ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΦΟΥΝΤΕΔΑΚΗ nina fountedakis, unendlichkeit wirkt 1
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ [Κ.Μ. 110344] : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Ι (ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ) ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΦΟΥΝΤΕΔΑΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ Το Δίκαιο Το Σύνταγμα Τα πολιτεύματα Οι πηγές του δικαίου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, ΑΘΗΝΑ 3η έκδ. αναθεωρημένη Οκτώβριος 2014 2
Αντί προλόγου Η διδασκαλία του μαθήματος Συνταγματικό δίκαιο Ι. (Γενικές Αρχές) έχει σκοπό να σας παράσχει τα διανοητικά εργαλεία που χρειάζεστε για να κατανοήσετε βασικές έννοιες του δικαίου και ειδικότερα του Συνταγματικού δικαίου, με επίκεντρο την διάρθρωση της κρατικής εξουσίας και τα συνταγματικά δικαιώματα (ατομικές ελευθερίες, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα). Το πρώτο μέρος των παραδόσεων σχετίζεται με την πραγμάτευση βασικών εννοιών του δικαίου, της δομής, των αρχών, της μεθοδολογίας και των κλάδων του. Κεντρικό σημείο είναι η ανάδειξη του δέοντος που περιλαμβάνει κάθε κανόνας δικαίου και η κύρωση στην περίπτωση της παραβίασης του κανόνα. Για την κατανόηση της φύσης του δικαίου, αυτό αντιπαραβάλλεται με τις έννοιες της θρησκείας, της ηθικής, αλλά και των λοιπών επιστημονικών κλάδων που ασχολούνται με την πολιτεία (κυρίως πολιτική επιστήμη και πολιτειολογία). Το δεύτερο μέρος των παραδόσεων αφορά το κράτος και τα βασικά του χαρακτηριστικά, την οργάνωση της κρατικής εξουσίας και τις μορφές κρατών. Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την έννοια και τα είδη πολιτευμάτων, το δημοκρατικό πολίτευμα και τις οργανωτικές του βάσεις, σε συγκριτική βάση σε διάφορες χώρες. Το τέταρτο μέρος αναφέρεται στο Σύνταγμα, τις διακρίσεις του και την παραγωγή Συντάγματος (συντακτική εξουσία και αναθεωρητική λειτουργία). Το πέμπτο μέρος αφορά τις πηγές του Δικαίου (και του Συνταγματικού Δικαίου), δηλ. τις μορφές που λαμβάνει το θετικό δίκαιο, το γραπτό και το άγραφο δίκαιο. Η ανάλυση των εννοιών και η ακρίβεια των όρων, ως μεθοδολογικό εργαλείο στο Συνταγματικό Δίκαιο, έχει το χαρακτηριστικό να εντοπίζει τον διάλογο σε ζητήματα με φόρτιση ιστορική, ιδεολογική, πολιτική, κομματική. Επιπλέον, αντιμετωπίζει έννοιες που έχουν πολύ διαφορετικό περιεχόμενο στην καθημερινότητα από αυτήν που έχουν στην επιστήμη, π.χ. κόμμα, έθιμο, δίκαιο και άδικο, φιλελεύθερο και δημοκρατικό, έθνος, λαός, πλουραλισμός, δικαίωμα, αξίωση. Το Συνταγματικό Δίκαιο είναι νόμος πολιτικός, άρα έχει σημεία τριβής με την Πολιτική Επιστήμη. Συνοπτικά θα λέγαμε ότι η πολιτική επιστήμη ερευνά τι ισχύει πράγματι, τις πραγματικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες λειτουργίας των θεσμών ή τις προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την επίτευξη ενός πολιτικού στόχου, ενώ το συνταγματικό δίκαιο ερευνά τι πρέπει να ισχύει, το δέον, με σκοπό την γνώση, την 3
