Προπτυχιακή Εργασία. Ελένη Γιαννακοπούλου. Θρησκευτική Ελευθερία στην Οικογένεια. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Νομικό Τμήμα

Προπτυχιακή Εργασία Ελένη Γιαννακοπούλου Θρησκευτική Ελευθερία στην Οικογένεια Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Νομικό Τμήμα ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Εισηγητής : Γιαννακοπούλου Ελένη ΑΜ: 1340199711145 Υπεύθυνος Καθηγητής : κ. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1ο Το θεμελιώδες δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας 1.1 Ιστορική ανασκόπηση σελ. 5 1.2 Η θρησκευτική ελευθερία στο Σύνταγμα σελ. 7 1.3 Διεθνείς Συμβάσεις σελ. 8 1.4 Ορισμός της θρησκευτικής ελευθερίας σελ. 9 1.5 Εκδηλώσεις της θρησκευτικής ελευθερίας σελ. 11 1.6 Προσηλυτισμός και απαγόρευσή του σελ. 12 Κεφάλαιο 2ο Ο θεσμός της οικογένειας 2.1 Ορισμός της οικογένειας σελ. 14 2.2 Είδη οικογένειας σελ. 15 2.3 Λειτουργίες και σημασία της οικογένειας σελ. 16 Κεφάλαιο 3ο Η θεσμική εφαρμογή της θρησκευτικής ελευθερίας στην οικογένεια 3.1 Θεσμικές εφαρμογές σελ. 17 3.2 Περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων σελ. 18 Κεφάλαιο 4ο Η θρησκευτική ελευθερία στη σύμβαση του γάμου 4.1 Πρόλογος σελ. 19 4.2 Κατάργηση θρησκευτικών κωλυμάτων με το ν.1250/1982 σελ. 20 4.3 Εγκυρότητα γάμου των Μαρτύρων του Ιεχωβά σελ. 22 4.4 Γάμος μοναχού ή κληρικού σελ. 23 4.5 Κατάργηση της ιερολογίας ως μοναδικού τρόπου σύναψης του γάμου με το ν.1329/1983 σελ. 24 Κεφάλαιο 5ο Η θρησκευτική ελευθερία στην έγγαμη σχέση 5.1 Ορισμός και συνέπειες της έγγαμης σχέσης σελ. 24 5.2 Η θρησκευτική ελευθερία στη συμβίωση σελ. 25 5.3 Η θρησκευτική ελευθερία στη λήψη κοινών αποφάσεων σελ. 27 Κεφάλαιο 6ο Η θρησκευτική ελευθερία στο διαζύγιο 6.1 Ορισμός διαζυγίου και συνέπειες σελ. 28

6.2 Η αλλαγή δόγματος ή θρησκείας ως λόγος διαζυγίου βάσει νομολογίας σελ. 30 Ι. Απόφαση 174/1972, Γνωμοδότηση 285/1967 σελ. 30 ΙΙ. Απόφαση 1294/1977 σελ. 32 ΙΙΙ. Απόφαση 277/1971 σελ. 33 IV. Απόφαση 612/1974 σελ. 34 Κεφάλαιο 7ο Η θρησκευτική ελευθερία στη γονική σχέση 7.1 Η έννοια και το περιεχόμενο της γονικής μέριμνας, οι φορείς άσκησης σελ. 35 7.2 Θεμελίωση επιλογής θρησκεύματος ανηλίκου τέκνου από τους γονείς σε Διεθνείς Συνθήκες σελ. 36 7.3 Επιλογή θρησκεύματος ανηλίκων σε περίπτωση διαζυγίου σελ. 37 7.4 Απαγόρευση δικαστικής επέμβασης σε θρησκευτική ανατροφή ανηλίκων και εξαιρέσεις σελ. 38 7.5 Μη ανάθεση γονικής μέριμνας σε χιλιάστρια μητέρα (απόφαση 245/1986) σελ. 40 7.6 Προσηλυτισμός ανηλίκου τέκνου από γονείς σελ. 42 7.7 Ιατροχειρουργικές επεμβάσεις και μεταγγίσεις σε τέκνα Μαρτύρων του Ιεχωβά (αποφάσεις 161/1970, 3087/1979) σελ. 45 Κεφάλαιο 8ο Επίλογος σελ. 48 Βιβλιογραφία σελ. 50 Κεφάλαιο 1ο Το θεμελιώδες δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας 1.1 Ιστορική ανασκόπηση Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί την πρώτη από τις ατομικές ελευθερίες που διεκδικήθηκε από τον άνθρωπο και τη ρίζα όλων των ατομικών ελευθεριών. Η ανάγκη για θρησκευτική ελευθερία είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση, καθώς η θρησκεία συνιστά σημείο αναφοράς για το άτομο από την χαραυγή της ανθρωπότητας, δίνοντας διέξοδο στις μεταφυσικές ανησυχίες του, καθώς και ένα ηθικό κώδικα συμπεριφοράς. Η θρησκεία εκφράζει το φυσικό δίκαιο που είναι ανώτερο από το θετό δίκαιο. Κατά τη σύγκρουση φυσικού και θετού δικαίου ανώτερο στη συνείδηση των ανθρώπων σε όλο τον αρχαίο κόσμο έρχεται από φυσικό δίκαιο. Η ανάγκη για την διακήρυξη της θρησκευτικής ελευθερίας παρατηρείται κυρίως μετά την διάδοση της θρησκείας του Χριστιανισμού, που ήρθε σε απόλυτη ρήξη με όλες τις παλαιές θρησκείες. Οι ειδωλολάτρες Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όπως ο Διοκλητιανός, προέβησαν σε μαζικές σφαγές χριστιανών, επειδή δεν άλλαζαν θρησκεία. Συνεπώς, η θρησκευτική ελευθερία παρουσιάζεται ως αντίδραση στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του. Η διακήρυξη της ανεξιθρησκίας έγινε πανηγυρικά το 313μ.Χ. στο Μεδιόλανο από το Μ.Κωνσταντίνο, που αποτέλεσε σημαντικότατη πρόοδο και το τέλος των σφαγών. Η θρησκευτική ελευθερία διακηρύχθηκε για πρώτη φορά το 1776 στις Η.Π.Α. και το 1789 στη Γαλλία, στη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Η διεκδίκηση των ατομικών δικαιωμάτων είναι καρπός του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού, ύστερα από μία μακρά περίοδο σκοταδισμού, ιδίως θρησκευτικού, που είχε επιβληθεί από την πολιτική και εκκλησιαστική ηγεσία κατά του Μεσαίωνα για τον έλεγχο και ποδηγέτηση του λαού. Στη συνέχεια η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στα Συντάγματα όλων των Ευρωπαϊκών κρατών. Στην Ελλάδα, η θρησκευτική ελευθερία αναφέρεται στο Σύνταγμα του Ρήγα και στη συνέχεια σε όλα τα Συντάγματα του επαναστατημένου έθνους. 1.2 Η θρησκευτική ελευθερία στο Σύνταγμα Στο ισχύον Σύνταγμα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 του Συντάγματος. Άλλα άρθρα του Συντάγματος, όπου γίνεται αναφορά στη θρησκεία εν γένει, είναι το άρθρο 3 του Συντάγματος, όπου ρυθμίζονται οι σχέσεις Εκκλησίας-Πολιτείας το άρθρο 5 2 του Συντάγματος, όπου αναφέρεται ότι δεν επιτρέπονται διακρίσεις βάσει θρησκευτικών πεποιθήσεων το άρθρο 16 2 του Συντάγματος, όπου αναφέρεται ότι η παιδεία ως αποστολή του Κράτους συμβάλλει στην ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων το άρθρο 59 1 του Συντάγματος, όπου αναφέρεται ο βουλευτικός όρκος το άρθρο 105 του Συντάγματος, όπου αναφέρεται στο καθεστώς του Αγίου Όρους. Το άρθρο 13 του Συντάγματος, δεν περιλαμβάνεται σύμφωνα με το άρθρο 48 1 του Συντάγματος στις διατάξεις που αναστέλλονται σε περίπτωση κατάστασης πολιορκίας. Ωστόσο και άλλα άρθρα του Συντάγματος προστατεύουν διάφορες επιμέρους εκδηλώσεις και εκφάνσεις της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως το άρθρο 11 του Συντάγματος που κατοχυρώνει την ελευθερία των θρησκευτικών συναθροίσεων, το άρθρο 12 του Συντάγματος όπου κατοχυρώνεται η ελευθερία ίδρυσης θρησκευτικών ενώσεων και το άρθρο 14 του Συντάγματος όπου κατοχυρώνεται η ελευθερία της θρησκευτικής γνώμης. 1.3 Διεθνείς συμβάσεις

