\Έδοξεν τfη ~ βουλfη ~ καd τ Fω ~ δήμ Fω. Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της

\Έδοξεν τfη ~ βουλfη ~ καd τ Fω ~ δήμ Fω Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της

Διοργάνωση έκθεσης: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού - Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς - Επιγραφικό Μουσείο ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Η έκθεση βασίστηκε στην ιδέα της Μαρίας Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, διευθύντριας του Επιγραφικού Μουσείου, η οποία είχε και την επιστημονική επιμέλεια και την ευθύνη του σχεδιασμού μαζί με τον Κώστα Μπουραζέλη, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το Επιγραφικό Μουσείο συνεργάστηκαν: οι αρχαιολόγοι Π. Γρηγοριάδου, Α. Θέμος, Ε. Ζαββού, Ειρ.-Λ. Χωρέμη, Ειρ. Μαγκανιώτη, Γ. Χρυσοβιτσάνος και η ιστορικός Χρ. Συναρέλλη οι συντηρητές Στ. Τζανέκας, Η. Κάσσης, Ι. Πεγκούσης, Δ. Ασημακόπουλος, Χ. Γιαννουλόπουλος, Θ. Αρφάνης, Μ. Καριπίδη (Εργαστήριο Συντήρησης) Οργάνωση - Καλλιτεχνική επιμέλεια: Άννα Ενεπεκίδου, Μυρτώ Καρακωστάνογλου - Τμήμα Εκθέσεων του Ιδρύματος της Βουλής Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός: Νίκος Κυριακόπουλος, Κωστής Χρυσός, αρχιτέκτονες Χρονολόγιο, επιλογή γραμματειακών πηγών: Γιώργος Σταθακόπουλος - Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Ιδρύματος της Βουλής Παραγωγή οπτικοακουστικών: Βουλή Τηλεόραση Γραφιστική επεξεργασία, ηλεκτρονική επεξεργασία σχεδίων - χαρτών: Looking A.E. Τεχνικές εργασίες: Αντώνης και Μάνος Λιγνός, Ακτίδης Photolab, Δημήτρης Τριανταφύλλου Ο οδηγός αυτός συνοδεύει την έκθεση «\Έδοξεν τfη ~ βουλfη ~ καd τ Fω~ δήμ Fω. H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της» ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΟΔΗΓΟΥ Επιστημονική επιμέλεια Β (επιγραφικού) Μέρους: Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Π. Γρηγοριάδου. Ε. Ζαββού Επιμέλεια έκδοσης: Άννα Καραπάνου - Τμήμα Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής Συγγραφείς κειμένων από το Επιγραφικό Μουσείο: Π. Γρηγοριάδου, Ε. Ζαββού, Α. Θέμος, Μ. Λαγογιάννη-Γεωγρακαράκου, Ειρ. Μαγκανιώτη, Ειρ.-Λ. Χωρέμη, Χρ. Συναρέλλη, Γ. Χρυσοβιτσιάνος Μεταφράσεις επιγραφών από το Επιγραφικό Μουσείο: Π. Γρηγοριάδου, Ε. Ζαββού, Α. Θέμος, Ειρ.-Λ. Χωρέμη Μεταφράσεις επιγραφών από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας): Σ. Ανεζίρη, Ν. Μπιργάλιας, Κ. Μπουραζέλης, Α. Ραμού-Χαψιάδη Συγγραφείς κειμένων από το Ίδρυμα της Βουλής: Άννα Καραπάνου, Γιώργος Σταθακόπουλος Πολυτονικά κείμενα επιγραφών: ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ Μ. & Ε. Μπαλή Ο.Ε. Καλλιτεχνικός σχεδιασμός: Θύμιος Πρεσβύτης _ Θεόδωρος Αναγνωστόπουλος (Peak advertising) Παραγωγή: Peak advertising Εκτύπωση: Πέργαμος Α.Β.Ε.Ε. Για την παραχώρηση υλικού, ευχαριστούμε θερμά τους: A Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα - Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά, Βιβλιοθήκη της Βουλής, Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Νομισματικό Μουσείο, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Επιγραφικό Μουσείο, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Μουσείο Μπενάκη-Φωτογραφικά Αρχεία, καθώς και τον Παναγιώτη Στέφο και το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής Κληρονομιάς ΛύρΑυλος για την ευγενική παραχώρηση της μουσικής. έκδοσης ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 e-mail: foundation@parliament.gr http://foundation.parliament.gr κειμένων και εικόνων επιγραφών ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Απαγορεύεται η ολική ή μερική ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων ή της εικονογράφησης του παρόντος τεύχους χωρίς την έγγραφη άδεια του Επιγραφικού Μουσείου. ISBN 978-960-6757-04-4

