίο, δεδοµένου ότι εξακολουθεί να υφίσταται η υπαιτιότητα του αντισυµβαλλοµένου 34. Σε ό,τι αφορά την προθεσµία για την άσκηση της υπαναχώρησης πρέπει να γίνει µία διάκριση ανάµεσα στη νόµιµη και στη συµβατική υπαναχώρηση. Όπως προαναφέρθηκε, είναι δυνατόν στη σύµβαση να προβλεφθεί δικαίωµα υπαναχώρησης και, µέσα στο πλαίσιο της ελευθερίας των συµβάσεων, να γίνει πρόβλεψη τήρησης ορισµένης προθεσµίας µετά την πάροδο της οποίας το δικαίωµα της υπαναχώρησης αποσβήνεται. Στην περίπτωση, όµως, που δεν έχει προβλεφθεί από τη σύµβαση προθεσµία υπαναχώρησης, καθώς επίσης και στην περίπτωση της νόµιµης υπαναχώρησης, για την οποία δεν προβλέπεται από τον Νόµο προθεσµία άσκησής της, η Α.Κ. 395 δίνει στους συµβαλλόµενους το δικαίωµα να τάξουν στον αντισυµβαλλόµενό τους εύλογη προθεσµία προκειµένου να υπαναχωρήσει. Ο σκοπός του νόµου είναι η λήξη της αβεβαιότητας αναφορικά µε την εξέλιξη των πραγµάτων και την τύχη της συµβάσεως. Το εύλογο της προθεσµίας κρίνεται κατά περίπτωση από το ικαστήριο µε βάση την καλή πίστη, τα συναλλακτικά ήθη και τα συγκεκριµένα δεδοµένα. Τέλος, είναι δυνατόν το δικαίωµα της υπαναχώρησης να εξασθενήσει και να αποδυναµωθεί λόγω παρόδου µεγάλου χρονικού διαστήµατος. Σε αυτήν την περίπτωση, η πάροδος του ικανού να επιφέρει την αποδυνάµωση του δικαιώµατος χρόνου και οι λοιπές προϋποθέσεις κρίνονται µε βάση την Α.Κ Πρέπει, πάντως, για την αποδυνάµωση του δικαιώµατος της υπαναχώρησης να έχει δηµιουργηθεί από τη µακρόχρονη αδράνεια του δικαιούχου η εντύπωση στον αντισυµβαλλόµενο του ότι δεν πρόκειται να ασκήσει το δικαίωµά του, µε αποτέλεσµα τυχόν άσκησή του να µπορεί θεωρηθεί καταχρηστική βλ. Σταθόπουλο, Γενικό Ενοχικό ίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλα, γ έκδοση, 1998, σελ Α.Π. 444/1994, Ελ νη , ΕφΘεσ 850/1989, Αρµ ΕφΘεσ 3896/1990, Αρµ

20 20 γ. Συνέπειες της υπαναχώρησης. Σε αντίθεση µε την ακύρωση της σύµβασης, η οποία, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, έχει εµπράγµατη ενέργεια, η υπαναχώρηση έχει ενοχική ενέργεια. Έχει κριθεί ότι για να έχει εµπράγµατη πρέπει να έχει συνοµολογηθεί µε την έννοια της διαλυτικής αίρεσης 37. Από το άρθρο 389 παρ. 2 Α.Κ. συνάγεται ότι η υπαναχώρηση από τη σύµβαση έχει τις εξής συνέπειες: κατ αρχάς, η υπαναχώρηση επιφέρει την απόσβεση των συµβατικών υποχρεώσεων. Όσες παροχές δεν έχουν εκπληρωθεί παύουν να οφείλονται 38, οι δε παροχές που έχουν εκπληρωθεί αναζητούνται ως άνευ αιτίας 39, µε βάση τις διατάξεις για τον αδικαιολόγητο πλουτισµό. Κατά την παλαιότερη κρατούσα άποψη στη θεωρία 40 και στη νοµολογία 41, η άσκηση της υπαναχώρησης είχε ως αποτέλεσµα την αναδροµική κατάργηση όλης της συµβατικής σχέσης, µε αποτέλεσµα να θεωρείται ότι, µετά την άσκησή της, η σύµβαση δεν καταρτίστηκε ποτέ. Η άποψη αυτή έχει χαρακτηρισθεί από τη νεώτερη θεωρία 42 ανεπιεικής και ασυµβίβαστη µε τον σκοπό του νόµου και έχει υποστεί κάποιες τροποποιήσεις. Σύµφωνα µε τη σύγχρονη κρατούσα άποψη, η άσκηση της υπαναχώρησης έχει µεν κάποια αναδροµικά αποτελέσµατα αναφορικά µε τη σύµβαση, τα οποία, όµως, δεν καλύπτουν όλες τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατα που απορρέουν από