Η κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας συντελείται και στα πλαίσια Διεθνών Συμφώνων και Ευρωπαϊκών Συνθηκών. Οι Συνθήκες αυτές καθίστανται, εφόσον υπογραφούν από την Ελλάδα, εσωτερικό δίκαιο ανώτερο των ελληνικών νόμων βάσει του άρθρου 28 1 του Συντάγματος. Έχει υιοθετηθεί από τα Ηνωμένα Έθνη το 1966 το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα, που περιλαμβάνει στο άρθρο 18 ότι η θρησκευτική ελευθερία αναφέρεται στην ενδόμυχη αντίληψη καθενός περί ηθικής και υπονοεί την ελευθερία διατηρήσεως, επιλογής και εκδήλωσης της θρησκείας ή της πεποιθήσεως ως κατ ιδίαν και από κοινού. Η δημόσια εκδήλωση πραγματοποιείται με λατρεία, τελετή και διδασκαλία. Η θρησκευτική ελευθερία είναι απόλυτη, περιορισμοί επιτρέπονται μόνο αναφορικά με τη δημόσια εκδήλωση της λατρείας. Το άρθρο 18 4 εξασφαλίζει το δικαίωμα των γονέων ή των νομίμων επιτρόπων να επιλέγουν τη θρησκευτική και ηθική μόρφωση των ανήλικων τέκνων τους. Το συγκεκριμένο σύμφωνο δεν έχει υπογραφεί από την Ελλάδα ακόμη (1995). Η Ελλάδα, όμως, έχει υπογράψει και κυρώσει με το 2329/1953 την Σύμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών, που έτσι έχει καταστεί εσωτερικό δίκαιο. Στο άρθρο 9 της Ε.Σ.Δ.Α. εξασφαλίζεται η θρησκευτική ελευθερία- δίπλα στην ελευθερία της σκέψεως και την ελευθερία της συνειδήσεως. Παράλληλα, εξασφαλίζεται και η εκδήλωση αυτών των ελευθεριών. Η θρησκευτική ελευθερία είναι απόλυτη, γιατί, αλλιώς, διακυβεύεται η ενόραση που κλείνει μέσα μας καθένας για τον κόσμο. 1.4 Ορισμός της θρησκευτικής ελευθερίας Πυρήνας της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η θρησκεία. Για την έννοια της θρησκείας - που προέρχεται από το λατινικό religio- δεσμός- αρκεί η συναισθηματική έξαρση προς το θείο, η ψυxική δέσμευση και συγκέντρωση του ανθρώπου προς τη θεότητα που λειτουργεί με την εμβίωση, τη διαίσθηση, τη συμπάθεια, δεδομένου ότι οι δύο (a priori) μορφές της εποπτείας και οι (12) κατηγορίες του πνεύματος, αφορούν τα γεγονότα κυρίως κι όχι τη σημασία τους και μάλιστα τη μεταφυσική. Και προκαλείται το ρίγος του μυστηρίου και η προσδοκία του θαύματος, ακολουθούν τα δόγματα και οι τύποι με όλες τις παραλλαγές τους, η καμπανοκρουσία θεωρείται res sacrae και καλύπτεται πλήρως από το 13 2Σ, B verf G.E v.11.4.72 NJW 72-1183 κατά την οποία προστατεύεται «auch der a- typische Glaube» από το άρθρο 4ΙGG η ποικιλία της ενδύσεως κατά B Verf G E v. 16.10.68, ο φιλοσοφικός στοχασμός και οι κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις ακόμη και η έλλειψη θρησκευτικότητας. Υπάρχει θρησκεία ανεξαρτήτως ποιότητας ή ποσότητας δογμάτων (παιδείας των πιστών), λατρευτικών εικόνων ή συμβόλων. Όλες οι θρησκείες στηρίζονται σε κάποια αποκάλυψη και διεκδικούν την αλήθεια, με την εκκλησία και τις κοινότητες, χωρίς να απαιτούνται νομικώς πρόσθετα στοιχεία για την ύπαρξη της θρησκείας σε δεδομένο τόπο και χρόνο, θεσμού που εμφανίστηκε από την χαραυγή του πολιτισμού και έχει βαθιές ρίζες στην ψυχή του ανθρώπου, που αναζητά εναγωνίως «δεσμούς» (religare) ειλικρίνειας προς τον πλησίον και το πρόσωπό του. 1.5 Εκδηλώσεις της θρησκευτικής ελευθερίας Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα υπό δύο εκδηλώσεις, την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία της λατρείας. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως περιλαμβάνει την ελευθερία επιλογής, διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκαταλείψεως μιας συγκεκριμένης θρησκείας, καθώς και της επιλογής ή εγκαταλείψεως της θρησκείας εν γένει, της αθρησκείας ή της αθεΐας, χωρίς δυσμενείς συνέπειες (θετική και αρνητική ελευθερία). Η ελευθερία της λατρείας αναφέρεται στην ελευθερία του ατόμου ως πιστός να εκφράζει την αγάπη κι αφοσίωση προς το θείο, όπως αυτό διαμορφώνεται από τη συγκεκριμένη θρησκεία που πρεσβεύει με διάφορες επιμέρους ενέργειες και συμπεριφορές. Στα πλαίσια έκφρασης της θρησκευτικής ελευθερίας επιτρέπεται η εξωτερίκευση θρησκευτικών πεποιθήσεων για να μεταπεισθούν αλλόθρησκοι, όμως μόνο με θεμιτά μέσα. 1.6 Προσηλυτισμός και απαγόρευσή του Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται ρητά από το Σύνταγμα στο άρθρο 13 2, επίσης, απαγορεύεται με τον νόμο συγκεκριμένα το α.ν. 1363/1938 όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 2 του α.ν. 1672/1939. Σύμφωνα με την έννοια των άρθρων 4,5 του αν.ν. 1363/38 όπως αντικαταστάθηκαν από τα άρθρα 2 και 3 αντίστοιχα του αν.ν. 1672/39, ο προσηλυτισμός είναι αξιόποινος όταν γίνεται προς σκοπό της μεταβολής του περιεχομένου της θρησκευτικής συνείδησης του προσηλυτιζόμενου ετερόδοξου- η άμεση ή έμμεση προσπάθεια προς διείσδυση σ αυτήν, ιδίως, με πάσης φύσεως παροχές ή υποσχέσεις ή άλλης ηθικής ή υλικής περιθάλψεως, με μέσα απατηλά ή με την κατάχρηση της απειρίας ή της εμπιστοσύνης ή της εκμεταλλεύσεως της ανάγκης της πνευματικής αδυναμίας ή κουφότητας, ενώ αρκεί ένας και μόνο τρόπος από τους ανώτερους τρόπους πραγμάτωσης του αναφερόμενου πλημμελήματος διαζευκτικώς μικτού επιτρεπομένης της ελεύθερης διαδόσεως θρησκευτικών ιδεών με εύσχημα και καθαρά πνευματικά μέσα προφορικά ή γραπτά και δια του τύπου σύμφωνα με το άρθρο 14Σ τηρουμένων των νόμων του κράτους κατά τα άρθρα 8 και 4 των αναφερομένων νόμων, έντυπα (βιβλία και περιοδικά ) που περιέχουν θρησκευτικές διδασκαλίες οποιουδήποτε θρησκεύματος, δόγματος ή αιρέσεως μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα στο Κράτος, εφόσον τα βιβλία φέρουν στο εξώφυλλο και εσώφυλλο, ενώ τα περιοδικά κάτω από τον τίτλο με εμφανή στοιχεία έντυπη ένδειξη του θρησκεύματος ή του δόγματος που πρεσβεύουν, επιτρεπομένης της ελεύθερης πώλησης τους. Κεφάλαιο 2ο Ο θεσμός της οικογένειας 2.1 Ορισμός της οικογένειας Η θρησκευτική ελευθερία αναπτύσσει ενέργεια και αλληλεπίδραση στα πλαίσια του θεσμού της οικογένειας. Η οικογένεια είναι κατά πρώτο λόγο έννοια κοινωνιολογική ο όρος υποδηλώνει την πρωταρχική κοινωνική ομάδα, που ο δεσμός των μελών της συνυφαίνεται με βιολογικό γεγονός: σεξουαλική σχέση ή τεκνοποιία. Όταν το βιολογικό αυτό γεγονός ενσωματώνεται στο δίκαιο εμφανίζεται η νομική έννοια της οικογένειας η σεξουαλική σχέση εντάσσεται στο γάμο (ή ενδεχομένως και στην ελεύθερη ένωση στο βαθμό που αυτή αναγνωρίζεται από το δίκαιο), ενώ η τεκνοποιία συνδέεται με τη νομική θεμελίωση της μητρότητας και της πατρότητας. Οικογένεια τόσο από κοινωνιολογική, όσο και από νομική άποψη δημιουργεί και η υιοθεσία στην οποία το βιολογικό γεγονός (η γέννηση) αντικαθίσταται, κατά «μίμηση της φύσης», από μια νομική πράξη.