\Έδοξεν τfη ~ βουλfη ~ καd τ Fω~ δήμ Fω Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της

Περιεχόμενα Πρόλογος του Προέδρου της Βουλής Πρόλογος του Yπουργού Πολιτισμού A Μέρος: Η αθηναϊκή δημοκρατία Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας Η Αγορά της Αθήνας: έδρα των διοικητικών οργάνων της δημοκρατίας Χρονολόγιο B Μέρος: H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της Η γέννηση της δημοκρατίας και των ψηφισμάτων Όψεις της δομής και της λειτουργίας της διαμορφωμένης αθηναϊκής δημοκρατίας 1. Οργάνωση και αρμοδιότητες των αρχών του αθηναϊκού κράτους έως το τέλος των κλασικών χρόνων 2. Έκδοση και δημοσιοποίηση των ψηφισμάτων σύντομη περιγραφή του τυπικού τους 3. Kλάδοι δημόσιας οργάνωσης και δραστηριοτήτων: νόμοι, δημόσια έργα, λατρεία 4. Αθηναϊκή δημοκρατία και εξωτερική πολιτική (αθηναϊκή ηγεμονία, συνθήκες-συμμαχίες, άμυνα, πολεμικές επιχειρήσεις, ίδρυση αποικιών-κληρουχιών) 5. Τιμητικά ψηφίσματα της αθηναϊκής δημοκρατίας για πολίτες της και ξένους Οι περιπέτειες της αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τον 5ο αι. π.χ. Περίοδοι περιορισμών στοιχείων του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ποινές καταλυόντων τη δημοκρατία και τιμές των υποστηρικτών της Αγώνες, περιορισμοί και προσαρμοστικότητα της αθηναϊκής δημοκρατίας: από την αναμέτρηση με τη Μακεδονία έως και τα ρωμαϊκά χρόνια Επίμετρο: Από το αρχαίο ψήφισμα στο Φύλλο Eφημερίδος της Κυβερνήσεως: στην αρχαιότητα το ψήφισμα σήμερα τι; Παράρτημα: Αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς σε νεοελληνική μετάφραση Κατάλογος εκθεμάτων Κατάλογος εικόνων εκτός έκθεσης Βιβλιογραφία 8 11 12 26 42 48 52 54 58 66 78 112 128 136 148 150 154 158 159

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι, αναμφισβήτητα, το πιο σημαντικό, το πιο μελετημένο, το πιο επίκαιρο πολιτειακό θέμα της ελληνικής ιστορίας των κλασικών χρόνων. Δεν είναι, άλλωστε, μόνο η αρχαιότερη δημοκρατία. Είναι η πιο δομημένη, λειτουργική, παραγωγική και στέρεη ανάμεσα στις δημοκρατίες της εποχής της. Η εξέλιξη και η ωρίμανσή της συνυφαίνεται άρρηκτα με την ιστορία της πιο δημιουργικής πόλης-κράτους της αρχαιότητας. Βασικό χαρακτηριστικό της Αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι η αέναη εξελικτική πορεία της. Οι μεταρρυθμίσεις που γνώρισε έρχονταν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα, τις ανάγκες, τις απαιτήσεις της εξελισσόμενης κοινωνικής πραγματικότητας. Γίνονταν, με πρωτοβουλία διακεκριμένων πολιτικών προσώπων, που εξέφραζαν τις επιθυμίες και τα αιτήματα πλατιών στρωμάτων του αθηναϊκού λαού. Φορέας αυτής της πραγματικότητας ήταν ο Δήμος, το σώμα των Αθηναίων πολιτών. Ήταν, έτσι, η Αθηναϊκή Δημοκρατία το αποτέλεσμα διαρκούς διαλόγου ανάμεσα στους πολίτες και τους ηγέτες τους. Νομοθέτης ήταν ο ίδιος ο Δήμος. Οι νόμοι παράγονταν συνεχώς, με βάση μια προκαθορισμένη διαδικασία, και ο Δήμος μπορούσε να τους καταργήσει. Τα ψηφίσματα, όπως άλλωστε προκύπτει και από την έννοια του όρου, ήταν προϊόν δημοκρατικής ψηφοφορίας. Νόμοι και ψηφίσματα αναγράφονταν σε μαρμάρινες στήλες προκειμένου να είναι προσιτοί σε όλους τους πολίτες. Αυτή, ακριβώς, η πρακτική άφησε πλούσιο υλικό, που μας επιτρέπει, σήμερα, να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε τη λειτουργία της Δημοκρατίας στην Αθήνα. Η έκθεση που παρουσιάζεται στον Εκθεσιακό Χώρο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, με τον τίτλο «\Έδοξεν τfη ~ βουλfη ~ καd τ Fω~ δήμ Fω. Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της», αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ο Δήμος της Αθήνας νομοθετούσε και επέβλεπε την τήρηση των αποφάσεών του. Μέσα από τα εκθέματα παρουσιάζεται η εξέλιξη και η τυποποίηση των διαδικασιών για την προετοιμασία και την έκδοση ψηφισμάτων, που κάλυπταν όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής: από την εξωτερική πολιτική μέχρι την απόδοση τιμών σε επιφανείς πολίτες. Εκτίθεται, ακόμη, σημαντικό υλικό, που συμβάλλει στη γνώση και την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας της Αθηναϊκής Πολιτείας, της διαμόρφωσης της Αθηναϊκής Επικράτειας αλλά και των χώρων που συνεδρίαζαν τα όργανα της Πολιτείας. 8-9