αυτή. Συγκεκριµένα, η συµβατική σχέση δεν αποσβήνεται ολοκληρωτικά. Ανατρέπεται αναδροµικά µόνο η υποχρέωση εκπλήρωσης της κύριας παροχής και αντιπαροχής και όχι όλος ο συµβατικός δεσµός που έχει δηµιουργηθεί. Αυτός ο συµβατικός δεσµός εξακολουθεί να υφίσταται, αλλά µεταλλάσσεται σε µία άλλη σχέση, η οποία έχει χαρακτηρισθεί ως σχέση εκκαθάρισης. Με αυτήν την έννοια, όλες οι παρεπόµενες υποχρεώσεις προς παροχή που έχουν δηµιουργηθεί µέσα στο πλαίσιο του ανατραπέντος συµβατικού δεσµού, πρέπει να εκπληρωθούν, αφού ο δικαιούχος και ο καθ ου η υπαναχώρηση έχουν αποδεσµευτεί µόνο σε ό,τι αφορά τις κύριες υποχρεώσεις τους προς παροχή. Ο σκοπός των ρυθµίσεων σχετικά µε την υπαναχώρηση είναι να αποδεσµευτεί ο 37 ΕφΑθ 1108/1958, ΝοΒ Α.Π. 52/1970, ΝοΒ , Α.Π. 403/1967, ΝοΒ , Α.Π. 481/1960, ΝοΒ Α.Π. 747/1964, ΝοΒ βλ. Γαζή, ΕρµΑΚ Εισ , αρ. 5 επ. και 389, αρ. 8 επ., Μπαλή, παρ. 89 και 91κ.λ.π. 41 Α.Π. 661/1974, ΝοΒ23.275, Α.Π. 94/1974, ΝοΒ , Α.Π. 481/1960, ΝοΒ κ.λ.π. 42 βλ. Σταθόπουλο, «Γενικό Ενοχικό ίκαιο», έκδοση γ, Σάκκουλας, 1998, Παπανικολάου σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, υπό άρθ. 389, σηµ. 5 επ.

21 21 συµβαλλόµενος από τη σύµβαση και, όχι βέβαια, να µείνει απροστάτευτος απέναντι σε ενδεχόµενη αθέτηση των παρεπόµενων υποχρεώσεων του αντισυµβαλλοµένου του. Περαιτέρω, πρέπει να σηµειωθεί ότι ως προς τους καρπούς και τα ωφελήµατα υπάρχει αναδροµική ενέργεια. Ως εκ τούτου, οι συµβαλλόµενοι θα πρέπει να αποδώσουν, όχι µόνο τις ληφθείσες παροχές, αλλά και του καρπούς και τα ωφελήµατα του ενδιάµεσου χρόνου (βλ. άρθ. 908 Α.Κ.). ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΠΩΛΗΣΗΣ α) Ρύθµιση και νοµική φύση του δικαιώµατος αναστροφής. Το άρθρο 540 Α.Κ. ορίζει ότι, σε περίπτωση ευθύνης του πωλητή για πραγµατικά ελαττώµατα ή για έλλειψη συµφωνηµένων ιδιοτήτων, ο αγοραστής έχει το δικαίωµα να αποδεσµευτεί από τη µεταξύ τους σύµβαση ασκώντας το δικαίωµα της αναστροφής της πώλησης. Σχετικά µε τη νοµική φύση του δικαιώµατος αναστροφής υποστηριζόταν παλαιότερα ότι επρόκειτο για ενοχική αξίωση του αγοραστή κατά του πωλητή και όχι για δικαίωµα. Το στοιχείο στο οποίο στηρίχθηκαν όσοι υποστήριζαν αυτήν την άποψη ήταν το γεγονός ότι ο νόµος κάνει λόγο για παραγραφή του εν λόγω δικαιώµατος και, ως γνωστόν, σε παραγραφή υπόκεινται οι αξιώσεις και όχι τα δικαιώµατα, τα οποία υπόκεινται σε αποσβεστική προθεσµία. Η άποψη αυτή έχει, πλέον, εγκαταλειφθεί από το µεγαλύτερο µέρος της νοµολογίας και της θεωρίας. Κατά την κρατούσα, ήδη, άποψη στη θεωρία 43 και τη νοµολογία 44, η αναστροφή της πώλησης είναι ένα διαπλαστικό δικαίωµα, εφόσον µε τη µονοµερή άσκησή του διαπλάσσεται µία νέα έννοµη κατάσταση. Η ισχύουσα άποψη είναι δογµατικά συνεπέστερη, δεδοµένου ότι η άσκηση και οι συνέπειες του δικαιώµατος αναστροφής οµοιάζουν µε αυτές των διαπλαστικών δικαιωµάτων. 43 βλ. Σταθόπουλο, ΝοΒ 26.7, Φίλιος, Ειδικό Ενοχικό ίκαιο, εκδ. 2 η και 3 η, Αθήνα, 1990, σελ. 47, Μπαλή, Γεν Αρχ, παρ. 28, ωρή, ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, υπό άρθ , υποσ. 3 κ.λ.π. 44 ΕφΑθ 6250/1999, Ελλ νη , ΕφΑθ 4937/1993, Ελλ νη , Α.Π. 160/1994, ΝοΒ , Α.Π. 1069/1979, ΝοΒ κ.λ.π.