2.2 Είδη οικογένειας Η κοινωνιολογική έννοια της οικογένειας διαπλέκεται με τη διάκριση ανάμεσα σε «ευρεία» ή «πατριαρχική οικογένεια», που συγκεντρώνει περισσότερα έγγαμα ζεύγη υπό τον κοινό γενάρχη, και την «πυρηνική» ή «συζυγική» οικογένεια, που συγκροτείται από τους συζύγους και τα ανήλικα ή και, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα ενήλικα, αλλά άγαμα τέκνα τους. Μορφή οικογένειας από κοινωνιολογική άποψη αποτελεί και η «ελεύθερη ένωση» ή εξώγαμη, δηλαδή, συμβίωση, με στοιχεία μονιμότητας και κοινωνικής παρουσίας. 2.3 Λειτουργίες και σημασία της οικογένειας Στη ροή του χρόνου οι λειτουργίες της οικογένειας έχουν υποστεί σοβαρές μεταβολές. Η οικογένεια δεν εκπληρώνει πλέον μόνο οικονομικές πολιτικές και θρησκευτικές λειτουργίες, όπως συνέβαινε άλλοτε η βασική λειτουργία της σύγχρονης «πυρηνικής οικογένειας» έγκειται στη διαμόρφωση ενός ιδιωτικού χώρου για την ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων και την ολοκλήρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, καθώς και την κοινωνικοποίηση των παιδιών. Η σημασία της οικογενείας για την πολιτεία είναι πρωταρχική. Η οικογένεια αποτελεί τη ζύμη από την οποία πλάθεται και αυξάνεται όλος ο κοινωνικός οργανισμός στη ζωή των κρατών. Γι αυτο και ο συντακτικός νομοθέτης στο άρθρο 21 1 του Συντάγματος θεωρώντας την οικογένεια ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του έθνους, την θέτει υπό την προστασία του κράτους. Παράλληλα, κατά το άρθρο 21 2 του Συντάγματος, οι πολύτεκνες οικογένειες έχουν δικαίωμα ειδικής φροντίδας από το Κράτος. Κεφάλαιο 3ο Η θεσμική εφαρμογή της θρησκευτικής ελευθερίας στην οικογένεια 3.1 Θεσμικές εφαρμογές Η οικογένεια συνιστά θεσμό, ενώ η θρησκευτική ελευθερία συνιστά ατομικό δικαίωμα. Η θρησκευτική ελευθερία κατά τη θεσμική της εφαρμογή στα πλαίσια του θεσμού της οικογενείας υφίσταται αιτιώδεις περιορισμούς. Συγκεκριμένα, όταν ο θεσμός της οικογένειας και το ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας συναντώνται σε κοινό συστατικό στοιχείο (δηλαδή υπάρχει αιτιώδης συνάφεια), τότε επιβάλλεται περιορισμός του γενικού αμυντικού περιεχομένου της θρησκευτικής ελευθερίας, εφαρμόζεται συνεπώς το περιορισμένο θεσμικό περιεχόμενο. Εάν δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφειας, τότε επιβάλλεται η εφαρμογή του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας. 3.2 Περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων Άλλωστε, όλα τα ατομικά δικαιώματα δεν είναι απόλυτα, αλλά υποβάλλονται σε περιορισμούς που προβλέπονται, είτε από το Σύνταγμα είτε από τους σύμφωνους με αυτό νόμους. Οι περισσότεροι από τους περιορισμούς αναγνωρίζονται σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες και επιβάλλονται για λόγους γενικότερου δημόσιου ή κοινωνικού συμφέροντος και αποβλέπουν όχι μόνο να αποτρέψουν κινδύνους, οι οποίοι ενδέχεται να πλήξουν το κοινωνικό σύνολο, αλλά και στο να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα περιθώρια για την από όλους τους πολίτες ανενόχλητη απόλαυση των δικαιωμάτων τους. Συνεπώς, ατομικά δικαιώματα δεν σημαίνει δικαιώματα χωρίς περιορισμούς. Αντίθετα, σημαίνει ότι με την κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων κατοχυρώνεται ένα ποσοστό ελευθερίας δράσεως, που διαθέτουν τα μέλη μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε σχέση με τον κρατικό καταναγκασμό, ο οποίος ασκείται σε αυτή. Το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας είναι σχετικό και τελεί σε συνάρτηση με τους επί μέρους περιορισμούς όλων των ατομικών δικαιωμάτων και τις επιφυλάξεις των γενικών νόμων του κράτους. Κεφάλαιο 4ο Η θρησκευτική ελευθερία στη σύμβαση του γάμου 4.1 Πρόλογος Από το θεσμό της οικογενείας πηγάζουν οι οικογενειακές σχέσεις, οι οποίες αποτελούν έννομες σχέσεις και ρυθμίζονται από το οικογενειακό δίκαιο. Από τις οικογενειακές σχέσεις απορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Τα οικογενειακά δικαιώματα, όπως κάθε δικαίωμα δεν μπορούν να ασκούνται καταχρηστικά σύμφωνα με το άρθρο 281 Α.Κ.. Κατά την άσκηση τους μπορεί να περιορίζονται προς χάριν της θρησκευτικής ελευθερίας, όταν προκύπτει ότι κατά τη θεσμική εφαρμογή της θρησκευτικής ελευθερίας στην οικογένεια δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ θεσμού και ατομικού δικαιώματος, οπότε θα εφαρμοσθεί το γενικό περιεχόμενο του δικαιώματος της ελευθερίας της θρησκείας. 4.2 Κατάργηση θρησκευτικών κωλυμάτων με το ν. 1250/1982 Η σύναψη του γάμου αποτελεί ελεύθερη έκφραση της επιθυμίας των μελλονύμφων. Συνεπώς, η σύναψη δεν μπορεί να κωλύεται από θρησκευτικά ζητήματα, τα οποία δεν άπτονται του περιεχομένου του γάμου. Ορθά, λοιπόν, καταργήθηκαν ορισμένα θρησκευτικά κωλύματα με το άρθρο 3 του ν. 1250/82, όπως η διαφορά της θρησκείας (1353), η προΰπαρξη τριών γάμων (1355), η καταχρηστική αγχιστεία (1358), η πνευματική συγγένεια από το βάπτισμα (1361), η ιδιότητα του κληρικού ή μοναχού (1364). Συμπερασματικά, ο γάμος μεταξύ ετερόδοξων ή ετερόθρησκων, όπως προκύπτει από το άρθρο 1371 του Α.Κ. και την κατάργηση του άρθρου 1353 επιτρέπεται. Έτσι ένας Βουδιστής μπορεί να παντρευτεί μια χριστιανή, καθώς οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των μελλόνυμφων είναι άσχετες με τη σύναψη του γάμου. Οι μεικτοί γάμοι συμπορεύονται με το άρθρο 13 1 του Συντάγματος, χωρίς να απαγορεύονται πλέον. Το ίδιο ισχύει και για το γάμο μεταξύ ορθοδόξου χριστιανού με ετερόδοξο, όπως οι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Βέβαια, σύμφωνα με το άρθρο 1371 του Α.Κ., προκειμένου να είναι έγκυρος ο γάμος και να μπορεί να λυθεί με διαζύγιο και περαιτέρω να διεκδικηθεί δικαίωμα διατροφής, είναι απαραίτητο η ιεροτελεστία να γίνει από θρήσκευμα αναγνωρισμένο στην Ελλάδα. Στο συγκεκριμένο σημείο βλέπουμε πως συμπορεύεται μια προϋπόθεση της σύναψης του γάμου με ένα θρησκευτικό ζήτημα. Αναγνωρισμένο δόγμα ή θρήσκευμα είναι αυτό που πληροί τις προϋποθέσεις του όρου της γνωστής θρησκείας στο άρθρο 13 του Συντάγματος, δηλαδή να έχει φανερές όχι κρυφές δοξασίες, δημόσια διδασκαλία και φανερή λατρεία ανεξάρτητα αν το δόγμα αποτελεί αίρεση σε σχέση με την ορθόδοξη ελληνική θρησκεία,