κατανόηση και την κριτική των νομικών κανόνων που ενδιαφέρουν τους κύριους κρατικούς θεσμούς και τις σχέσεις των ατόμων, των ομάδων, των πολιτών, με το κράτος. Το Συνταγματικό Δίκαιο λόγω του αντικειμένου του κινείται μεταξύ του νομικού κανόνα και της πολιτικής πράξης. Για τον λόγο αυτό αποτελεί πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων, ιδεολογικών κατασκευών και αναθεωρήσεων αναλόγως της εξέλιξης των ανθρώπων, των κοινωνιών, των κρατών, του διεθνούς περιβάλλοντος, ενώ συχνά χρησιμοποιείται στρεβλωτικά σαν εργαλείο για να επιτευχθούν προσωπικοί ή κομματικοί πολιτικοί στόχοι. Το Σύνταγμα, πολύ γενικό σε σύγκριση με άλλους νόμους, από τη μία ορίζει πώς προστατεύεται το άτομο, ο άνθρωπος, ο πολίτης, οι κοινωνικές ομάδες, από ενδεχόμενη κρατική αυθαιρεσία, κι από την άλλη ρυθμίζει το κρατικό οικοδόμημα, ορίζοντας τις σχέσεις των κρατικών οργάνων και τον συγκεκριμένο τρόπο άσκησης εξουσίας. Για τον πολιτικό επιστήμονα, αυτές όλες οι ιδιότητες του Συντάγματος, και του δικαίου γενικότερα, είναι απολύτως απαραίτητες για να κατανοήσει τη λειτουργία του κράτους, του δικαίου, της εξουσίας, της κοινωνίας, των πολιτικών θεσμών, όπως διαμορφώνονται σήμερα. Η προσέγγιση του συνταγματικού φαινομένου απαιτεί καλή γνώση των όρων που χρησιμοποιούνται, κριτική στάση απέναντι στους εξεταζόμενους θεσμούς και στις ρυθμίσεις τους, διάθεση απομυθοποίησης και συνεχή επαναπροσδιορισμό των εννοιών. Η κομματική αμεροληψία και η αποφυγή συνθηματολογικών προσεγγίσεων είναι προαπαιτούμενο της επιστημονικής αναζήτησης. Συγγράμματα & άλλα βοηθήματα Προτεινόμενα (κατά χρονολογική σειρά) : Διονύσης Ζουδιανός, Eισαγωγή στα νομικά. Στοιχεία Δικαίου - Τόμος Α', 2η έκδοση Αναθεωρημένη, Σάκκουλα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη, 2015 Κώστας Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, Ι., 5η έκδοση, Δίκαιο & Οικονομία, Π.Ν. Σάκκουλας, 2014 Κωνσταντίνος Χρυσόγονος (συνδρομή: Στυλιανός Κουτνατζής), Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο, 2η έκδοση, Σάκκουλα, 2014 Παύλος Φίλιος, Εισαγωγή στο Δίκαιο, Σάκκουλα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη, 2012 Αντώνης Μανιτάκης, Συνταγματική οργάνωση του κράτους, Εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε., 2009 Αντώνης Μανιτάκης, Τι είναι πολίτευμα, Σαββάλας, 2009 4
Αντώνης Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, Βασικές Έννοιες, Συνταγματική Ιστορία, Όργανα του κράτους, 2 η έκδ., Λιβάνης, Αθήνα, 2007 Αντώνης Μανιτάκης, Τι είναι κράτος, Σαββάλας, 2007 Αντώνης Μανιτάκης, Τι είναι Σύνταγμα, Σαββάλας, 2007 Αντώνης Μανιτάκης, Ελληνικό Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Ι, Θεμελιώδεις έννοιες, 2004 Δημήτρης Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Α, Θεωρητικό