22 22 β) Άσκηση και περιπτώσεις αποκλεισµού του δικαιώµατος αναστροφής. Το δικαίωµα της αναστροφής ασκείται, σύµφωνα µε την πιο ορθή άποψη, µε αγωγή, µε ένσταση ή µε µονοµερή άτυπη απευθυντέα δήλωση προς τον πωλητή 45. Πταίσµα του πωλητή δεν απαιτείται 46 προκειµένου να ασκήσει το εν λόγω δικαίωµά του ο αγοραστής. Σύµφωνα µε την άποψη που επικρατεί στη θεωρία 47 ο πωλητής έχει έναντι του αγοραστή «εγγυητική (αγορανοµική) ευθύνη», από την οποία δεν µπορεί να απαλλαγεί, παρά µόνο κατ εξαίρεση και, συγκεκριµένα, όταν ο αγοραστής γνώριζε ή από βαριά αµέλεια αγνοούσε το πραγµατικό ελάττωµα ή την έλλειψη της συµφωνηµένης ιδιότητας, όταν το πραγµατικό ελάττωµα ή η έλλειψη της συµφωνηµένης ιδιότητας οφείλεται σε πταίσµα του αγοραστή, όταν ο αγοραστής, γνωρίζοντας το ελάττωµα, παρέλαβε ανεπιφύλακτα το πωληθέν πράγµα και όταν µε συµφωνία των µερών αποκλείσθηκε ή περιορίσθηκε η ευθύνη του πωλητή, εκτός αν από δόλο ο πωλητής αποσιώπησε το πραγµατικό ελάττωµα ή την έλλειψη συµφωνηµένης ιδιότητας, µε αποτέλεσµα η σχετική συµφωνία να είναι, κατ άρθρο 538 Α.Κ., άκυρη. Βασική, λοιπόν, προϋπόθεση της άσκησης του δικαιώµατος αναστροφής είναι η ύπαρξη της εγγυητικήςαγορανοµικής ευθύνης του πωλητή 48. Ο Α.Κ. προβλέπει ότι ο αγοραστής δεν έχει το δικαίωµα να ζητήσει την αναστροφή της πώλησης, παρά µόνο το δικαίωµα µείωσης του τιµήµατος, αν το πράγµα καταστράφηκε, χάθηκε εξ ολοκλήρου, ή κατά ένα σηµαντικό µέρος ή ουσιωδώς χειροτέρεψε από τυχαίο γεγονός πριν από τη συντέλεση της αναστροφής, δηλαδή, πριν από την περιέλευση της δήλωσης στον πωλητή, είτε πριν από την τελεσιδικία της σχετικής δικαστικής απόφασης. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που το πράγµα εκποιήθηκε ή µεταποιήθηκε εξ ολοκλήρου ή σε µεγάλο µέρος από τον αγοραστή. Όµως, σε περίπτωση που το πράγµα καταστράφηκε ή χειροτέρευσε λόγω του ενυπάρχοντος σε αυτό ελαττώµατος, το οποίο αποτελεί και την αιτία της αναστροφής, το δικαίωµα της αναστροφής εξακολουθεί να υφίσταται και δύναται να ασκηθεί. γ) Χρόνος άσκησης του δικαιώµατος αναστροφής. 45 ΕφΑθ 4937/1993, ο.π., Α.Π. 160/1994, ο.π. 46 ΕφΑθ 319/1970, Αρµ βλ. Βογόπουλο, σε Γεωργιάδη-Σταθόπουλου «Κατ άρθρο ερµηνεία Αστικού Κώδικα», υπό άρθ. 540, σηµ. 23, Παύλο Χρ. Φίλιο, Ειδικό Ενοχικό ίκαιο, β και γ έκδοση, Σάκκουλας, 1990, σελ. 38, µε παραποµπές σε νοµολογία.. 48 Για την εγγυητική ευθύνη του πωλητή βλ. αντί άλλων Φίλιο, «Ειδικό Ενοχικό ίκαιο», ο.π., σελ. 39 επ.