ενόψει της συνταγματικής θρησκευτικής ελευθερίας. 4.3 Εγκυρότητα γάμου των Μαρτύρων του Ιεχωβά Στην περίπτωση των Μαρτύρων του Ιεχωβά, σχετικά με την εγκυρότητα του γάμου που συνάπτουν σύμφωνα με την ιεροτελεστία της αίρεσης τους, υπάρχει σημαντική διχογνωμία αναφορικά με το αν ο Χιλιασμός αποτελεί αναγνωρισμένο θρήσκευμα ή όχι. Η κρατούσα γνώμη σήμερα δέχεται ότι ο Χιλιασμός είναι αναγνωρισμένο δόγμα, άρα και ο γάμος μεταξύ Μαρτύρων του Ιεχωβά έγκυρος. Ωστόσο, σύμφωνα με τη γνώμη της μειοψηφίας οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν αποτελούν αναγνωρισμένο δόγμα, αφού η διάδοση των δοξασιών δεν γίνεται κατά τρόπο εμφανή, αλλά με τη χρήση μεθόδων προσηλυτισμού, δεν υπάρχουν ευκτήριοι οίκοι, οπότε συγκεντρώνονται σε διάφορες οικείες, όπου καλούν τους ενδιαφερόμενους ανακοινώνοντας ότι προτίθενται να μελετήσουν την Αγία Γραφή και τέλος δε διαθέτουν εκκλησιαστικές αρχές, ούτε εσωτερική οργάνωση διαφεύγοντας με αυτό τον τρόπο από την εποπτεία του κράτους και της φανερής παρουσίας τους στην κοινωνία. 4.4 Γάμος μοναχού ή κληρικού Με την κατάργηση του άρθρου 1361 Α.Κ. ο γάμος μοναχού ή κληρικού είναι απόλυτα έγκυρος, αφού το πολιτειακό δίκαιο δεν του απαγορεύει. Διαφορετικό είναι το ζήτημα, που σχετίζεται με την άρνηση της Εκκλησίας να ιερολογήσει το γάμο αυτό, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατο να τηρηθεί ο θρησκευτικός τύπος. Εφόσον, όμως, τηρηθεί ο πολιτικός τύπος ο γάμος αυτός θα είναι έγκυρος. 4.5 Κατάργηση της ιερολογίας ως μοναδικού τρόπου σύναψης του γάμου με το ν. 1329/1983 Πριν το ν.1329/1983 ήταν υποχρεωτικός μόνο ο θρησκευτικός τύπος του γάμου. Η ιερολογία ως μοναδικός τρόπος σύναψης του γάμου συνιστά αντισυνταγματικό εξαναγκασμό, καθώς οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των συζύγων δεν είναι συστατικό αντικειμενικό στοιχείο του γάμου. Κεφάλαιο 5ο Η θρησκευτική ελευθερία στην έγγαμη σχέση 5.1 Ορισμός και συνέπειες της έγγαμης σχέσης Από τη σύμβαση του γάμου δημιουργείται μια έννομη σχέση, η έγγαμη σχέση. Η έγγαμη σχέση συνεπάγεται εκτός από περιουσιακές συνέπειες και προσωπικές. Η προσωπική πλευρά της έγγαμης συμβίωσης συνυφαίνεται με την υποχρέωση για συμβίωση, με τη λήψη αποφάσεων για τη λειτουργία της οικογενειακής κοινότητας και την υποχρέωση συνεισφοράς στις οικογενειακές ανάγκες. 5.2 Η θρησκευτική ελευθερία στη συμβίωση Η υποχρέωση για έγγαμη συμβίωση σύμφωνα με το άρθρο 1386 Α.Κ. είναι νομική υποχρέωση και συνεπάγεται διάφορες ειδικότερες υποχρεώσεις. Στα πλαίσια της περιορίζεται η προσωπικότητα των συζύγων αλλά δεν εξαφανίζεται. Ο κάθε σύζυγος διατηρεί τον ιδιωτικό του χώρο στα πλαίσια του οποίου μπορεί να αναπτύσσει τα πνευματικά ενδιαφέροντα και ειδικότερα τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Η αξίωση για έγγαμη συμβίωση δεν μπορεί να ασκείται καταχρηστικά (Α.Κ. 1386). Αν αυτό συμβαίνει, τότε η υποχρέωση για έγγαμη συμβίωση ατονεί. Ο σύζυγος που υφίσταται την καταχρηστική συμπεριφορά, έχει δικαίωμα να την αρνηθεί και περαιτέρω να διακόψει την έγγαμη συμβίωση, έχοντας εύλογη αιτία. Ο κάθε σύζυγος, λοιπόν, εκτός από το δικαίωμα επιλογής ή αλλαγής θρησκευτικής πίστης (ή και αθεΐας) έχει το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης της λατρείας του. Αυτό μπορεί να εκδηλώνεται με επιμέρους συμπεριφορές, όπως εκκλησιασμό, προσκύνημα, προσευχή, ορισμένη περιβολή ή κόμμωση, νηστεία ή αποχή από ορισμένη τροφή. Ο ένας σύζυγος, συνεπώς, απαγορεύεται να επιβάλλει στον άλλον τις προσωπικές του λατρευτικές συνήθειες που αυτός ακολουθεί ή δεν ακολουθεί, είτε οι σύζυγοι είναι ομόδοξοι, είτε ετερόδοξοι, είτε ετερόθρησκοι. Μια τέτοια συμπεριφορά συνιστά θρησκευτικό καταναγκασμό, που απαγορεύεται τόσο στα πλαίσια του άρθρου 13 του Συντάγματος όσο και στα πλαίσια του άρθρου 1387 Α.Κ. Συνεπώς, εφόσον η σύζυγος νηστεύει, δεν μπορεί να επιβάλλει νηστεία στον σύζυγο. Ο σύζυγος δεν μπορεί να απαγορεύσει στην σύζυγο του τον Κυριακάτικο Εκκλησιασμό ή να μην έχει εικόνες ή να μην λιβανίζει μέσα στο σπίτι. 5.3 Η θρησκευτική ελευθερία στη λήψη κοινών αποφάσεων Η υποχρέωση για έγγαμη συμβίωση συμπληρώνεται με τη λήψη αποφάσεων που ρυθμίζουν το συζυγικό βίο, καθώς η συμβίωση είναι δυναμική σχέση που προκειμένου να λειτουργήσει απαιτεί αποφάσεις. Το δικαίωμα για συμμετοχή στη λήψη των κοινών αποφάσεων αφορά μόνο υποθέσεις του κοινού συζυγικού βίου. Δεν εκτείνεται, επομένως, και σε θέματα που σχετίζονται με την προσωπική ζωή του κάθε συζύγου, σύμφωνα με το άρθρο 1387 2 Α.Κ. Συνεπώς, οι θρησκευτικές επιλογές δεν συνιστούν αντικείμενο κοινής απόφασης, καθώς συνιστούν προσωπικό ζήτημα άμεσα συνδεόμενο με την προσωπικότητα του κάθε συζύγου, για τα οποία αυτός αποφασίζει μόνος του. Ωστόσο, η επιλογή θρησκείας για το ανήλικο τέκνο, επειδή αποτελεί σοβαρή απόφαση κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας, περιλαμβάνεται στις κοινές αποφάσεις για το συζυγικό βίο έστω και αν ένας από τους δύο γονείς ασκεί τη γονική μέριμνα. Κεφάλαιο 6ο Η θρησκευτική ελευθερία στο διαζύγιο 6.1 Ορισμός διαζυγίου και συνέπειες Ο γάμος είναι δυνατό να περιέλθει, από διάφορους λόγους σε κρίση. Όταν η κρίση κορυφώνεται, ακολουθεί η λύση του γάμου με δικαστική απόφαση, το ονομαζόμενο διαζύγιο (άρθρο 1438 Α.Κ.). Το διαζύγιο έχει δύο μορφές, το συναινετικό και το κατ αντιδικία. Στο διαζύγιο κατ αντιδικία μπορεί να ασκηθεί αγωγή μόνο, εφόσον συντρέχουν ορισμένοι λόγοι διαζυγίου. Οι λόγοι αυτοί είναι η αφάνεια (Α.Κ. 1440), ο ισχυρός κλονισμός της έγγαμης σχέσης για λόγο που δεν αφορά αποκλειστικά του ενάγοντα (Α.Κ. 1439 1 και 2) και ο ισχυρός κλονισμός της έγγαμης σχέσης ύστερα από τετραετή διάσταση (Α.Κ. 1439 2). Κλονισμός του γάμου υπάρχει, όταν επέρχεται ριζική μεταστροφή στα συναισθήματα του συζύγου απέναντι

