Ο Κώστας Βάρναλης: Ένας Μαυροθαλασσίτης Έλληνας της διασποράς Η διαμόρφωση της λογοτεχνικής και ιδεολογικής ταυτότητάς του Ζντράβκα Μιχάιλοβα Κατ αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές του συνεδρίου για την πρόσκληση συμμετοχής σ αυτό. Με τιμά ιδιαίτερα η δυνατότητα με αφορμή τη συνάντηση νεοελληνιστών απ όλο τον κόσμο να βρεθώ στη Γρανάδα, μία πόλη με πλούσιο πολυπολιτισμικό παρελθόν και ιστορικό πανεπιστήμιο. Η πνευματική προσωπικότητα του Κ. Βάρναλη ξεπερνάει κατά πολύ τα σύνορα της Ελλάδας. Το γεγονός ότι ο Κ. Βάρναλης κατάγεται από τον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας, το σημερινό Burgas της Βουλγαρίας, τον καθιστά θέμα ευρύτερης έλξης για το αναγνωστικό κοινό στη χώρα μου. Μετά την απονομή το 959 του Διεθνούς Βραβείου Λένιν για την Ειρήνη, ανάμεσα στους συνθέτες που μελοποίησαν ποιήματά του Βάρναλη συγκαταλέγεται και ο Βούλγαρος Σιμεών Πιρόνκοφ. Ο κάθε Βούλγαρος με ευρείς πνευματικούς ορίζοντες είχε διαβάσει κάποιο κείμενό του (λόγω, μεταξύ των άλλων, και των ιδεολογικών του καταβολών ως μαρξιστή διανοουμένου, ήταν πολυμεταφρασμένος στα βουλγαρικά: «Το φως που καίει», τα κύρια πεζογραφήματά του «Οι διχτάτορες», «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης», «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», η οποία συμπληρώνει την κορυφαία σατιρική τριλογία της νεοελληνικής γραμματείας που περιλαμβάνει τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» του Σολωμού και την «Πάπισσα Ιωάννα» του Ροΐδη. Μαυροθαλασσίτης και Θράκας, δημιούργημα της ακμής του ελληνισμού της Βόρειας Θράκης των παραλίων του Εύξεινου Πόντου, ο Βάρναλης κατεβαίνει στην Αθήνα την ίδια εποχή μαζί μ ένα σμήνος λογίων, ποιητών, στοχαστών που διακρίθηκαν για τις νέες ιδέες και το ήθος τους, όπως οι Κ. Παράσχος, Η. Αποστολίδης, Ν. Σαντοριναίος, συνεχίζοντας το έργο μιας παλαιότερης θρακιώτικης γενεάς (των Βιζυηνού, Σκορδέλη κ.α). Φέροντας ένα νέο εξευρωπαϊσμένο πνεύμα του αστικού διαφωτισμού που το χαρακτηρίζει η εγρήγορση, η μαχητικότητα και ο προοδευτισμός. Στα ενενήντα χρόνια της ζωής που συνδέονται με κρίσιμες περιόδους της ελληνικής και της παγκόσμιας ιστορίας, αναμετρήθηκε με τον αιώνα του μέσα από τον συγγραφικό και δημοσιογραφικό του λόγο. Η πορεία του φωτίζει τους ιδεολογικούς και αισθητικούς προβληματισμούς στην Ελλάδα και στην Ευρώπη του 0ού αιώνα, παρέχοντας
πληθώρα στοιχείων και πληροφοριών για τη νεότερη πολιτική και κοινωνική ιστορία τους. Αρχικά η παιδεία του Βάρναλη διαμορφώθηκε στην ελληνική παροικία της Βουλγαρίας όπου το αίτημα της ελληνικότητας επωάζεται μέσα σε διαπαιδαγώγηση με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Στο μέλλοντα συγγραφέα καλλιεργείται από τα παιδικά του χρόνια μία αμφίθυμη σχέση με την πατρίδα, με το μακρινό και αγαπημένο είδωλό και το ένδοξο παρελθόν της. Η διάπλασή του γίνεται μέσα σε ατμόσφαιρα συλλογικής πατριωτικής έξαρσης, όμως η μετέπειτα ιδεολογική του πορεία αποκλίνει ριζικά. Θα σταθούμε στη σχέση της ιστορίας με τη δημιουργική γραφή, στο πώς χρησιμοποιεί ο Βάρναλης τα αρχαία σύμβολα και τον αρχαίο μύθο στο έργο του, πώς μετεξελίσσεται η χρήση της αρχαίας παράδοσης και μυθοπλασίας στη μεταγενέστερη δημιουργία του. Γεννημένος το 88 στον Πύργο της Βουλγαρίας (Ανατολική Ρωμυλία), ο Κώστας Βάρναλης ήταν φυσικό να γαλουχηθεί με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας που στον «αλύτρωτο ελληνισμό αποκτούσε υπέρογκες και θερμουργές για