23 23 Η αναστροφή µπορεί να ασκηθεί µέσα σε δύο έτη από την παράδοση του ακινήτου και µέσα σε έξι µήνες από την εγχείριση του κινητού, σύµφωνα µε τις Α.Κ. 554 και 555. Ο κανόνας αυτός κάµπτεται στις εξής περιπτώσεις: είναι δυνατόν, σύµφωνα µε την Α.Κ. 556 να συµφωνηθεί προθεσµία ευθύνης του πωλητή, οπότε στην περίπτωση αµφιβολίας, ο χρόνος µέσα στον οποίο µπορεί ο αγοραστής να ασκήσει το δικαίωµα αναστροφής επιµηκύνεται, αφού ο χρόνος παραγραφής ξεκινάει από την εµφάνιση του ελαττώµατος και όχι από την παράδοση ή εγχείριση του πράγµατος. Περαιτέρω, είναι δυνατόν ο κανόνας του άρθρου 554 Α.Κ. να µην βρει εφαρµογή στην περίπτωση που ο πωλητής απέκρυψε µε δόλο το πραγµατικό ελάττωµα ή την έλλειψη της συµφωνηµένης ιδιότητας (Α.Κ. 557). Ως εκ τούτου, η σχετική ένσταση παραγραφής που θα προβάλει ο εναγόµενος πωλητής θα απορριφθεί. Από την άλλη πλευρά, είναι δυνατή η µείωση του χρόνου µέσα στον οποίο µπορεί να ασκήσει ο αγοραστής την αναστροφή. Πρόκειται για την περίπτωση που προβλέπεται στο άρθρο 546, σύµφωνα µε το οποίο, αν ο αγοραστής προβάλει ευθύνη του πωλητή για έλλειψη συµφωνηµένων ιδιοτήτων ή ύπαρξη πραγµατικού ελαττώµατος, ο πωλητής µπορεί να τάξει εύλογη προθεσµία, µέσα στην οποία πρέπει ο αγοραστής να ασκήσει το δικαίωµα αναστροφής. Στην περίπτωση που ο αγοραστής δεν ασκήσει το δικαίωµα αναστροφής της πώλησης µέσα στην προθεσµία, τότε το δικαίωµα αυτό δεν υφίσταται πλέον, µε αποτέλεσµα να αποµένει στον αγοραστή η επιλογή ανάµεσα στο δικαίωµα για µείωση του τιµήµατος, για αποζηµίωση και, στην πώληση γένους, για αντικατάσταση του πράγµατος. Το δικαίωµα αυτό του πωλητή να τάξει εύλογη προθεσµία έχει καθιερωθεί για τους ίδιους λόγους, οι οποίοι δικαιολογούν το αντίστοιχο δικαίωµα του αντισυµβαλλόµενου στην υπαναχώρηση, µόνο που στην περίπτωση της υπαναχώρησης δεν υπάρχει προϋπόθεση ως προς την άσκησή του. Σε ό,τι αφορά, τέλος, τη φύση της προθεσµίας αυτής, σύµφωνα µε τη άποψη που δέχεται ότι το εν λόγω δικαίωµα είναι διαπλαστικό, η προθεσµία αυτή αποτελεί αποσβεστική προθεσµία και όχι προθεσµία παραγραφής 49 παρά την ονοµασία του νόµου. Προς επίρρωση αυτού του ισχυρισµού, υποστηρίζεται ότι στην Α.Κ. 554 χρησιµοποιείται ο όρος παραγραφή µόνο για την αξίωση αποζηµίωσης που έχει ο αγοραστής και όχι για το δικαίωµα αναστροφής της πώλησης και µείωσης του τιµήµατος. δ) Συνέπειες της αναστροφής της πώλησης. 49 Εφ Αθ 6250/1999, ο.π.