Θεμέλιο, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα - Κομοτηνή, 4η έκδ., 1994 Αριστόβουλος Μάνεσης, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμ. Ι, Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1980 Επίσης χρειάζεσθε: το κείμενο του ισχύοντος Συντάγματος 1975/ 1986/ 2001/ 2008 (βλ. την ιστοσελίδα του Ελληνικού Κοινοβουλίου http://www.hellenicparliament.gr) Για τη μελέτη κατά τη διάρκεια του εξαμήνου σάς προτείνονται τα εξής: σταθερή παρακολούθηση, μελέτη των σημειώσεων και του διδακτικού υλικού, αναζήτηση στη βιβλιοθήκη και στο Internet, δανεισμός βιβλίων με αντικείμενο σχετικό με τις θεματικές ενότητες, μόνιμη αναγωγή στη διατύπωση των διατάξεων του Συντάγματος. Εκτός των ανωτέρω, η περιγραφόμενη ύλη αναπτύσσεται εν όλω ή εν μέρει και σε άλλα Συγγράμματα - Εγχειρίδια Συνταγματικού Δικαίου για Γενικές Αρχές είναι συνολικά (κατά χρονολογική σειρά): Οι σημειώσεις που ακολουθούν έχουν σκοπό να σας βοηθήσουν να κατανοήσετε βασικά σημεία για την έννοια του δικαίου και τις πηγές του. Συνεπώς, θα πρέπει να τις μελετήσετε παράλληλα με τα βιβλία σας, έχοντας πλήρη συναίσθηση ότι οι σημειώσεις αυτές δεν υποκαθιστούν, απλά προσθέτουν, στα αντίστοιχα συγγράμματα Συνταγματικού Δικαίου, που οφείλετε να μελετήσετε. Διαβάζοντας για τις ίδιες θεματικές από διαφορετικές πηγές είναι ο μόνος τρόπος να μελετάτε με κριτική σκέψη, να διαχωρίζετε το σημαντικό από το ασήμαντο, και τελικώς να μπορείτε ευχερώς να διατυπώνετε την σκέψη σας χωρίς άκριτη επανάληψη. 5
Στο πρώτο μέρος δίδονται οι βασικότερες πληροφορίες για τις διακρίσεις του δικαίου σε φυσικό και θετικό δίκαιο, αναπτύσσεται η έννοια της ισχύος των κανόνων δικαίου, ακολουθεί η ανάλυση της δομής του κανόνα δικαίου, παρέχονται ορολογικές διευκρινήσεις για συναφείς όρους, παρουσιάζονται οι κλάδοι του δικαίου και η ύπατη διάκριση σε δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο. Για το μέρος αυτό εκφράζονται θερμές ευχαριστίες προς τον συνάδελφο, Καθηγητή Ξενοφώντα Παπαρρηγόπουλο, που μου διέθεσε παλιότερες σημειώσεις του επί της θεματικής αυτής. Στο τέλος του πρώτου μέρους παρουσιάζεται συνοπτικά η ερμηνεία του δικαίου και οι βασικές μέθοδοι. Στο δεύτερο μέρος, για το Σύνταγμα, που αναπτύσσεται επαρκέστατα σε όλα τα συγγράμματα, παρατίθεται ένα άρθρο του Καθηγητή Κώστα Χρυσόγονου, που δίνει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη του Συντάγματος και είναι αναρτημένο στο http://www.constitutionalism.gr/site/2310-giati-to-syntagmaistorikes-proypoteseis-toy-synta/. Στο τρίτο μέρος, για τα πολιτεύματα, αναλύονται συνοπτικά η μοναρχία, η δημοκρατία, οι χωλές δημοκρατίες και τα αυταρχικά πολιτεύματα. Στο τέταρτο μέρος, για τις πηγές του δικαίου, αναλύονται τα βασικά σημεία του τυπικού Συνταγματικού δικαίου, του Ευρωπαϊκού-κοινοτικού δικαίου, του διεθνούς δικαίου, του συνταγματικού εθίμου, του τυπικού νόμου, του Κανονισμού της Βουλής και της κανονιστικής δράσης της εκτελεστικής λειτουργίας. Θα ήμουν υπόχρεη για τις παρατηρήσεις σας στο penelope.foundethakis@gmail.com Π. Φουντεδάκη 6