στο γάμο, όταν δηλαδή εκλείπει η ψυχική διάθεση για τη συνέχιση της έγγαμης σχέσης. Στην κυριολεξία δεν κλονίζεται ο γάμος, αλλά ο συναισθηματικός κόσμος του συζύγου. Επιπλέον, ο κλονισμός πρέπει να είναι ισχυρός η μεταστροφή, δηλαδή, των αισθημάτων να είναι τόσο σημαντική, ώστε η εξακολούθηση της έγγαμης συμβίωσης να είναι βασίμως αφόρητη για τον ενάγοντα. Υπάρχουν ορισμένα κλονιστικά γεγονότα που αναφέρονται περιοριστικά στο νόμο και αποτελούν μαχητά τεκμήρια του κλονισμού της έγγαμης συμβίωσης. Αυτά τα γεγονότα είναι η μοιχεία, η διγαμία, η επιβουλή ζωής και η εγκατάλειψη. 6.2 Η αλλαγή δόγματος ή θρησκείας ως λόγος διαζυγίου βάσει νομολογίας Στο συγκεκριμένο σημείο τίθεται το καθοριστικό ερώτημα, εάν η αλλαγή του δόγματος ή της θρησκείας ενός από τους συζύγους αποτελεί κλονιστικό γεγονός του γάμου, ώστε να θεμελιώνεται λόγος διαζυγίου. Η νομολογία έχει ασχοληθεί με το συγκεκριμένο ζήτημα με ομοφωνία στις διάφορες αποφάσεις της. Ι. Απόφαση 174/1972 και Γνωμοδότηση 185/1967 Αρχικά, ο σύζυγος υποχρεούται να σέβεται απόλυτα ότι αφορά τη θρησκευτική συνείδηση της συζύγου. Δεν δικαιούται να την παρεμποδίσει από την εκπλήρωση των θρησκευτικών της καθηκόντων, σύμφωνα με τις δικές της θρησκευτικές πεποιθήσεις, ούτε να την υποχρεώσει με οποιονδήποτε τρόπο στην αλλαγή και μεταβολή αυτών, αν η σύζυγος δεν το επιθυμεί. Εάν η σύζυγος θέλει να μεταβάλλει την θρησκεία της είναι ελεύθερη, άσχετα εάν αυτό το γεγονός, εφόσον συνοδεύεται και από άλλες περιστάσεις, μπορεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις να αποτελέσει λόγω διαζυγίου εξαιτίας ισχυρού κλονισμού της έγγαμης σχέσης. Κατά το άρθρο 1442 Α.Κ. (σημερινό 1439 Α.Κ.) για τη θεμελίωση του ισχυρού κλονισμού του γάμου ως λόγου διαζυγίου απαιτείται η συνδρομή υπαίτιων πράξεων ή παραλείψεων της συζύγου (στη συγκεκριμένη περίπτωση), αντικειμενικών στον γάμο ως σχέσης ηθικής και νομικής από την οποία απορρέουν υποχρεώσεις, οι οποίες κρινόμενες αντικειμενικά είναι ικανές να επιφέρουν ισχυρό κλονισμό στη σχέση του γάμου, ώστε βάσιμα η εξακολούθηση της έγγαμης συμβίωσης να αποβαίνει αφόρητη για τον αιτούντα σύζυγο, εφόσον εκτιμηθούν τα πρόσωπα των συζύγων, ο χαρακτήρας τους, η πνευματική κοινωνική και ηθική συγκρότηση τους, ο κοινωνικός κύκλος στον οποίον διαβιούν και οι γενικότερες περιστάσεις μέσα στις οποίες έγιναν οι πράξεις ή οι παραλείψεις μετά τον γάμο και κατά τη διάρκεια αυτού. Η αλλαγή της θρησκευτικής πίστης δεν μπορεί να αποτελέσει κλονιστικό στοιχείο του γάμου, διότι η αίτηση διαζυγίου προσκρούει στην αρχή της ανεξιθρησκίας, της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως, της ελεύθερης κι ακόλλητης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας, επίσης κατά τον Α.Κ. επιτρέπεται ο γάμος μεταξύ ετεροδόξων, επομένως, κατ αντιδιαστολή συμπεραίνουμε ότι δεν επιτρέπεται λόγω της διαφορετικότητας δογμάτων ή θρησκειών των συζύγων η λύση του γάμου. ΙΙ. Απόφαση 1294/1977 Στην περίπτωση κατά την οποία η σύζυγος εξαιτίας της προσχώρησης της στην αίρεση των Μαρτύρων του Ιεχωβά απουσιάζει συχνά από το σπίτι της προκειμένου να διανέμει βιβλία, να κάνει φιλικές επισκέψεις για να διαδώσει τις δοξασίες της αιρέσεως και να συμμετέχει στις συγκεντρώσεις της αιρέσεως, ενώ εγκαταλείπει τα ανήλικα τέκνα της (κάτω τω 10 ετών) χωρίς εποπτεία. Δεν περιποιείται το σύζυγο και τα τέκνα της, δεν κάνει δουλειές στο σπίτι, δεν μαγειρεύει και δηλώνει ρητά ότι «Πρώτα βάζω τη θρησκεία μου και μετά την οικογένειά μου». Η όλη συμπεριφορά της Χιλιάστριας συζύγου προς χάριν της θρησκείας της συνιστά παραβίαση των νομικών και ηθικών υποχρεώσεων που απορρέουν από τον γάμο, αποτελούν ισχυρό κλονισμό του και θεμελιώνει λόγο διαζυγίου. ΙΙΙ. Απόφαση 277/1971 Η εγκατάλειψη συνιστά τεκμήριο κλονισμού σύμφωνα με το άρθρο 1439 2 του Α.Κ. Εφόσον η σύζυγος προσχωρήσει στην αίρεση του Χιλιασμού και προκειμένου να υπηρετήσει τα συμφέροντα της οργάνωσης της, εγκαταλείπει τη συζυγική εστία, η εγκατάλειψη αποτελεί τεκμήριο κλονισμού του γάμου και μπορεί να στοιχειοθετήσει λόγω διαζυγίου. Εφόσον εκδοθεί διαζύγιο, λόγω εγκατάλειψης, που θα είναι εις βάρος της Χιλιάστριας συζύγου, ο σύζυγος σύμφωνα με το άρθρο 1444 του Α.Κ. δεν της οφείλει διατροφή. Η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13 του Συντάγματος) δεν είναι δυνατό να αποτελεί άλλοθι για την παραβίαση νομικών υποχρεώσεων που απορρέουν από το γάμο όπως είναι η υποχρέωση για συμβίωση (1368 Α.Κ.). Ο σύζυγος επιτρέπεται να ζητήσει διαζύγιο από τη σύζυγο του, που προσχώρησε στην αίρεση των Μαρτύρων του Ιεχωβά, εφόσον η σύζυγος αρνείται να επαναλάβει την έγγαμη συμβίωση, προκειμένου να εκβιάσει το σύζυγο της να αλλάξει θρησκεία και να ασπασθεί την αίρεση των Μαρτύρων του Ιεχωβά. Παράλληλα, χρησιμοποιεί την αδελφή του συζύγου της, προκειμένου να εκφοβίσει τον ενάγοντα σύζυγο με τους ισχυρισμούς ότι όσοι σύζυγοι βασανίζουν τις γυναίκες τους που είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά παθαίνουν μεγάλο κακό και πεθαίνουν. Η συμπεριφορά της συζύγου θίγει βάναυσα τη θρησκευτική ελευθερία του συζύγου (άρθρο 13Σ) και συνιστά κατάχρηση (άρθρο 281 Α.Κ.) των δικαιωμάτων της συμβίωσης και έγγαμης σχέσης που πηγάζουν από το γάμο. Επιπλέον, ο προσηλυτισμός απαγορεύεται ρητά από το Σύνταγμα (άρθρο 13 2). IV. Απόφαση 612/1974 Η προσπάθεια συζύγου χιλιάστριας να προσηλυτίσει το σύζυγο της και το ανήλικο τέκνο της, αντίθετα προς το δόγμα του τέκνου που είναι βαπτισμένο και χωρίς τη συναίνεση του πατέρα του, αποτελεί γεγονός για το σύζυγο που κάνει την εξακολούθηση της έγγαμης συμβίωσης αφόρητη. Ο προσηλυτισμός ασκούμενος στα πλαίσια της οικογένειας συνιστά ισχυρό κλονισμό του γάμου και συνεπώς λόγω διαζυγίου. Η συμπεριφορά της συζύγου και μητέρας απαγορεύεται ρητά από το Σύνταγμα 13 2, θίγει το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας του συζύγου και του τέκνου (άρθρο 13 1 Σ) και συνιστά κατάχρηση (άρθρο 281 Α.Κ.) δικαιώματος κατά τη άσκηση της γονικής μέριμνας (άρθρο 1510 Α.Κ.). Κεφάλαιο 7ο Η θρησκευτική ελευθερία στη γονική σχέση 7.1 Η έννοια και το περιεχόμενο της γονικής μέριμνας, οι φορείς άσκησης Το ανήλικο τέκνο δεν είναι σε θέση λόγω της πνευματικής του ανωριμότητας να φροντίσει τα προσωπικά του και περιουσιακά συμφέροντα. Ο νομοθέτης έχει αναθέσει, λοιπόν, την προστασία των συμφερόντων του ανήλικου τέκνου στους δύο γονείς εξίσου. Το αναφερόμενο καθήκον και δικαίωμα των γονέων είναι η γονική