Από τη μελέτη των ψηφισμάτων, αλλά και του τρόπου συμμετοχής των πολιτών σε όλες τις διαδικασίες της διακυβέρνησης της πόλης-κράτους, εντοπίζουμε τις ιδέες, που αναβίωσαν στη Δυτική Ευρώπη, κατά την Αναγέννηση, που ενέπνευσαν τους συνταγματικούς νομοθέτες στα τέλη του 18ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, αλλά και που οδήγησαν, ανάμεσα στ άλλα, στη διαμόρφωση των σημερινών δημοκρατιών. Στον οδηγό αυτό περιλαμβάνεται και σύνοψη των εκτενών κειμένων, που απαρτίζουν τον Επιστημονικό Κατάλογο Επιγραφών, που εκδίδεται από το Επιγραφικό Μουσείο παράλληλα και με αφορμή την έκθεση, καθώς και άλλο εποπτικό υλικό. Ευχαριστούμε τον υπουργό Πολιτισμού και τις υπηρεσίες του Υπουργείου, ιδιαίτερα δε τη διευθύντρια του Επιγραφικού Μουσείου δρ Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, η οποία και κατέθεσε την πρόταση για την παρούσα έκθεση. Ευχαριστούμε όλους όσοι συμμετείχαν στην επιλογή των μνημείων και τη συγγραφή των συνοδευτικών κειμένων, τους συνεργάτες του Επιγραφικού Μουσείου και την επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών, που εργάστηκε με επικεφαλής τον καθηγητή Κώστα Μπουραζέλη. Ευχαριστούμε όλους τους φορείς που προσέφεραν πρόσθετο υλικό, όπως την A Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Νομισματικό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη. Ευχαριστούμε, επίσης, το προσωπικό του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, καθώς και τον τηλεοπτικό σταθμό της Βουλής. Δημήτριος Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

Η αθηναϊκή δημοκρατία είναι για το σύγχρονο κόσμο αντικείμενο μελέτης, ερμηνείας, θαυμασμού, και ακόμη, σύμβολο έμπνευσης και διεκδίκησης. Τα μοναδικά πρωτότυπα μνημεία των αρχαίων επιγραφών συνιστούν μια πρωτογενή και θεμελιώδη πηγή που δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις. Χωρίς διάμεσα ή παρεμβάσεις οι αρχαίες επιγραφές μιλούν για την πρώτη δημοκρατία της παγκόσμιας ιστορίας και βοηθούν στην κατανόηση της λειτουργίας των βασικών πτυχών της και της εξελικτικής πορείας της. Υπερβαίνοντας τη φθορά των αιώνων, μεγάλο μέρος των επιγραφών αυτών σώζεται και φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο. Χαιρετίζω, λοιπόν, αυτήν την τόσο σημαντική έκθεση, ιδέα που υλοποιήθηκε με ένα μεγάλο μέρος πρωτοτύπων επιγραφικών μνημείων στον Εκθεσιακό Χώρο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Χαιρετίζω, ακόμη, την πρωτοποριακή συνεργασία του Επιγραφικού Μουσείου με το Πανεπιστήμιο Αθηνών για το σχεδιασμό και την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης. Στις μέρες μας οι έννοιες Δημοκρατία, Παιδεία, Πολιτισμός είναι αλληλένδετες. Ας αφήσουμε τους φθεγγόμενους λίθους του Επιγραφικού Μουσείου να μιλήσουν για όλα αυτά που συγκινούν, εμπνέουν, διδάσκουν και εξυψώνουν. Μιχάλης Λιάπης Υπουργός Πολιτισμού