24 24 Η αναστροφή της πώλησης έχει τις ίδιες συνέπειες µε την υπαναχώρηση από τη σύµβαση. Η έννοµη σχέση της πώληση µετατρέπεται, µετά από την άσκηση της αναστροφής, σε µία σχέση εκκαθάρισης, µε αποτέλεσµα να αποσβήνονται οι κύριες υποχρεώσεις των µερών. Από τον συνδυασµό των άρθρων 540 και 547 Α.Κ. προκύπτει ότι µετά την αναστροφή οι υποχρεώσεις των µερών διαµορφώνονται ως εξής: η σύµβαση της πώλησης ανατρέπεται αναδροµικά και ο αγοραστής έχει την υποχρέωση να αποδώσει το πράγµα ελεύθερο από κάθε βάρος, το οποίο πρόσθεσε σε αυτό και να αποδώσει τυχόν ωφελήµατα που αποκόµισε από αυτό πριν από την απόδοσή του. Ο δε πωλητής έχει την υποχρέωση να αποδώσει το τίµηµα µε τους νόµιµους τόκους από την ηµέρα που το κατέβαλε ο αγοραστής, να αποδώσει στον αγοραστή τυχόν έξοδα της πώλησης και, τέλος, να αποδώσει στον αγοραστή τυχόν δαπάνες, στις οποίες προέβη προς όφελος του πράγµατος, µε τους νόµιµους τόκους από την ηµέρα που αυτές πραγµατοποιήθηκαν 50. Ως εκ τούτου, γίνεται φανερό ότι η αναστροφή έχει, όπως και η υπαναχώρηση, αναδροµικά αποτελέσµατα ως προς τις κύριες παροχές, ενώ ως προς τις δευτερεύουσες δηµιουργείται µία σχέση εκκαθάρισης, η οποία λειτουργεί έως ότου είναι δυνατή και συµφέρουσα και για τα δύο µέρη η ολική άρση της ενοχικής σχέσης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ : Η ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ. α) Έννοια, είδη και άσκηση της καταγγελίας της σύµβασης. Είναι δυνατόν ο Νόµος ή η σύµβαση να προβλέπουν το δικαίωµα λύσης µίας διαρκούς σύµβασης µε µονοµερή δήλωση. Το σχετικό δικαίωµα καλείται καταγγελία. Χωρίς παρόµοια πρόβλεψη µονοµερής δήλωση µε περιεχόµενο τη λύση της σύµβασης δεν επιφέρει αποτελέσµατα και η σύµβαση εξακολουθεί να υφίσταται, παράγοντας τα έννοµα αποτελέσµατά της µεταξύ των συµβαλλόµενων µερών 51. Οι διαρκείς συµβάσεις, όπως, παραδείγµατος χάριν, η µίσθωση πράγµατος, οι οποίες, σε αντίθεση µε τις στιγµιαίες συµβάσεις, όπως η πώληση πράγµατος, έχουν διαρκή χαρακτήρα, δεν είναι δυνατόν, λόγω της φύσης τους, να ανατραπούν αναδροµικά. 50 Α.Π. 1720/1999, Ελλ νη βλ. Γεωργακόπουλο, «Το ίκαιο των διαρκών ενοχών», Αθήνα, 1979, σελ. 150.