την ψυχή διαστάσεις, γεννούσε πόθους και διατράνωνε τη βεβαιότητα της φυλετικής μοναδικότητας και μοναξιάς, ενώ παράλληλα δημιουργούσε ένα υπέρτατο αίσθημα νοσταλγίας». Ήταν το στερνοπαίδι του τσαγκάρη Γιάννη Μπουμπούς, είχε τέσσερα αδέρφια, ορφάνεψε νωρίς από πατέρα και ο μεγαλύτερος αδερφός του ανέλαβε τη διαπαιδαγώγησή του. Η μητέρα του Βάρναλη Ελισάβετ μιλούσε την ατόφια γλώσσα του λαού, απο κεί γαλουχήθηκε με την αγάπη για τη δημοτική. «Ο Παλαμάς μας γοήτευε με τη γλώσσα του», γράφει ο ίδιος για τα χρόνια που πέρασε στα Ζαρείφια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης. Ενώ σαν παιδί είχε αντιπαθήσει τα γράμματα, ήθελε να γίνει ραφτόπουλο σαν τον Βιζυηνό, άθελά του ήρθε πρώτος στον διαγωνισμό των Ζαρείφιων Διδασκαλείων. Αργότερα όμως τον κέρδισε η σπουδή του αρχαίου κόσμου. Στα τέλη του 9 ου και αρχές του 0 ου αι. ο ελληνισμός της Βόρειας Βαλκανικής διακατεχόταν από έντονο πατριωτισμό, έντονη αρχαιολατρεία και έντονη αγάπη για την καθαρεύουσα. Αυτή την τριάδα διδάχθηκε και ο Κ. Βάρναλης στα Ζαρείφεια Διδασκαλεία. Ο ίδιος γράφει στα «Φιλολογικά απομνημονεύματά» του: «Πατρίς και θρησκεία ήτανε το κυριότερο περιεχόμενο της εκπαίδευσής μας. Μας μαθαίνανε να θεωρούμε την Ελλάδα για το πιο δοξασμένο και ευγενικό έθνος του κόσμου και το ορθόδοξο δόγμα για την αληθινότερη και τελειότερη πίστη από όλες. Μας μαθαίνανε να μισούμε τους Κ. Παπαγεωργίου, τεύχος Βάρναλη, περ. «Βιβλιοθήκη» της «Ε», 6 Νοεμβρίου 007, «Η ιδεαλιστική περίοδος του Κ. Βάρναλη». Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδ. Κέδρος. 98, σελ. 4. «Απ όλες τις τέχνες προτιμούσα τη ραφτική. Ήταν ένα ραφτάδικο στη γειτονιά μας. Έβλεπα τους καλφάδες από το παράθυρο να κάθονται το ένα πόδι πάνου στο άλλο, να ράβουν με τις μακριές τους βελόνες, να πίνουνε καφέ, να καπνίζουνε και να λένε αστεία! Μου φαινόταν τέχνη καθαρή και φανταζόμουνα, πώς γρήγορα θα τη μάθω και θα γίνω αφεντικό. Και θα λέω αστεία!» (Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδ. «Κέδρος», 98, σελ. 48).
άπιστους Τούρκους, που μας πήρανε την Πόλη, τους βάρβαρους Βουλγάρους που μας πήρανε τη Θράκη και τη Μοισία, τους άνομους Εβραίους, που σταυρώσανε το Χριστό. Και μας κάνανε να πιστεύουμε, πώς όλα αυτά τα μέρη θα τα ξαναπάρουμε πίσω. «Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θά ναι». «Κωνσταντίνος έχασε την Πόλη (ο Παλαιολόγος), Κωνσταντίνος θα την ξαναπάρει (ο διάδοχος). Και σχολιάζει την ατμόσφαιρα που επικρατεί στην αντιμετώπιση του περιβάλλοντος βουλγαρικού στοιχείου: «Το μπόι της σημαίας έδειχνε το μπόι, το κύρος του έθνους ζούσαμε σ έναν αδιάκοπο πατριωτικό παροξυσμό. Είχαμε χάσει το αίσθημα της πραγματικότητας και βλέπαμε τους Βούλγαρους σαν ξένους, σαν σφετεριστές της πατρικής μας κληρονομίας. Το ξύλο, η καθαρεύουσα και η Μεγάλη Ιδέα μας είχανε κάνει το μυαλό μας κουρκούτι». Ο Μακεδονικός αγώνας βρίσκει επίσης απήχηση στα απομνημονεύματα του Βάρναλη, ο οποίος περιγράφει τον αντίκτυπο στη Βουλγαρία των γεγονότων της εποχής εκείνης. Στο κεφάλαιο «Οι ανθελληνικοί διωγμοί» ο Βάρναλης αναφέρει: «Το καλοκαίρι του 906 οι Έλληνες αντάρτες είχανε κάψει κάποιο βουλγαρικό χωριό για να εκδικηθούνε το κάψιμο κάποιου ελληνικού χωριού, που είχανε κάνει λίγο πρωτύτερα οι Βούλγαροι κομιτατζήδες. Με την αφορμή αυτή η βουλγάρικη κυβέρνηση του στρατηγού Ράτσο Πετρόφ έδωσε το σύνθημα στο βουλγαρικό τύπο, το σύνθημα μας λυσσασμένης πολεμικής ενάντια στην Ελλάδα και στους Έλληνες και οργανώθηκε