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας Η δημοκρατία είναι η μορφή του πολιτεύματος στην οποία η βούληση του συνόλου του λαού διαμορφώνει τη βούληση της κοινότητας ή της πολιτείας. Κατά τον Αριστοτέλη η δημοκρατία είναι μία από τις τρεις γνήσιες και ορθές μορφές πολιτεύματος οι δύο άλλες είναι η βασιλεία και η αριστοκρατία. Ιστορικά η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα για να δηλώσει αρχικά μια πολιτική αντίληψη που εκφράζεται από κάποιο συγκεκριμένο κόμμα, το δημοκρατικό, και όχι ένα συγκεκριμένο τύπο κρατικής οργάνωσης. Το δημοκρατικό αυτό κόμμα αντιτίθεται στην ουσία προς το ολιγαρχικό, αριστοκρατικό κόμμα, που επιδίωκε τη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια λίγων οικονομικά ισχυρών οικογενειών. Στο δημοκρατικό πολίτευμα ο πολίτης μετέχει στα κοινά και αποφασίζει ο ίδιος για την τύχη τη δική του και της πατρίδας του. Το σύνολο των πολιτών είναι η βάση και η ουσία της δημοκρατίας. Η δομή των πόλεων-κρατών και το ολιγάριθμο του πληθυσμού τους εξηγούν γιατί στην αρχαιότητα κατέστη δυνατή η άμεση δημοκρατία, έκφραση της οποίας ήταν η εκκλησία του δήμου, που αποτελούσε βασικό όργανο της λαϊκής διακυβέρνησης. Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν είναι μόνο η αρχαιότερη, αλλά και η πιο δομημένη, λειτουργική, παραγωγική και στερεή ανάμεσα στις δημοκρατίες της εποχής της, ενώ η εξέλιξη και ωρίμανσή της συνυφαίνεται άρρηκτα με την ιστορία της πιο δημιουργικής πόλης-κράτους της αρχαιότητας. Η άμεση αθηναϊκή δημοκρατία δεν δημιουργήθηκε από κάποια μαζική κινητοποίηση των οικονομικά κατώτερων βαθμίδων του πληθυσμού. Δεν συνιστά προϊόν επανάστασης, όπως πολλές από τις σύγχρονες δημοκρατίες. Αντίθετα, υπήρξε αποτέλεσμα συγκεκριμένων αποφάσεων ορισμένων μελών των αριστοκρατικών οικογενειών. Όμως και πάλι, οι ενέργειες αυτές δεν έγιναν για να υλοποιηθεί κάποια προϋπάρχουσα (προγραμματική) θεωρία ανάδειξης και προστασίας απαράγραπτων φυσικών δικαιωμάτων του πολίτη. Συνιστούσαν προσπάθειες αντιμετώπισης συγκεκριμένων πρακτικών προβλημάτων (στρατιωτικής, οικονομικής, κοινωνικής ή πολιτικής φύσης). Παράλληλα, δεν αποκλείονται και οι περιπτώσεις όπου πρωτοβουλίες εκδημοκρατισμού χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα επίτευξης ίδιων στόχων από τους εμπνευστές τους, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού για πολιτική εξουσία. Η πορεία, λοιπόν, προς την ώριμη δημοκρατία του 5ου αιώνα αρθρώνεται από σαφή, συγκεκριμένα γεγονότα καθένα από τα οποία μάλιστα, αν και αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για το επόμενό του, θεωρείται από τους συγχρόνους του (ή τους εμπνευστές του) η οριστική κατάληξή της. Δεν υπάρχει ένα ιδανικό δημοκρατίας -υποθήκη για τις επερχόμενες γενιές Αθηναίων. Σε πολιτειακό επίπεδο, αυτά τα συγκεκριμένα γεγονότα είναι οι προτάσεις, τα μέτρα, οι μεταρρυθμίσεις ή νομοθεσίες του Δράκοντα, του Σόλωνα, του Κλεισθένη, του Θεμιστοκλή, του Εφιάλτη και τέλος του Περικλή. Όλοι τους, όπως και οι ολιγαρχικοί ή αριστοκρατικοί αντίπαλοί τους, ήταν μέλη εξεχουσών αριστοκρατικών οικογενειών. Υπάρχει όμως μία πολύ σημαντική παράμετρος. Όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις γίνονταν για να αντιμετωπιστούν καινούρια προβλήματα, νέες ανάγκες και απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Φορέας αυτής της πραγματικότητας ήταν ο δήμος, και κυρίως οι δύο κατώτερες οικονομικά βαθμίδες του, οι ζευγίτες και οι θήτες. Οι ανάγκες τους συνήθως είχαν να κάνουν με την οικονομική τους θέση. Οι απαιτήσεις τους ήταν το αποτέλεσμα της ολο-