25 25 Είναι δυνατή µόνο η λύση τους, η οποία θα αφορά στο µέλλον. ιαρκείς συµβάσεις ρυθµίζονται από τον Νόµο, όπως, π.χ. από τον Αστικό Κώδικα ή από ειδικούς νόµους. Γίνεται, όµως, δεκτό ότι η ελευθερία των συµβάσεων επιτρέπει στα συµβαλλόµενα µέρη να µετατρέψουν µία στιγµιαία σύµβαση σε διαρκή 52. Σε ό,τι αφορά τη ρύθµιση της καταγγελίας στον Νόµο, πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν υπάρχει µία ενιαία ρύθµιση, αλλά υπάρχουν διάφορες διατάξεις, οι οποίες αφορούν διαφορετικές συµβάσεις, όπως τη σύµβαση εργασίας, τη σύµβαση µίσθωσης, αστικής και επαγγελµατικής, τη σύµβαση εντολής κ.λ.π. Οι διατάξεις αυτές βρίσκονται, τόσο στον Αστικό Κώδικα, όσο και σε διάφορους ειδικούς νόµους. Η διαφορετικές, όµως, διατάξεις παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, ανεξάρτητα από το είδος της σύµβασης που αφορούν. Κατ αρχάς, υπάρχουν δύο είδη νόµιµης καταγγελίας της σύµβασης: η τακτική, ή αλλιώς, αναιτιολόγητη και η έκτακτη, ή αλλιώς αιτιολογηµένη. Η αναιτιολόγητη καταγγελία αφορά τις συµβάσεις µε αόριστη διάρκεια και, στις περισσότερες περιπτώσεις, προϋποθέτει την πάροδο συγκεκριµένης προθεσµίας πριν από την επέλευση των αποτελεσµάτων της. Αντίθετα, η αιτιολογηµένη καταγγελία προϋποθέτει συνδροµή ορισµένου λόγου και µπορεί να ασκηθεί τόσο στις συµβάσεις αορίστου χρόνου, όσο και στις συµβάσεις ορισµένου χρόνου. Η καταγγελία ασκείται µε δήλωση του δικαιούµενου και µε αγωγή (βλ. π.χ. άρθ. 662 Κ.Πολ.). Η δήλωση της καταγγελίας είναι, κατά κανόνα, άτυπη 53 απευθυντέα, διαπλαστικής φύσεως δικαιοπραξία, η οποία είναι δυνατόν να γίνει και δια πληρεξουσίου. Η καταγγελία δεν επιδέχεται αιρέσεις και δεν ανακαλείται από τη στιγµή που έχει περιέλθει στον αποδέκτη της. Μερική καταγγελία δεν επιτρέπεται και τυχόν άσκησή της επιφέρει τη λύση όλης της σύµβασης. Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελεί η περίπτωση της τροποποιητικής καταγγελίας, η οποία ισχύει ως καταγγελία της υφιστάµενης σύµβασης και πρόταση για σύναψη νέας σύµβασης µε τροποποιηµένους όρους 54. β) Συνέπειες της καταγγελίας 52 Βλ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ Εκτός από τις περιπτώσεις που υπάρχει ειδική διάταξη νόµου, όπως, π.χ. στην καταγγελία σύµβασης εξαρτηµένης εργασίας, ΕφΑθ 521/1993, ΝοΒ βλ. Καρακατσάνη, «Ατοµικό Εργατικό ίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1995, ε έκδοση, σελ. 482 επ.

26 26 Η κύρια συνέπεια της καταγγελίας είναι ότι, µετά από την περιέλευσή της στον αντισυµβαλλόµενο, λύει την κύρια ενοχή και περατώνει πρόωρα τη διάρκειά της, µε αποτέλεσµα να µην έχουν, πλέον, τα µέρη υποχρέωση προς παροχή που να απορρέει από την κύρια ενοχική σχέση. Οι µέχρι τότε, όµως γεγενηµένες υποχρεώσεις των µερών αναζητούνται και µετά την καταγγελία, δεδοµένου ότι οι συνέπειες της καταγγελίας αφορούν το µέλλον και δεν έχουν αναδροµική ισχύ. Ο δικαιούµενος σε καταγγελία δεν έχει, κατ αρχήν, υποχρέωση να καταβάλει αποζηµίωση στον άλλον. Υπάρχουν, όµως, και περιπτώσεις όπου υφίσταται τέτοια υποχρέωση από τον Νόµο, όπως π.