η «αυθόρμητη» εξέγερση του βουλγαρικού λαού ενάντια στο ελληνικό στοιχείο της χώρας. Το ότι η ίδια η κυβέρνηση οργάνωσε τους διωγμούς δεν αμφιβάλλει κανείς απ όσους ξέρουνε». Νηφάλια και αντικειμενική είναι η αποτίμηση του Βάρναλη της γενέτειράς του Βουλγαρίας και των ελληνοβουλγαρικών συγκρούσεων. Στα «Φιλολογικά απομνημονεύματά» του υπάρχουν αναφορές σε δύσκολες σελίδες της ιστορίας της Βουλγαρίας και της Ελλάδας των αρχών του 0ου αιώνα για τη διερεύνηση των οποίων χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις ιστορικού, ωστόσο ρίχνουν φως και σε μία φιλολογική μελέτη σχετικά με το κλίμα στο οποίο διαπλάστηκε η ελληνική παιδεία του Βάρναλη και την ικανότητά του αποστασιοποίησης από τα γεγονότα αυτά στα μεταγενέστερα χρόνια. Η πέννα του έχει περιγράψει ισορροπημένα τόσο την έξαρση της προγονολατρείας και του μεγαλοϊδεατισμού που κυριαρχούσαν στην ελληνική παροικία, όσο και τον ρεβανσισμό των Βουλγάρων, ιχνηλατώντας τη δυναμική που οδήγησε στη σταδιακή εμφάνιση των εθνικισμών στα Βαλκάνια, διαδικασία από την οποία προέκυψαν τα σύγχρονα εθνικά κράτη. Τις τελευταίες δεκαετίες του 9 ου η διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στους πληθυσμούς έξω από τα σύνορα του ελληνικού Κ. Βάρναλη, Φιλολογικά απομνημονεύματα, εκδ. «Κέδρος», 98, «Ξύλο στα ξένα παιδιά», σελ. 4. Ο.π. Ο.π., «Το Πατριαρχείο και οι Βούλγαροι», σελ..
κράτους γίνεται ζήτημα μεγάλης προτεραιότητας απέναντι στους αντίπαλους εθνικισμούς. «Από το λιμάνι, ίσαμε την άκρη του κεντρικού δρόμου, η ελληνική γλώσσα ακουγόταν παντού Καφενεία, μαγέρικα, ζαχαροπλαστεία, κουρεία, χασάπικα, μανάβικα, φούρνοι, ήταν σχεδόν όλα ελληνικά Γι αυτό στους διωγμούς του 906 οι κομιτατζήδες είχανε τοιχοκολλήσει παντού: «απαγορεύεται η ελληνική γλώσσα». Η ισχύς του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης την εποχή εκείνη ήταν μεγάλη και πολύ ευρύτερη της θρησκευτικής, καθώς διοικούσε και ήλεγχε όχι μόνο τη θρησκευτική ζωή του συνόλου των Ορθόδοξων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και την παιδεία, την πνευματική και την πολιτισμική τους ζωή. «Στα μέρη μας δεν υπήρχε γλωσσικό ζήτημα, δηλαδή καυγάδες και φωνές και λυσσασμένα μαλλιοτραβήγματα και αίματα για τη γλώσσα. Γιατί δεν υπήρχανε δημοτικιστές. Στις μακρισμένες ελληνικές παροικίες της Μαύρης Θάλασσσας και της Θράκης επικρατούσε πιο πολύ η φαναριώτικη πνευματική παράδοση από την αθηνιώτικη...τα περιφερειακά σημεία ενός έθνους τα πνίγει ο λεγόμενος προβιντσιαλισμός μια καθύστερηση πολλών χρόνωνστην εξέλιξη όλων των εκδηλώσεων της κοινωνικής ζωής. Σε μεγαλύτερη αναλογία όμοια περιφερειακά σημεία σχετικά με την άλλη πολιτισμένη Ευρώπη είναι και τα Βαλκάνια.» Δύο ήταν οι προσωπικότητες που «κυριαρχούσαν με τη λάμψη του αξιώματός τους στον ελληνικό πληθυσμό του Πύργου», γράφει στα απομνημονεύματά του ο Βάρναλης για τον κοινωνικό ιστό της ελληνικής παροικίας στη γενέτειρά του. «Ο πρόξενος και ο δεσπότης. Ο ένας αντιπρόσωπος της μεγάλης πατρίδας, ο άλλος αρχηγός της ορθοδοξίας ήταν ο νούς και η ψυχή των «αλύτρωτων αδελφών..θυμάμαι τους διάφορους προξένους, που υπηρετήσανε στον Πύργο από τότες, που άρχισα να καταλαβαίνω τον κόσμο ίσαμε τότες, πού άφησα για πάντα τη «γενέτειρά μου, στα 906». Ενθυμούμενος τους Έλληνες προξένους, ο Βάρναλης αναφέρεται και στο πρόσωπο του Ίωνα Δραγούμη: «λεπτός και λυγερός με την αγέρωχη γριπή του μύτη, με το μονόκλ και τα κόκκινα φιλήδονα χείλη του, σχεδόν παιδί 4». Ο Δραγούμης έρχεται στον Πύργο το καλοκαίρι του 904. «Η φήμη είχε «προτρέξει», πώς ήτανε δημοτικιστής και έγραφε ωραίους στίχους, ωραία πρόζα στη γλώσσα του λαού Τόνε βρήκα στο γραφείο πίσω από ένα σωρό βιβλία. Μιλήσαμε... και για το γλωσσικό» 5. Ο.π., «Πώς πλουτίζανε οι παμπόνηροι Ρωμιοί», σελ. 7. Ο.π., «Οι αγώνες υπέρ του δημοτικισμού», σελ. 0. Ο.π. 4 Ο.π. 5 Ο.π., «Ίων Δραγούμης», σελ. 9. 4