μέριμνα, σύμφωνα με το άρθρο 1510 Α.Κ. Στο περιεχόμενο της γονικής μέριμνας περιλαμβάνεται η επιμέλεια του προσώπου, η ανατροφή, η μόρφωση και εκπαίδευση, η επίβλεψη, ο προσδιορισμός του τόπου διαμονής, η ονοματοδοσία, η επιλογή θρησκεύματος, οι συναναστροφές του τέκνου, τα σωφρονιστικά μέτρα, η διοίκηση της ατομικής περιουσίας του τέκνου και τέλος η αντιπροσώπευση του ανηλίκου. 7.2 Θεμελίωση επιλογής θρησκεύματος ανηλίκου τέκνου από τους γονείς σε Διεθνείς Συνθήκες Η επιλογή του θρησκεύματος για το ανήλικο τέκνο γίνεται και από τους δύο γονείς από κοινού, διότι συνιστά σοβαρή πράξη επιμέλειας. Η επιλογή του θρησκεύματος από το τέκνο δεν αναφέρεται ρητά στο Σύνταγμα, θεμελιώνεται όμως στον Α.Κ. (1510), στο άρθρο 18 4 του Δ.Σ.Α.Π. και στο άρθρο 9 της Ε.Σ.Δ.Α., σε συνδυασμό με το άρθρο 2 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου. 7.3 Επιλογή θρησκεύματος ανηλίκων σε περίπτωση διαζυγίου Σε περίπτωση που έχει επέλθει διαζύγιο μεταξύ των συζύγων και τη γονική μέριμνα ασκεί η μητέρα δεν μπορεί να καθορίσει χωρίς τη συναίνεση του πατέρα του τέκνου το θρήσκευμα και την ονοματοδοσία του. Η επιλογή θρησκεύματος και η ονοματοδοσία με θρησκευτικό τύπο συνιστούν θέματα που επηρεάζουν κρίσιμα τη ζωή του τέκνου, άρα απαιτείται η συμφωνία αμφότερων των γονέων. 7.4 Απαγόρευση δικαστικής επέμβασης σε θρησκευτική ανατροφή ανηλίκων και εξαιρέσεις Στην επιλογή του θρησκεύματος και θρησκευτική ανατροφή του τέκνου σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των γονέων του, δεν επιτρέπεται η επέμβαση του δικαστηρίου. Μόνο κατ εξαίρεση επιτρέπεται η δικαστική επέμβαση, στην περίπτωση κατά την οποία η άσκηση της γονικής μέριμνας γίνεται καταχρηστικά, καθώς υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλονται από τα χρηστά ήθη σύμφωνα με το άρθρο 281 Α.Κ. και το άρθρο 5 1 του Συντάγματος. Τέτοιο φαινόμενο υφίσταται, όταν η θρησκευτική ανατροφή του τέκνου είναι αντίθετη προς την κρατούσα και σύμφωνη προς τον πολιτισμό της χώρας διαμορφωθείσα ηθική, χωρίς να αρκεί η θρησκευτική ανατροφή να είναι αντίθετη προς τα δόγματα ή τις αρχές αναγνωρισμένης ή γνωστής θρησκείας. Εάν υπάρχει διαφωνία των γονέων κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας, τότε κατά το άρθρο 1512 του Α.Κ. αποφασίζει το δικαστήριο. Το δικαστήριο, λοιπόν, εφόσον οι γονείς διαφωνούν στο θέμα της θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης των ανηλίκων τέκνων τους, βάσει των άρθρων 1511-2 του Α.Κ., με γνώμονα το συμφέρον των τέκνων τους μπορεί να αποφασίσει η θρησκευτική διαπαιδαγώγηση να μην ασκείται απο κανένα γονέα. Στην περίπτωση κατά την οποία η μητέρα πιστεύει στο Παλαιό ημερολόγιο, ο πατέρας είναι Χιλιαστής και τα ανήλικα τέκνα είναι βαπτισμένα Χριστιανά Ορθόδοξα και υπάρχει διάσταση μεταξύ των γονέων σχετικά με ποια θρησκεία πρέπει να ανατραφούν τα τέκνα, οι γονείς οφείλουν να απέχουν από οποιαδήποτε θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η συγκεκριμένη ρύθμιση είναι απαραίτητη, προκειμένου να διατηρηθεί ο σεβασμός των τέκνων προς τους γονείς, να μη διαταραχθεί περαιτέρω η οικογενειακή ενότητα, να μην εισέλθουν σε δίλημμα τα τέκνα να επιλέξουν ένα από τους δύο γονείς, εφόσον θα ακολουθήσουν την πίστη του, και να απορρίψουν τον άλλον. Παράλληλα με τη ρύθμιση αυτή διαφυλάσσεται η θρησκευτική ελευθερία των τέκνων, σύμφωνα με τα άρθρα 13 του Συντάγματος, 281 του Α.Κ. και 1511-2 του Α.Κ., που λόγω της ανωριμότητας και απειρίας τους δεν μπορούν να αποφασίσουν για το συγκεκριμένο ζήτημα. Περιορίζεται, συνεπώς, το δικαίωμα άσκησης της γονικής μέριμνας προς χάριν της θρησκευτικής ελευθερίας των τέκνων. Άλλωστε, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το ορθότερο θα ήταν το παιδί να αφηνόταν σε κάποια κατάσταση θρησκευτικής ουδετερότητας, ώστε μόνο του όταν αποκτήσει την αναγκαία ωριμότητα να επιλέξει το θρήσκευμα που επιθυμεί ή κανένα θρήσκευμα. Πάντως, πρέπει να επισημανθεί ότι η μητέρα θα μπορούσε στην αναφερόμενη υπόθεση να διαπαιδαγωγήσει θρησκευτικά τα τέκνα της, αφού δεν υφίσταται καμία δογματική ή θρησκευτική διαφορά ανάμεσα στους Χριστιανούς Ορθοδόξους του Παλαιού και Νέου Ημερολογίου, παρά μόνο οι 13 ημέρες σύμφωνα με το κανονικό και εκκλησιαστικό δίκαιο. 7.5 Μη ανάθεση γονικής μέριμνας σε χιλιάστρια μητέρα(απόφαση 245/1986) Η γονική μέριμνα ασκείται και από τους δύο γονείς, σύμφωνα με το άρθρο 1510 του Α.Κ. Σε περίπτωση διαζυγίου η ανάθεση της γονικής μέριμνας ρυθμίζεται από το δικαστήριο, βάσει του άρθρου 1513 του Α.Κ. Είναι, λοιπόν, δυνατή η ανάθεση της αποκλειστικής γονικής μέριμνας των ανηλίκων τέκνων στον πατέρα με αποκλεισμό της εν διαστάσει συζύγου που έχει προσχωρήσει στις τάξεις του Χιλιασμού, αναπτύσσοντας έντονη και αδιάλειπτη δραστηριότητα υπέρ αυτού και εξωθώντας τα ανήλικα τέκνα της σε προσηλυτιστικά έργα για χάρη της οργάνωσης. Παράλληλα, η τυχόν ανάθεση στη μητέρα της γονικής μέριμνας εκτός των παραπάνω, συνεπάγεται και αυξημένο κίνδυνο της υγείας και ζωής των τέκνων, εκ του ότι εάν ποτέ αυτά τραυματίζονταν και χρειάζονταν μετάγγιση αίματος για να σωθούν, η μητέρα θα έκανε το παν για να την αποτρέψει, καθώς ο Χιλιασμός την απαγορεύει αυστηρά στα μέλη του. Έτσι, η μητέρα θα γινόταν πρόξενος θανάτου ή σοβαρής βλάβης της υγείας των τέκνων της, καθώς η διάταξη του άρθρου 1534 του Α.