χ. στις περιπτώσεις καταγγελίας εµπορικής µίσθωσης λόγω ιδιόχρησης ή ανοικοδόµησης, ή στις περιπτώσεις καταγγελίας σύµβασης εξαρτηµένης εργασίας αορίστου και, κατ εξαίρεση, ορισµένου χρόνου 55. Από την άλλη πλευρά ο δικαιούµενος σε καταγγελία δεν έχει, κατ αρχήν, το δικαίωµα να αξιώσει αποζηµίωση από τον αντισυµβαλλόµενο του, εκτός από κάποιες περιπτώσεις, όπως, π.χ., στην περίπτωση καταγγελίας της µίσθωσης πράγµατος λόγω κακής χρήσης του µισθίου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Η ΑΠΟ ΕΣΜΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΛΟΓΩ ΑΠΡΟΟΠΤΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ. α) Έννοια και ρύθµιση. Ο Έλληνας νοµοθέτης αντιλήφθηκε πριν από τους νοµοθέτες άλλων κρατών και πριν ακόµα και από τον κοινοτικό νοµοθέτη την ανάγκη ύπαρξης µίας διάταξης που να προστατεύει τον ασθενέστερο εκ των συµβαλλοµένων. Για τον Έλληνα νοµοθέτη χρήζει προστασίας ο ένας από τους συµβαλλόµενους όταν η συναφθείσα σύµβαση έχει αποκτήσει συνέπειες ιδιαίτερα ανεπιεικείς γι αυτόν. Έτσι, δυνάµει της διάταξης 388 Α.Κ. δίνεται η δυνατότητα στον έναν από τους συµβαλλοµένους να απαλλαγεί από µία σύµβαση, η οποία, λόγω κάποιων γεγονότων, για τα οποία θα γίνει λόγος κατωτέρω, έχει εξελιχθεί σε µία εξαιρετικά επαχθή δέσµευση. 55 Πρόκειται για την περίπτωση που η σύβαση εξαρτηµένης εργασίας ορισµένου χρόνου καταγγέλλεται από τον εργοδότη λόγω µεταβολής των περιουσιακών ή προσωπικών του στοιχείων, οπότε το δικαστήριο µπορεί να επιδικάσει στο µισθωτό εύλογη αποζηµίωση κατ άρθ. 674 Α.Κ.

27 27 Πρόκειται για µία ιδιαίτερη εκδήλωση της αρχής της καλής πίστης, όπως υποστηρίζεται στη θεωρία 56 και στη νοµολογία 57, η οποία τονίζει τη βούληση του νοµοθέτη να προστατέψει τον συµβαλλόµενο από µία ανεπανόρθωτη βλάβη, που είναι πολύ πιθανή στην περίπτωση εµµονής στη συγκεκριµένη σύµβαση. Σύµφωνα δε µε τη κρατούσα άποψη στη νοµολογία και στη θεωρία η παραίτηση από την Α.Κ. 388 εκ των προτέρων είναι άκυρη. Είναι, όµως, δυνατή η ανάληψη κινδύνου από συγκεκριµένη µελλοντική µεταβολή 58. β) Όροι και κριτήρια εφαρµογής της Α.Κ. 388 Μία από τις προϋποθέσεις εφαρµογής της Α.Κ. 388 είναι η ύπαρξη µεταξύ των µερών αµφοτεροβαρούς σύµβασης. εύτερη και κυριότερη προϋπόθεση εφαρµογής της εν λόγω διάταξης είναι η µεταγενέστερη, απρόβλεπτη και έκτακτη µεταβολή των περιστατικών, στα οποία, κυρίως, ενόψει της καλής πίστης και των συναλλακτικών ηθών, τα µέρη στήριξαν τη σύναψη της σύµβασης. Έχει κριθεί ότι οι έκτακτοι λόγοι που επιτρέπουν τη λύση ή την αναπροσαρµογή της σύµβασης είναι αυτοί που δε θα µπορούσαν να λάβουν χώρα κατά τη συνήθη πορεία των πραγµάτων, που δεν είναι δυνατόν να προβλεφθούν εκ των προτέρων και που προκαλούνται από γεγονότα ασυνήθιστα και εξαιρετικά 59. Οι έκτακτοι αυτοί λόγοι πρέπει να επηρεάζουν περιστατικά στα οποία και τα δύο µέρη στήριξαν τη σύναψη της σύµβασης 60 και όχι οποιοδήποτε στοιχείο της σύµβασης. Εξάλλου, τα περιστατικά αυτά πρέπει να λάβουν χώρα µετά από τη σύναψη της σύµβασης. Εάν υφίστανται κατά τη σύναψη της σύµβασης τότε δεν µπορεί να εφαρµοσθεί η Α.