Ο Δραγούμης έμεινε λίγο καιρό στον Πύργο. Αργότερα συναντιούνται με τον Βάρναλη στην Αθήνα, συναγωνιστές στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο», «που ο Δραγούμης ήταν ένας από τους ιδρυτές και τα πρωτοπαλίκαρά του». Μετά την έλευσή του στην Ελλάδα για ανώτατες σπουδές με υποτροφία της ελληνικής κοινότητας της Βάρνας και την υποστήριξη του δεσπότη της Αγχιάλου ο Βάρναλης δοκιμάζει μία απογοήτευση, οφειλούμενη στη σύγκρουση του μύθου του αρχαίου κλέους με την πραγματικότητα του σύγχρονου ελληνικού κράτους. «Η χαρά μου είτανε μεγάλη, όμως δεν φανταζόμουν πως ανάμεσα στην ιδανική και την πραγματική πατρίδα υπήρχε τόση αντίθεση». Στο κεφάλαιο «Η απογοήτευσις των Αθηνών!» των «Φιλολογικών απομνημονευμάτων» περιγράφει τις πρώτες του εντυπώσεις από την ελληνική πρωτεύουσα: «Αυτή λοιπόν είναι η χώρα του αρχαίου μεγαλείου, της Σοφίας, της Ομορφιάς και της Ελευθερίας; Βρώμα και δυσωδία, αναρχία και ξεχαρβάλωμα παντού... Η χώρα του αρχαίου μύθου ήτανε μονάχα η χώρα του κομματικού παρασιτισμού. Θεσιθηρία, αργομισθία και φθόνος!». Όπως και άλλοι επαναπατριζόμενοι στην Ελλάδα Έλληνες της διασποράς, ο Βάρναλης μοιραζόταν την απέχθεια και την απογοήτευσή τους για το νεοελληνικό κράτος των αρχών του 0 ου αιώνα. Όταν πρωτοήλθε στην Αθήνα για φιλολογικές σπουδές οι γλωσσικοί αγώνες ήταν σε πολεμική έξαψη, το γλωσσικό ήταν το οξύτατο εθνικό θέμα και ο κάθε πνευματικός άνθρωπος βρισκόταν μπροστά στο γλωσσικό δίστρατο, καθώς η πολεμική αυτή αφορούσε όχι μόνο τη γλώσσα, αλλά και τις ιδεολογικές διαστάσεις της ελληνικότητας, δηλαδή τις σχέσεις με την κλασική αρχαιότητα που αποδίδονται από τον καιρό των Διαφωτιστών στους σύγχρονους Έλληνες. Και το πρόβλημα άπτεται της οικοδόμησης του έθνους και της διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας. Μετά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 897, η σχετική ομοιομορφία της δημοτικιστικής στάσης έναντι της αρχαιότητας παρουσίασε τις πρώτες βαθιές ρωγμές. Οι παλαιότεροι, με επικεφαλής τον Παλαμά, συνέχισαν να θεωρούν το αρχαίο παρελθόν ως ζωοποιό σύμβολο στην υπηρεσία του παρόντος. Για τους νεότερους δημοτικιστές όμως, μεταξύ των οποίων και ο Βάρναλης, η αρχαία παράδοση έμελλε να λειτουργήσει, στην αρχή τουλάχιστον, ως ανεξάρτητο, αυτόνομο σύμβολο του ωραίου και της ζωικής ενέργειας, Ο.π. Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικά απομνημονεύματα», σελ. 56. «Ο γλωσσικός αγώνας τότε βρισκόταν στην οξύτερη φάση του Δύο εχθρικοί κόσμοι δίνανε την κρίσιμη μάχη. Οι δημοτικιστές (χυδαϊστές, μαλλιαροί, μίσθαρνα όργανα του πανσλαβισμού) και οι καθαρευουσιάνοι (λογιότατοι, σκυλολόγι δασκάλων) Στο βάθος δεν διαφέρανε και πολύ. Και οι δύο ζητούσανε τα ίδια πράγματα. Μεγαλείο της πατρίδας, ανάχτηση της πατρικής κληρονομίας, αναβίωση του αρχαίου πνεύματος. Η Μεγάλη Ιδέα τους ένωνε, ο γλωσσικός τύπος τούς χώριζε. («Οι γλωσσικοί αγώνες», σελ. 6) 5