Κ. δεν είναι πάντοτε δυνατόν να εφαρμοσθεί με επιτυχία ιδίως σε επείγουσες περιπτώσεις. Το συμφέρον των τέκνων επιβάλλει την ανάθεση της επιμέλειας τους στον γονέα εκείνο, ο οποίος προσφέρει τις σοβαρότερες εγγυήσεις προστασίας της σωματικής και ψυχικής υγείας τους. Η μη ανάθεση της γονικής μέριμνας στην χιλιάστρια μητέρα, δεν προσκρούει στο συνταγματικά κατοχυρωμένο ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, καθώς αυτό δεν είναι απόλυτο, αλλά υφίσταται περιορισμούς. Άλλωστε, η ανάθεση στον ικανότερο να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των τέκνων γονέα, επιβάλλεται από το άρθρο 21 1 του Συντάγματος κατά το οποίο: «η παιδική ηλικία τελεί υπό την προστασία του Κράτους» και το άρθρο 5 1 του Συντάγματος όπου «ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». 7.6 Προσηλυτισμός ανηλίκων τέκνων από γονείς Ο προσηλυτισμός ανηλίκων από τους γονείς απαγορεύεται ρητά από το άρθρο 13 2 του Συντάγματος και συνιστά κατάχρηση (281 Α.Κ.) του δικαιώματος της γονικής μέριμνας. Προσηλυτισμός ανήλικου τέκνου μπορεί να υπάρξει, εφόσον αυτό έχει βαπτισθεί κατά το Ορθόδοξο Δόγμα και έχει αποκτήσει τη συγκεκριμένη θρησκεία κατά τους εφαρμοστέους, ως προς τα έννομα αποτελέσματα της βάπτισης, Ιερούς Κανόνες. Η μητέρα, η οποία οδηγεί τα ανήλικα τέκνα της σε εντευκτήριο της «Ελεύθερης Αποστολικής Εκκλησίας της Πεντηκοστής», όπου ο ιερέας εκμεταλλευόμενος την απειρία και ανωριμότητα των τέκνων της προσπαθεί να

διεισδύσει στην θρησκευτική τους συνείδηση και επιτρέπει ιδιαίτερες συνομιλίες με τον ίδιο σκοπό, αν και τα τέκνα είναι βαπτισμένα με το ορθόδοξο δόγμα, ενώ ο πατέρας εκδηλώνει αντιρρήσεις, παρέχει απλή βοήθεια και συνδρομή στο έγκλημα του προσηλυτισμού. Εάν ο πατέρας, που είναι Μάρτυρας του Ιεχωβά, έχει κατηχήσει το ανήλικο τέκνο του στην αίρεση του Χιλιασμού, δεν διαπράττει το έγκλημα του προσηλυτισμού οδηγώντας αυτό σε συγκεντρώσεις, στις οποίες αναπτύσσονται οι διδασκαλίες των Μαρτύρων του Ιεχωβά. Εάν, όμως, το τέκνο του έχει κατηχηθεί είτε με δική του πρωτοβουλία είτε κατόπιν συμφωνίας με τη σύζυγο του στην ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία, οδηγώντας αυτό σε συγκεντρώσεις για να παρακολουθήσει τις διδασκαλίες και τα κηρύγματα των Χιλιαστών, διαπράττει αξιόποινο προσηλυτισμό, διότι εξαιτίας της καταχρήσεως, της απειρίας κι εμπιστοσύνης προς αυτού του ανηλίκου τέκνου, όπως και με την κατάχρηση της πνευματικής αδυναμίας του λόγω της ανηλικότητας του, προσπαθεί και μάλιστα έμμεσα να διεισδύσει στη θρησκευτική συνείδηση του ανηλίκου τέκνου, με το σκοπό μεταβολής της από οπαδό της Ορθοδόξου Χριστιανικής Θρησκείας στην αίρεση των Χιλιαστών. Προσηλυτισμό εναντίον των ανήλικων τέκνων της, που είναι βαπτισμένα Χριστιανά Ορθόδοξά, και παρά την αντίρρηση του πατέρα των τέκνων διαπράττει και η Χιλιάστρια μητέρα με πράξεις όπως διδασκαλία, παροχή εντύπων της αιρέσεως, απαγόρευση συμμετοχής τους σε ορθόδοξες συναθροίσεις και ασπασμού και προσκυνήσεως των Αγίων εικόνων και τέλος χλευασμό της Ορθόδοξης Χριστιανικής θρησκείας. Συνεπώς, απαγορεύεται η καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος της γονικής μέριμνας προς χάριν της θρησκευτικής ελευθερίας των τέκνων του άρθρο 13 1 του Συντάγματος, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας των τέκνων σύμφωνα με το άρθρο 5 1 του Συντάγματος και τέλος για την προάσπιση της παιδικής ηλικίας κατά το άρθρο 21 1 του Συντάγματος. 7.7 Ιατροχειρουργικές επεμβάσεις και μεταγγίσεις σε τέκνα Μαρτύρων του Ιεχωβά (αποφάσεις 161/1970, 3087/1979) Στην άσκηση της γονικής μέριμνας, βάσει των άρθρων 1510-1 του Α.Κ., περιλαμβάνεται και η εκπροσώπηση του ανήλικου τέκνου. Στο πλαίσιο της εκπροσώπησης ο γονέας επιμελείται για το ασθενές τέκνο, δηλαδή για την εξέταση από ειδικό γιατρό, την υποβολή του τέκνου στην κατάλληλη θεραπευτική αγωγή στο σπίτι, την εισαγωγή σε νοσοκομείο και ενίοτε την υποβολή του σε επιβαλλόμενη χειρουργική επέμβαση. Σύμφωνα με το άρθρο 13 4 του Συντάγματος «Κανένας δεν μπορεί εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το κράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους». Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά εμπίπτουν στη συγκεκριμένη διάταξη του Συντάγματος, συνεπώς δεν έχουν το δικαίωμα να στερούν τα τέκνα τους από τις επιβαλλόμενες μεταγγίσεις αίματος και ιατροχειρουργικές επεμβάσεις, μη παρέχοντας τη συναίνεσή τους. Ο ανώτερος θεραπευτικός σκοπός είναι αναγνωρισμένος από την πολιτεία και δικαιολογείται, καθώς εξυπηρετεί το αληθές συμφέρον του ασθενούς. Συνεπώς, ο πατέρας δεν έχει δικαίωμα να αρνηθεί αφαίμαξη- μετάγγιση σε νεογνό του, που κινδυνεύει να πεθάνει, επειδή είναι Χιλιαστής και οι θρησκευτικές του δοξασίες δεν του το επιτρέπουν. Για τα ανήλικα τέκνα, πρέπει να δίνεται από τον πατέρα η συναίνεση για τη διενέργεια ιατρικής επέμβασης συνεπαγόμενης κινδύνους. Ο πατέρας έχει το σχετικό δικαίωμα παροχής συναίνεσης, αλλά η καταχρηστική του άσκηση υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο. Η άρνηση της συναίνεσης, όταν αυτή απαιτείται, δεν αποτελεί παράλειψη ασκήσεως του σχετικού δικαιώματος, οπότε δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος για καταχρηστική άσκησή του, αλλά θετική πράξη, δηλαδή εναντίωση προς τη χρειαζούμενη συναίνεση για την ανώτερη ιατρική επέμβαση. Η αδικαιολόγητη παράλειψη του πατέρα να χορηγήσει τη συναίνεση του, είναι κατάχρηση δικαιώματος, καθώς αντιβαίνει προφανώς προς το κοινωνικό σκοπό του δικαιώματος της επιμέλειας των ανήλικων τέκνων (281 Α.Κ.). Εξαιτίας της παραλείψεως, ο πατέρας γίνεται υπαίτιος καταρχήν του θανάτου του τέκνου του, με την κατηγορία της ανθρωποκτονίας με πρόθεση δια παραλείψεως της οφειλομένης ενέργειας κατά την έννοια του άρθρου 15 του Π.