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Παράσταση τριήρους από το ανάγλυφο Lenormant, 410-400 π.χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας ένα και μεγαλύτερης συμμετοχής τους στην άμυνα της πόλης-κράτους. Όλα τα βήματα προς τη δημοκρατία έγιναν στο πλαίσιο στρατιωτικών επιτυχιών των οπλιτών και της συνεισφοράς των θητών στο ναυτικό πόλεμο. Συνεπώς, οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις αν και πραγματοποιούνταν με πρωτοβουλία διακεκριμένων πολιτικών προσώπων, πάντα αυτά είχαν διαισθανθεί τις επιθυμίες των πλατιών στρωμάτων του αθηναϊκού λαού. Η δημοκρατία είναι λοιπόν το αποτέλεσμα του διαρκούς διαλόγου μεταξύ των πολιτών και των ηγετών τους. Τέλος, η ανάμνηση της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών και ο φόβος για μια νέα, αποτελεί έναν άλλο παράγοντα ενίσχυσης της δημοκρατίας. Ο φόβος αυτός λειτουργεί ενοποιητικά: τόσο ο λαός, όσο και οι αριστοκράτες ιδίως οι τελευταίοι μοιράζονται τόσο αυτόν το φόβο όσο και την απέχθεια προς μια τέτοια προοπτική. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Τυραννοκτόνοι, Aρμόδιος και Αριστογείτονας, αποτελούν ιδρυτικό μύθο της δημοκρατίας. Η εξέλιξη του πολιτεύματος στην Αθήνα Τον 8ο και τον 7ο αι. π.χ., στην Αθήνα, όπως στις περισσότερες ελληνικές πόλεις, την εξουσία είχαν τα αριστοκρατικά γένη (ευπατρίδαι, γνώριμοι, εσθλοί), τα οποία διοικούσαν την πόλη μέσω της βουλής του Αρείου Πάγου και σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο (θέμιστα). Από τον 7ο αιώνα, οι χωρικοί και οι βιοτέχνες συμμετείχαν ενεργά στην άμυνα της πόλης. Ωστόσο, λόγω των οικονομικών συνθηκών αναγκάζονταν να υποθηκεύσουν τη γη και την ελευθερία τους. Η κοινωνική δυσαρέσκεια που προκλήθηκε είχε κύριο αίτημα την παραγραφή των χρεών αλλά και τη μεγαλύτερη συμμετοχή των μεσαίων τάξεων στη διοίκηση. Για να εκτονωθεί η κατάσταση, οι αριστοκράτες επιστράτευσαν από τις τάξεις τους, τους νομοθέτες. Έτσι, ο Δράκων το 624 ή 621 π.χ. θέσπισε για πρώτη φορά γραπτούς νόμους. Το 594/3 π.χ. ο Σόλων θα προχωρήσει ακόμη πιο πέρα: θα καταργήσει τα χρέη και τους δυσβάστακτους όρους δανεισμού (σεισάχθεια) ενώ θα μεταβάλει το πολίτευμα με την ίδρυση ενός δεύτερου, πιο αντιπροσωπευτικού συμβουλίου: τη βουλή των τετρακοσίων που μαζί με τον Άρειο Πάγο ανέλαβε τη διοίκηση της πόλης. Παράλληλα, η εκκλησία του δήμου (δηλαδή η συνέλευση των πολιτών) η συμμετοχή στην οποία εξασφαλιζόταν από την κατοχή συγκεκριμένου γεωργικού εισοδήματος και είχε ρόλο καθαρά τυπικό περιέλαβε όλο το σώμα των πολιτών και απέκτησε διοικητικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα μεικτό πολίτευμα με αριστοκρατικούς και πρώιμους δημοκρατικούς θεσμούς, το οποίο θα αποτελέσει το πρότυπο για όλους τους μεταγενέστερους μετριοπαθείς ολιγαρχικούς («πάτριος πολιτεία»). Ωστόσο οι κοινωνικές και οικονομικές διαμάχες θα οδηγήσουν όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις στην εγκαθίδρυση τυραννίδας από τον Πεισίστρατο και τους γιους του (561/0-510 π.χ.). Αν και δεν άλλαξαν τα πολιτειακά όργανα, στην πράξη όλες οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τους τυράννους. Η αναταραχή που θα ακολουθήσει την πτώση του καθεστώτος, με τις σπαρτιατικές επεμβάσεις και τους πολιτικούς ανταγωνισμούς, θα αναγκάσει κάποιες αριστοκρατικές οικογένειες να προσεταιριστούν το λαό, προκειμένου να αντιμετωπίσουν εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Έτσι το 508/7 π.χ. ο Κλεισθένης θα εισαγάγει μέτρα που θεωρητικά και πρακτικά εγκαινιάζουν 14-15