φαινομενικά αποδεσμευμένο από οιονδήποτε κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό. Η απελευθέρωση από την Οθωμανική κυριαρχία και η χειραφέτηση από την ελληνική πολιτισμική ηγεμονία έχουν ήδη οδηγήσει στην εμφάνιση των βαλκανικών εθνικισμών τονίζοντας τη σχέση της γλωσσικής διαμάχης με την εθνική και ταξική ιδεολογία: «Οι δημοτικιστές ήταν απλούστατα οι φωτισμένοι πρωτοπόροι της αστικής τάξης που ζητούσαν την ολοκλήρωση του πολιτισμού τους. Να γίνει δηλαδή η γλώσσα του λαού γλώσσα «εθνική», διαβλέποντας τη δημοτικιστική ιδεολογία ως υπόβαθρο της αστικής κοινωνίας που ήταν σε διαδικασία διαμόρφωσης. Κατατασσόμενος στο στρατόπεδο του δημοτικισμού, ο Βάρναλης συνέβαλε στο μέγιστο για την καλλιέργεια της δημοτικής γλώσσας. Στα «Φιλολογικά απομνημονεύματα» συντάσσεται με τους «καπεταναρέους του δημοτικισμού» Ψυχάρη, Πάλλη και Παλαμά, «επιστήμονες και λογοτέχνες πρώτης γραμμής, ήτανε τότε απάνου στην ακμή της ηλικίας και της μαχητικής τους δράσης. Βαστούσανε με γενναιότητα και με πίστη τον αγώνα.» Ομολογεί ότι «...στην καλύτερη περίοδο του γλωσσικού αγώνα κι απάνου στη θερμότερη περίοδο της ηλικίας μου έγινα φανατικός δημοτικιστής». Τα «Ευαγγελιακά» δεν τα πρόφτασε, όπως γράφει ο ίδιος, αλλά το 90 ήταν πρωτοετής φοιτητής την εποχή των «Ορεστειακών»: «Επειδή το «Βασιλικό Θέατρο» έπαιζε την τριλογία του Αισχύλου «Ορέστεια» μεταφρασμένη σε απλή ελληνική γλώσσα από τον κατόπι καθηγητή της ιστορίας Γ. Σωτηριάδη, θύμωσε ο γερο-μυστριώτης και έβαλε μπουρλότο στη φοιτηταρία. Επιχείρησε το πλήθος να επιτεθεί έναντια στο θέατρο, ο στρατός πυροβόλησε. Δύο σκοτωμένοι, εφτά πληγωμένοι», «γενήκανε οι περίφημες οχλαγωγικές ταραχές από το Μυστριώτη, πού λίγο έλειψε να ρίξουνε την κυβέρνηση». 4 Στα 9 πήρε προαγωγή ως σχολάρχης του ελληνικού σχολείου της Αργαλαστής στο Πήλιο, όπου θα υποβληθεί στη δοκιμασία ενός άλλου επαρχιωτισμού, μιας καχύποπτης και στενόμυαλης αντιμετώπισης από την τοπική κοινωνία (όπου οι κάτοικοι «πάντα καταφεύγανε στα δικαστήρια. Όταν συνεδρίαζε το δικαστήριο, σταματούσανε...οι δουλείες. Το μισό χωριό ήτανε μηνυτές και κατηγορούμενοι και το άλλο μισό μάρτυροι» 5 ). Τα χρόνια που υπηρετούσε εκεί έσκασε και η βόμβα των Αθεϊκών του Βόλου στα οποία έμπλεξαν και τον ίδιο και σαν αποτέλεσμα αυτού τον μεταθέσανε στα Μέγαρα. «Ύστερα μάλιστα από τον ψυχικό κλονισμό, που δοκίμασα στην Αργαλαστή με τις φασαρίες των Αθεϊκών (ανακρίσεις, Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικάς απομνημονεύματα», εκδ. «Κεδρος», 98, «Οι γλωσσικοί αγώνες», σελ. 6. Ο.π., «Οι αρχηγοί του δημοτικισμού», σελ. 6. Ο.π., «Πώς έγινα δημοτικιστής», σελ. 05. 4 Ο.π., «Νουμάς» και «Φοιτητική συντροφιά», σελ. 0. 5 Ο.π., «Σχολάρχης», σελ. 09. 6
δημοσιογραφικές επιθέσεις, ανθρωποφάγα δημόσια γνώμη), που τότε σαν άμαθος από τα τερτίπια της ελληνικής ζωής, τα έπαιρνα όλα στα σοβαρά και μου κοστίζανε πολύ». Η επίδραση που δέχεται ο Βάρναλης από τη Σχολή των Παρνασσικών τον ωθεί στην επίμονη καλλιέργεια της μορφής και τον «προσηλώνει», ιδίως μετά το 909, στο αρχαιοελληνικό ιδεώδες, το οποίο ωστόσο δεν προσέγγισε με υμνητικές διαθέσεις. «Το κλίμα αισιοδοξίας διάχυτο μετά την επανάσταση του Γουδή, βρίσκει άμεση ανταπόκριση στην θαυμαστική προς την ελληνική αρχαιότητα «ρέμβη» του Βάρναλη και τον ενισχύει στο «ξαναζωντάνεμα» του αρχαίου ελληνικού κόσμου». Αργότερα, όσο βρισκόταν με υποτροφία στο Παρίσι (99) τα μηνύματα της Ρωσικής Επανάστασης είχαν μεγάλη απήχηση στον Βάρναλη. Εκεί, μέσα σε μία πυρετώδη ατμόσφαιρα ιδεολογικών και καλλιτεχνικών ζυμώσεων, η ανάγκη για ανανέωση της ποιητικής του πρακτικής γίνεται