Διάγραμμα Αντί προλόγου Διάγραμμα Μέρος Πρώτο: Το Δίκαιο.σ.10 I. Φυσικό Δίκαιο Θετικό Δίκαιο II. Η ισχύς του δικαίου III. Η δομή του κανόνα δικαίου IV. Ορολογικές διευκρινήσεις V. Κλάδοι του δικαίου Α. Δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο Β. Οι κλάδοι του Δημοσίου Δικαίου α.το Συνταγματικό δίκαιο β. Το Διοικητικό δίκαιο γ. Το Ποινικό δίκαιο Γ. Οι κλάδοι του Ιδιωτικού Δικαίου α. Το Αστικό δίκαιο β. Το Εμπορικό δίκαιο γ. Το Εργατικό δίκαιο VI. Η διάκριση ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου VII. Κανόνες «αναγκαστικού» δικαίου - Κανόνες «ενδοτικού» δικαίου VIII. Η ερμηνεία του δικαίου Μέρος Δεύτερο: Το Σύνταγμα (ιστορική εξέλιξη).σ.26 Κ. Χρυσόγονος, «Γιατί το Σύνταγμα; Ιστορικές προϋποθέσεις του συνταγματισμού» Ι. Εισαγωγή ΙΙ. Η ανυπαρξία Συντάγματος στην αρχαιότητα και τον μεσαίωνα α. Η θέσμιση της αρχαίας πόλης-κράτους β. Οι μεσαιωνικοί χάρτες ΙΙΙ. Κινητήριες δυνάμεις του συνταγματισμού στη νεωτερικότητα α. Το προστάδιο της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου β. Οι θεσμικές και ιδεολογικές συνέπειες της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής i. Η συναίνεση ως θεμελιώδης οργανωτική αρχή της κοινωνικής συμβίωσης ii. Ο μετασχηματισμός της κοινωνικής σε δικαιική ιεραρχία iii. Τα νέα επίπεδα συμβολισμού: Συντάγματα και χαρτονομίσματα iv. H απομάγευση του κόσμου ΙV. Τυπικό Σύνταγμα και συνταγματισμός α. Νέα σύνθεση με παλιά υλικά β. Το όνομα του Συντάγματος 7
γ. Οι δύο έννοιες του συνταγματισμού V. Οι εθνικές ταυτότητες του συνταγματισμού VI. Αντί επιλόγου: Προοπτικές συνταγματικής διακυβέρνησης την τρίτη χιλιετία μ.χ. Μέρος Τρίτο: Τα Πολιτεύματα σ.44 Ι. Η μοναρχία ΙΙ. Η δημοκρατία Α. Κοινοβουλευτική δημοκρατία (Βασιλευόμενη ή Προεδρευόμενη) Β. Προεδρική δημοκρατία Γ. Ημιπροεδρική δημοκρατία Δ. Σύστημα της κυβερνώσας Βουλής ΙΙΙ. Οι χωλές δημοκρατίες IV. Τα αυταρχικά πολιτεύματα Μέρος Τέταρτο: Πηγές του Δικαίου στο ελληνικό δίκαιο σ.54 Ι. Έννοια των πηγών ΙΙ. Ιεραρχία των πηγών ΙΙΙ. Οι πηγές του ελληνικού δικαίου Α. Το τυπικό Συνταγματικό Δίκαιο Β. Το Eυρωπαϊκό Κοινοτικό δίκαιο α. Πρωτογενές Δίκαιο β. Όργανα της ΕΕ γ. Παράγωγο Δίκαιο δ. Η σχέση του ελληνικού Συντάγματος και του ευρωπαϊκού-κοινοτικού δικαίου Γ. Το Διεθνές Δίκαιο Δ. Το Συνταγματικό Έθιμο Ε. Ο Τυπικός Νόμος α. (Απλοί) Εκτελεστικοί του Συντάγματος νόμοι β. Οργανικοί ή οργανωτικοί εκτελεστικοί του Συντάγματος νόμοι γ. Νόμοι με αυξημένη τυπική ισχύ δ. Νόμοι μέτρα ε. Νόμοι πλαίσια στ. Η αναδρομικότητα των νόμων ΣΤ. Ο Κανονισμός της Βουλής Ζ. Κανονιστική δράση της Εκτελεστικής Λειτουργίας α. Κανονιστικά διατάγματα β. Πράξεις νομοθετικού περιεχομένου γ. Κανονιστικές πράξεις έκτακτης ανάγκης δ. Κανονιστικές πράξεις των οργάνων της Διοίκησης 8