Κ. 388, αλλά ενδεχοµένως, και υπό τις ανάλογες προϋποθέσεις η Α.Κ. 142, 288 ή 178. Τρίτη και βασική προϋπόθεση είναι η διατάραξη της ισορροπίας µεταξύ των συµβαλλοµένων. Σκοπός του Νόµου είναι η δικαιοσύνη των συµβάσεων και προκειµένου να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός έρχεται σε δεύτερη θέση η θεµελιώδης διάταξη της Α.Κ. 361 και η αρχή «pacta sunt servanda» και δίνεται η δυνατότητα στον έναν από τους συµβαλλόµενους να αντιδράσει στην περίπτωση που η παροχή του έχει 56 βλ. Σταθόπουλο, «Γενικό Ενοχικό ίκαιο», ο.π., σελ Α.Π. 16/1983, ΝοΒ , ολ Α.Π. 927/1982, ΝοΒ , Α.Π. 474/1976, ΝοΒ κ.λ.π. 58 ΟλΑ.Π. 350/1985, ΝοΒ , Α.Π. 133/1980, ΝοΒ 28/ ΕΠ 2/1967, ΑρχΝ , ΕΑ 2925/1981, Αρµ35.756Α.Π 1733/1986, ΝοΒ , 60 Α.Π. 731/1969, ΝοΒ , ΕΘ 1680/1980, Αρµ35.550,

28 28 καταστεί, λόγω των ανωτέρω αναφεροµένων περιστατικών, υπέρµετρα επαχθής. 61 Βέβαια, όταν ο νόµος κάνει λόγο για υπέρµετρα επαχθή αντιπαροχή δεν περιλαµβάνει την περίπτωση που η αντιπαροχή έγινε από πλευράς οικονοµικής αξίας άχρηστη για τον οφειλέτη, ούτε την περίπτωση που ο οφειλέτης αντιµετωπίζει, απλώς, δυσχέρειες αναφορικά µε την εκπλήρωση της παροχής του. Πρόκειται για την περίπτωση που η παροχή, µε βάση την καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη, είναι πλέον άνιση µε την αντιπαροχή. γ) Νοµική φύση και άσκηση του δικαιώµατος που παρέχει η Α.Κ. 388 Το δικαίωµα που δίνεται στον οφειλέτη της άνισης παροχής είναι διαπλαστικής φύσης. Συνεπώς, δεν υπόκειται σε παραγραφή, αλλά σε αποσβεστική προθεσµία, δεν είναι δεκτικό εξαναγκασµού, δεν είναι δεκτικό επίσχεσης και δεν υπόκειται σε συµψηφισµό, µεταβιβάζεται, δε, µαζί µε την έννοµη σχέση από την οποία απορρέει. Το εν λόγω δικαίωµα ασκείται µε αγωγή, µε ανταγωγή και, κατά µία άποψη, µε ένσταση 62. Εποµένως, στην περίπτωση της Α.Κ. 388 για να επέλθουν οι προβλεπόµενες από τον Νόµο συνέπειες, οι οποίες θα αναφερθούν κατωτέρω, πρέπει να µεσολαβήσει δικαστική απόφαση και δεν είναι δυνατή η επέλευση των συνεπειών µε µόνη τη µονοµερή δήλωση του ενός εκ των συµβαλλοµένων, όπως γίνεται στην περίπτωση των διαπλαστικών δικαιωµάτων της καταγγελίας, της υπαναχώρησης και της αναστροφής της πώλησης. Ο δικαιολογητικός λόγος είναι ότι, στη συγκεκριµένη περίπτωση, το δικαίωµα δίνεται στον αντισυµβαλλόµενο προς αντιµετώπιση παραγόντων εξωτερικών και ξένων από τη σύµβαση και εντελώς ανεξάρτητων από την οποιαδήποτε συµπεριφορά του αντισυµβαλλοµένου. Ο αντισυµβαλλόµενος δεν αντιµετωπίζει κανένα πρόβληµα ως προς την εκπλήρωση της δικής του παροχής. Με δεδοµένο, λοιπόν, ότι ο Α.Κ. θεωρεί ότι τα συµβαλλόµενα µέρη είναι ίσα από όλες τις απόψεις και, συνεπώς, θα πρέπει να έχουν αντίστοιχα δικαιώµατα και υποχρεώσεις, δε θα ήταν δυνατόν να δίνεται το δικαίωµα της Α.Κ. 388 χωρίς τη µεσολάβηση δικαστή, διότι η µονοµερής και ανέλεγκτη άσκησή του θα µπορούσε να δώσει αφορµή για καταχρήσεις. δ) Συνέπειες της άσκησης του δικαιώµατος της Α.Κ Α.Π. 519/1956, ΝοΒ5.177, ΕΑ 2925/1981, ο.π. 62 βλ. Σταθόπουλο, «Γενικό Ενοχικό ίκαιο», ο.π., σελ.513, Μπέη, 9.435, αλλιώς, ΕΘ 373/1979, Αρµ