επιτακτική. Στον Μεσοπόλεμο ο Βάρναλης ως στρατευμένος πλέον δημιουργός ασπάζεται τα ιδεώδη της αριστεράς και της αταξικής κοινωνίας. Ασπάζεται τον μαρξισμό, ο οποίος από δώ και πέρα θα διαμορφώσει την κοσμοθεωρία του και θα επηρεάσει την αισθητική του. Παράλληλα, είχε συνταραχθεί βαθιά από τα φοβερά γεγονότα του Α Παγκοσμίου Πολέμου με τις χιλιάδες των αθώων θυμάτων. Αυτό τον εξώθησε να αντιδράσει και ως δημιουργός. Ξεκινώντας από την αρχή «Όλες οι τέχνες πολιτεύονται», θέτει ως στόχο την αποκάλυψη της «αλήθειας», επιδιώκει να συμφιλιώσει την αισθητική με την ιδεολογία». Στο ίδιο πνεύμα επισημαίνει και ο Γ. Περαντωνάκης ότι «ο Βάρναλης δεν ήταν μόνο ποιητής, ούτε μόνο αριστερός, όπως έχει ως τώρα πιστωθεί στο πρόσωπό του, ήταν πρωτίστως ένας καλλιεργημένος άνθρωπος με σπουδές στη φιλολογία και πείρα στις εφημερίδες του Μεσοπολέμου και της Κατοχής» 4. Χρησιμοποιεί στο έργο του πληθώρα θεμάτων, μοτίβων και συμβόλων (μυθικών και ιστορικών) που προέρχονται από την αρχαιότητα. Οι ιστορικοί αναχρονισμοί δίνουν, κατά την άποψή του, μια «αίσθηση διαχρονικότητας» στα γεγονότα. Γι αυτό επιλέγει μια ιστορική εποχή, η οποία παρουσιάζει αντιστοιχίες με τη σημερινή, όσον αφορά τα μηνύματά της. Ειδικότερα, μετατοπίζει τη σύγχρονη εποχή στην αρχαιότητα, δίνοντας το σύγχρονο μήνυμα κάτω από τον αρχαϊκό μύθο. Στο εγχείρημά του αυτό ο Βάρναλης διαθέτει ένα σημαντικό εφόδιο, τη βαθιά του αρχαιογνωσία. Μιλώντας για τις δημιουργικές του προθέσεις στα πεζογραφήματα «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» και «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης», λέει χαρακτηριστικά: Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικάς απομνημονεύματα», «Ο Μουσταφάς και η γριά», σελ.. Κ. Παπαγεωργίου, τεύχος «Βάρναλη» «Βιβλιοθήκη» της «Ε», 6 Νοεμβρίου 007, «Η ιδεαλιστική περίοδος του Κ. Βάρναλη», σ. 0. Τ. Δημητρούλια, «Τέχνη που μας αφορά άμεσα», εφ. «Καθημερινή», Απριλίου 004. 4 Γ. Περαντωνάκης, τεύχος «Βάρναλη», «Βιβλιοθήκη» της «Ε», 6 Νοεμβρίου 007. 7
«Τα μηνύματα και στις δύο εποχές, την αρχαία και τη σημερινή, είναι κοινά σε άλλες μορφές. Δίνω λοιπόν το σύγχρονο μήνυμα κάτω από τον αρχαϊκό μύθο, αφού αποκαταστήσω τα πράγματα στην ανθρώπινη υπόστασή τους. Εννοείται πως αναγκαία προϋπόθεση για να αντικρίσεις σωστά όλ αυτά, είναι η συγκροτημένη κοσμοθεωρία». Χαρακτηριστικό γνώρισμα του Βάρναλη είναι αυτή η παρουσίαση της σύγχρονης κοινωνίας σε μεταμφίεση, ο παραλληλισμός των εποχών που οδηγεί στη συναίρεση του χρόνου. Διαπιστώνουμε στα έργα του τον παραλληλισμό με πρόσωπα και γεγονότα της αρχαιοελληνικής ιστορίας και μυθολογίας, συσχέτιση κοινωνικών και ιστορικών γεγονότων της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας με τα αρχαία αρχέτυπά τους. Η ιστορικοποίηση των γεγονότων που επιχειρεί οφείλεται κυρίως στην πολιτικοποίηση και στη στράτευσή του. Ανασυνθέτει πραγματικά ιστορικά πρόσωπα («Διχτάτορες»), που παρουσιάζουν ιστορικές αναλογίες με αντίστοιχα του παρόντος. Διασύρει και στηλιτεύει τους θεσμούς και τις αξίες των «κυριάρχων» και προχωρεί στην αποκάλυψη της υποκρισίας, της ψευτιάς, της σαπίλας, της απανθρωπιάς, της ιδεολογίας των δυνατών, προβάλλει κυρίως τις αρνητικές καταστάσεις της ιστορίας, επιδιώκοντας να ενεργοποιήσει την κριτική σκέψη του αναγνώστη. Στα πλαίσια της ιδεολογικής ανάπλασης της ιστορίας κινούνται τα έργα του «Το φως που καίει», «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης» και «Άτταλος ο