Κ., λόγω της υφισταμένης ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης του. Ωστόσο, πρέπει να επισημάνουμε για τον πατέρα τα εξής: Ο πατέρας ενήργησε υπό το κράτος ηθικού διλήμματος, δηλαδή το κράτος σύγκρουσης του πατρικού καθήκοντος επιμέλειας για το τέκνο του, απέναντι στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, που απαγορεύουν γενικά την μετάγγιση αίματος, ανεξάρτητα εάν αυτές είναι εσφαλμένες. Το λιγότερο σημαντικό ηθικό καθήκον, που αναφέρεται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του πατέρα, ασκεί εξαιτίας της ισχυρής θρησκευτικής προσήλωσης του πατέρα σημαντική ψυχική επιρροή στο φορέα του, ώστε αυτός να εμφανίζεται ότι ενεργεί υπό το κράτος ηθικού καταναγκασμού, δημιουργώντας κατάσταση αδυναμίας της ανθρώπινης λογικής, να δώσει λύση στη σύγκρουση των καθηκόντων που αναλύεται. Συνεπώς, ο πατέρας ενεργεί υπαίτια όχι, όμως, με καταλογισμό, εφόσον λείπει το δεοντολογικό στοιχείο του καταλογισμού. Κεφάλαιο 8ο Επίλογος Από όλες τις αναφερόμενες περιπτώσεις της νομολογίας, εξετάζοντας τα προβλήματα που ανακύπτουν και αναζητούν δικαστική επίλυση, διαπιστώνουμε το σημαντικότατο ρόλο των θρησκευτικών πεποιθήσεων στη ζωή του ανθρώπου. Η σημασία της θρησκείας είναι τόσο επιτακτική για το άτομο και την κοινωνία, ώστε ο άνθρωπος εσφαλμένα φτάνει να κινείται έξω από τα πλαίσια της λογικής, προκειμένου να εκτελέσει τις προσταγές της θρησκείας του. Αυτό το θρησκευτικό συναίσθημα είναι εξαιρετικά κρίσιμο, καθώς πολλοί επιτήδειοι το εκμεταλλεύονται, προκειμένου να ικανοποιούν τις προσωπικές τους επιθυμίες ή των οργανώσεων τους. Το φαινόμενο της εκμετάλλευσης έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στην σύγχρονη εποχή, καθώς διάφορες αιρέσεις κάνουν «πλύση εγκεφάλου» στα μέλη τους και δημιουργούν συνειδησιακούς εγκληματίες. Τα συγκεκριμένα άτομα χάνουν τη φυσική και νομιμόφρων προσωπικότητα τους με την πλύση εγκεφάλου και προβαίνουν σε παράλογες και παράνομες ενέργειες. Η κατάσταση που επικρατεί, είναι ενδεικτική της αβεβαιότητας και φοβίας, που μαστίζει τον σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος είναι διατεθειμένος να πιαστεί από οποιαδήποτε σανίδα σωτηρίας, έστω και αν τον οδηγήσει αυτόν και την οικογένειά του στην καταστροφή. Βιβλιογραφία 1. Δαγτόγλου: Ατομικά Δικαιώματα Α Τόμος/ έκδοση 1997 2. Ρούκουνας: Διεθνής Προστασία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων/ έκδοση 1995

3. Παπαχρίστου: Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου/ 2η έκδοση 1998 4. Δεληγιάννης: Οικογενειακό Δίκαιο, Θεσσαλονίκη, τ.ι, 1986,τ.ΙΙ (με τη συνεργασία του Αχ. Γ. Κουτσουράδη),1987 5. Γιώργος Κουμάντος: Οικογενειακό Δίκαιο, Αθήνα, τ. Ι, 1988, τ.ιι 1989 6. Βασίλης Βαθρακοκοίλης, Το νέο Οικογενειακό Δίκαιο, Αθήνα 1990 7. Γεωργιάδης- Σταθόπουλος, Αστικός Κώδιξ (Οικογενειακό Δίκαιο), Αθήνα, τ.vιι,τ. VΙΙΙ, 1993 8. Μπαλή: Οικογενειακό Δίκαιο/ έκδοση 2η 1961 9. Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη: Οικογενειακό Δίκαιο τ.ια, 1995, τ.ιβ.,1994, τ.ιγ, 1993, τ.ιι α, 1991, τ.ιι β, 1990, τ.ιι γ, 1992 10. Δημητρόπουλος: Ζητήματα Συνταγματικού Δικαίου/ Ζ έκδοση 1996 11. Μάνεση: Συνταγματικά Δικαιώματα, Ατομικές Ελευθερίες, Θεσσαλονίκη 1982 12. Γεωργιάδης: Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου/ 2η έκδοση 1997 13. Ανδρουλάκης: Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος/ έκδοση 2000 14. Μιχαηλίδη Νουάρο : Οικογενειακό Δίκαιο/ έκδοση 1987 15. Λοβέρδος Α., Προσηλυτισμός, Αθήνα - Κομοτηνή, Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα,1986 16. Μάνεσης Α., Συνταγματικά δικαιώματα Ά, Ατομικές ελευθερίες, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικός Οίκος Σάκκουλα,1982 17. Μαρίνος Α.,Η θρησκευτική ελευθερία,αθήνα,1972 18. Σαρμάς Ι.,Η νομολογία του ΕΔΔΑ και της Επιτροπής, Αθήνα-Κομοτηνή, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα,1998 19. Χλέπας Ν.-Κ., Δημητρόπουλος Π., Ζητήματα θρησκευτικής ελευθερίας στο χώρο της εκπαίδευσης, Αθήνα - Κομοτηνή, Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα,1997 20. Ματθία Στεφάνου, Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και οι περιορισμοί της στο ιδιωτικό δίκαιο, από το συλλογικό έργο της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων «Οι συνταγματικές ελευθερίες στην πράξη», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1986 21. Σκουλούδη Ζαχαρίου, Συζυγικαί σχέσεις και οικονομικαί συνέπειαι, εκδοτικός οίκος: Αφοί Π. Σάκκουλα, Σανταρόζα 1, Αθήναι 1984 22. Χρυσόγονου Χ. Κώστα, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1998 23. Κέντρο δικανικών μελετών (Επιμέλεια έκδοσης: Κ. Μπέης), Η Θρησκευτική ελευθερία, 1997 (Άρθρα Γκάνη Λ., Κονιδάρη Ι., Μπέη Κ., Πρίντζιπα Γ., Σαρμά Ι. ) 24. Τρωϊάνος Σ., Παραδόσεις Εκκλησιαστικού Δικαίου, 1984. 25. Τσάτσος Δημήτρης Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, α, Θεωρητικό Θεμέλιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1985 26. Μάνεση Ι. Αριστόβουλου, Η πραγμάτωση της συνταγματικής προστασίας της ανήλικης νεότητας στο ισχύον δίκαιο, από το συλλογικό έργο της Εταιρίας Νομικών Βορείου Ελλάδος «Θέματα Γονικής Μέριμνας», εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1989 27. Ματθία Στεφάνου, Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και οι περιορισμοί της στο ιδιωτικό δίκαιο, από το συλλογικό έργο της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων «Οι συνταγματικές ελευθερίες στην πράξη», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1986 28. Δεληγιάννης Iω, Ζητήματα από την ανώμαλη λειτουργία της γονικής μέριμνας, εισήγηση σε : Ένωση Νομικών Βορείου Ελλάδος, θέματα γονικής μέριμνας, εκδ Αντ.Ν.Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1989. Εκκλησιαστικού Δικαίου, 29. Κονιδάρης Ι, Εγχειρίδιο εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2000. 30. Μπαλής Αχ., Η επιμέλεια του προσώπου του τέκνου, Αθήνα 1966. 31. Σαλκιτζόγλου Π., Η κακή άσκηση της γονικής μέριμνας, Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993. 32. Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, 1789. 33. Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ρώμη, 1950 (ΕΣΔΑ) με το πρόσθετο πρωτόκολλο αυτής και τα οχτώ επόμενα πρωτόκολλα. 34. Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων, Νέα Υόρκη, 1950, (ΔΣΑΠΔ) και τα πρωτόκολλα αυτού. Πληροφορίες σχετικά με τους Χιλιαστές Παναγόπουλος: Σχόλια για Χιλιαστές 1. Νομικό Βήμα 71 σελ.1300 2. Νομικό Βήμα 72 σελ. 1207-1210 Κριππάς: Σχόλια για Χιλιαστές Αρχείο Νομολογίας 1986: σελ. 130-2