Γ». Χρησιμοποιώντας μια σειρά αρχαίων πηγών (από τους Όμηρο, Σόλωνα, Ηρόδοτο, Σοφοκλή, Αριστοφάνη, Θουκυδίδη, Πλάτωνα, Ξενοφώντα, Αριστοτέλη, Λυκούργο, Πλούταρχο, Λουκιανό, Διογένη τον Λαέρτιο και Απολλόδωρο) αναδημιουργεί στον καμβά της σύγχρονής του εποχής τη ζωή της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5 αι. π. Χ. Κατ αυτόν τον τρόπο τα αρχαία σύμβολα και ο αρχαίος μύθος της αρχικής παιδείας του Βάρναλη αργότερα λειτουργούν στην ποίηση και στα πεζογραφήματά του με ένα νέο τρόπο. Το ενδιαφέρον για την εθνική «συλλογική ψυχή» εισβάλλει για πρώτη φορά στην ποίησή του. Κεντρικός άξονας του «Προσκυνητή», που δημοσιεύτηκε τρεις μήνες μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, είναι η ιδεολογική αναπαράσταση του Ελληνισμού ως φορέα της ανθρώπινης ουσίας. Εν τούτοις, η εξιδανικευμένη εικόνα του έθνους και του λαού υπονομεύεται στον επίλογο, όπου το πραγματικό και το ιδανικό παραμένουν ασυμφιλίωτα. «Με την εξαίρεση του μεταιχμιακού Προσκυνητή, το έργο του δεν αφήνεται ποτέ σε ναρκισσευόμενες αναπαραστάσεις του Ελληνισμού ως υποστασιοποιημένης Ουσίας. Απαλλαγμένο από υπόρρητες ξενοφοβίες, ρητούς λαϊκισμούς και έμμονες αναζητήσεις «ελληνικότητας», ανέτρεπε τις ηγεμονικές ερμηνείες του Διδακτορική διατριβή του Ιωάννη Ζαρεγιάννη H χρήση του αρχαίου μύθου στον έργο του K. Βάρναλη. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. 8
παρελθόντος και του παρόντος, προβάλλοντας ταυτόχρονα, όσο λίγα έργα στην νεοελληνική γραμματεία, τη διακειμενικότητα ως ποιητικό επινόημα, ως κριτική πρακτική και ως εγγενή ιδιότητα της ίδιας της γραφής». Η εγγραφή στα «Απομνημονεύματά» του σχετικά με τη Μικρασιατική καταστροφή αποπνέει και πικρία, αλλά ταυτόχρονα και μια ρεαλιστική συνειδητοποίηση του τραγικού αμετάκλητου των γεγονότων: «Κι η Μεγάλη Ιδέα, που ο Βενιζέλος πιστοποίησε επίσημα το θάνατό της, δεν είχε κανέναν αντικαταστάτη (...) η φυλή είχε διωχθεί από παντού. Έγινε φυλή προσφύγων!». Εντελώς δικαιολογημένα ο «Προσκυνητής» θεωρείται ορόσημο ανάμεσα σε δύο περιόδους: στην πριν από το 99 και στη μετά το 90 δημιουργία του Βάρναλη. Η χρήση της αρχαίας παράδοσης και της μυθοπλασίας μετεξελίσσεται στη μεταγενέστερη δημιουργία του σαν αποτέλεσμα της ιδεολογικής και αισθητικής του μετακίνησης προς τον χώρο του μαρξισμού και της στράτευσης. Στην ποιητική του ωριμότητα ο Βάρναλης σπεύδει να απομακρυνθεί από την λατρεία του για τον κλασικισμό και από τη βεβαιότητα της χριστιανορθόδοξης πίστης για να υπηρετήσει ένα νέο ιδανικό, το ιδανικό της ανάδειξης της επαναστατημένης συλλογικότητας. Στην καρδιά της προβληματικής του τώρα τοποθετούνται οι ανθρωποκεντρικές αξίες: η συστράτευση για την προστασία του ανθρώπου από τον πόλεμο, την αδικία, τον μαζικό ή τον ατομικό εξευτελισμό. Ο Μαυροθαλασσίτης Βάρναλης, ταπεινής καταγωγής, εγκαθίσταται στην Αθήνα το 90, φέροντας ένα νέο πνεύμα που το χαρακτηρίζουν η εγρήγορση, η ανοιχτοσύνη και ο προοδευτισμός. Αναμφισβήτητη είναι η συμβολή του στη συγκρότηση της πνευματικής ατμόσφαιρας του νεοελληνικού κράτους, ως δημιουργού και ένθερμου οπαδού της δημοτικής, με τη μαχόμενη δημοσιογραφία του, με τις επιφυλλίδες και τα χρονογραφήματά του, που αναβάθμισαν δραστικά τον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο, καθώς και ως προσωπικότητα με έργο ευρείας κοινωνικής απήχησης. Παρολαυτά τα κείμενα του Βάρναλη αντιμετωπίστηκαν συχνά με επιφύλαξη στο πλαίσιο των ιστορικών και ιδεολογικών συνθηκών που επικράτησαν μεταπολεμικά στην Ελλάδα. Όπως σημειώνει η γνώστης του έργου του ποιητή και επιμελήτρια του αρχείου του, Θεανώ Μιχαηλίδου, σύμφωνα με δύο διαδεδομένους υποθετικούς λόγους της μεσοπολεμικής κριτικής, ο μεν Καρυωτάκης θα γινόταν μεγάλος ποιητής αν δεν αυτοκτονούσε, ο δε Βάρναλης θα ήταν μεγάλος ποιητής αν, κατά τη διατύπωση του Λ. Αλεξίου, «δεν είχε βαλθεί να λύσει τα προβλήματα του αιώνα» κηρύττοντας τις ιδέες του διαλεκτικού υλισμού. «Κυριολεκτική η αυτοχειρία του ενός, Θ. Μιχαηλίδου, Τα Νέα, 08..999, Κωδικός άρθρου: A6586N8. Κ. Βάρναλη, «Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδ. Κέδρος, 98, «Ο Πόλεμος και η εθνική ιδέα». 9
μεταφορική του άλλου...», θα σχολιάσουν μερικοί, εξισώνοντας χαιρέκακα την αριστερή κοσμοαντίληψη του Βάρναλη με θάνατο πνευματικό, συναισθηματικό, καλλιτεχνικό κ.τ.λ. Η ερευνήτρια σημειώνει ότι μερικοί έκλεισαν τους λογαριασμούς τους με τον «υπερτιμημένο» Βάρναλη κατατάσσοντάς τον επιεικώς στους ανανεωτές της παράδοσης. Από την άλλη, για αίτια αντιστρόφως ανάλογα, ο Βάρναλης χαιρετίστηκε ως «ο επαναστάτης ποιητής, ο πρωτοπόρος πρόμαχος των λαϊκών διεκδικήσεων, ο τελευταίος μάστορας μετά τον οποίον η ποίηση εξέπεσε στην αρρυθμία και τον ερμητισμό του νεωτερικού στίχου». Η άρτια φιλολογικά επιμελημένη από τον ποιητή, δοκιμιογράφο και πανεπιστημιακό δάσκαλο Γιάννη Δάλλα, έκδοση της συλλογής το «Φως που καίει» (00), η σχετικά πρόσφατη έκδοση των χρονογραφημάτων του στην «Πρωία» από τον Γ. Ζεβελάκη στο «Φέιγ βολάν της Κατοχής» (007), o τόμος «Ο λαός των Μουνούχων» (00) σε φιλολογική επιμέλεια Βασίλη Αλεξίου, με τα τρία ξεχασμένα αφηγήματα του Βάρναλη («Ο λαός των Μουνούχων», «Ιστορία του Αγίου Παχωμίου» και «Οι φυλακές») που ανακαλεί λησμονημένες πτυχές του βαρναλικού έργου, συνηγορούν για το αναζωογονημένο ενδιαφέρον της κριτικής σκέψης, αλλά και για την ανταπόκριση του σύγχρονου αναγνωστικού αισθητηρίου στο έργο ενός δημιουργού που εισήγαγε στα ελληνικά γράμματα την κοινωνική ποίηση συνταιριασμένη με την παρωδιακή διάθεση, με κύρια χαρακτηριστικά του την πολυμέρεια, την εφευρετικότητα, την πολυφωνία, αλλά και τη γλωσσική και υφολογική ποικιλία της ποιητικής σύνθεσης. Βιβλιογραφία:. Ιδία έρευνα στο Αρχείο Βάρναλη με ερευνητική χορηγία του Ιδρύματος Andrew Mellon.. Στέφαν Γκέτσεβ, «Ανάμνηση για τον Κ. Βάρναλη», στο «Οι φίλοι μου οι Έλληνες», απομνημονεύματα ενός Βούλγαρου ελληνιστή, εκδ. Έψιλον, Σόφια, 008. «Το φως που καίει», εκδ. Κέδρος, 00, επιμ. Γ. Δάλλα 4. Γιώργος Ζεβελάκης, «Φέιγ βολάν της Κατοχής», εκδ. Καστανιώτης, 007, (χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Πρωία»), υπό τη ρουμπρίκα «Τέχνη και ζωή». Εργοβιογραφικό του ποιητή (884-974), Αλέξανδρος Αργυρίου και Δημήτρης Ποσάντζης 5. «Ο λαός των Μουνούχων», φιλολογική επιμέλεια Βασίλη Αλεξίου και επιμέλεια έκδοσης Αικατερίνης Μακρυνικόλα, εκδ. Κέδρος, 00 6. H Λέξη (τεύχος 87). Αφιέρωμα στον ποιητή Κώστα Βάρναλη 7. Roderick Beaton, An introduction to Modern Greek Literature, Oxford University Press 8. Αφιερωματικό τεύχος του περ. «Αντί» στον Κ. Βάρναλη 9. «Ο άγνωστος Βάρναλης αποκαλύπτεται», Λ. Κουζέλη, «Το Βήμα», 8 Αυγούστου 00, Παρουσίαση του Αρχείου του Κώστα Βάρναλη 88-974 από την επιμελήτριά του Θ. Μιχαηλίδου 0. Ετήσιο περιοδικό «The New Griffon», τεύχος, εκδ. Γεννάδιος Βιβλιοθήκη. Ταξινόμηση και καταγραφή του αρχείου του Κώστα Βάρναλη από τη Θεανώ Μιχαηλίδου Θ. Μιχαηλίδου, Τα Νέα, 08..999, Κωδικός άρθρου: A6586N8, σελ.. 8. Ο.π. 0