ένα νέο πολίτευμα: τη δημοκρατία. Δημιουργεί δέκα νέες πολιτικές φυλές με βάση τις οποίες διαρθρώνονται όλα τα όργανα της πόλεως και παραχωρεί στους δήμους τοπική αυτοδιοίκηση. Αντικαθιστά τη βουλή των τετρακοσίων με αυτή των πεντακοσίων, η οποία έχει νομοπαρασκευαστικές, διοικητικές, ελεγκτικές και δικαστικές εξουσίες. Παράλληλα, καθιστά την εκκλησία του δήμου το ανώτατο, τακτικά συνερχόμενο, νομοθετικό και δικαστικό σώμα, ενώ ιδρύει και συλλογικά αντιπροσωπευτικά όργανα διοίκησης. Το νέο πολίτευμα θα ενδυναμωθεί χάρη στις πολεμικές επιτυχίες (απόκρουση Σπαρτιατών, νίκες στους Περσικούς πολέμους Μαραθώνας 490 π.χ., Σαλαμίνα 480 π.χ., Πλαταιές 479 π.χ.). Η συμμετοχή των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων ως κωπηλατών στον πανίσχυρο αθηναϊκό στόλο (Θεμιστοκλής 482 π.χ.) θα οδηγήσει στην απόλυτη, ριζοσπαστική δημοκρατία. Τελευταίο εμπόδιο σε αυτή την πορεία αποτελεί ο Άρειος Πάγος, που θα δει τον Εφιάλτη (462 π.χ.) να του αφαιρεί τις πολιτικές εξουσίες. Όταν στο εξής οι Αθηναίοι θα μιλούν για δημοκρατία, θα αναφέρονται αποκλειστικά στη μετά το 462 εκδοχή της. Υπό την πολιτική κυριαρχία του Περικλή (458/7-429 π.χ.) σταδιακά εφαρμόζονται όλοι οι γνωστοί δημοκρατικοί θεσμοί: άρση των οικονομικών περιορισμών για την ανάληψη αξιωμάτων. σύντομη θητεία (συνήθως ένα έτος) σε αυτά. ανάδειξη με κλήρωση με εξαίρεση τους δέκα στρατηγούς, που είναι αιρετοί και επανεκλέξιμοι λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του αξιώματός, το οποίο λειτουργεί και ως μέσο ανάδειξης και κυριαρχίας ισχυρών πολιτικών ανδρών. κρατική αποζημίωση (μισθοφορά) για την άσκηση αξιώματος. έλεγχος όλων των αξιωματούχων από την εκκλησία. ισηγορία (το δικαίωμα δηλαδή του καθενός να συμβουλεύσει δημόσια τους Όστρακα οστρακισμού με τα ονόματα των Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Κίμωνα, Περικλή και Αλκιβιάδη, 480-415 π.χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς.

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας συμπολίτες του). ισονομία (ισότητα μέσω του νόμου, δηλαδή επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά και ισότητα ενώπιον του νόμου, δηλαδή ίση μεταχείριση όλων στα δικαστήρια, με βάση τους γραπτούς νόμους). αποφάσεις συλλογικών οργάνων με ψηφοφορία. οστρακισμός: δηλαδή δεκαετής προληπτική εξορία εν δυνάμει επικίνδυνων ανδρών για τη δημοκρατία. λειτουργίες: υποχρεωτική χρηματοδότηση και οργάνωση από τους πλουσίους πολίτες κρατικών δραστηριοτήτων (θεατρικοί αγώνες, τριήρεις, πομπές κ.λπ.). Πηγές χρηματοδότησης της δημοκρατικής Αθήνας ήταν τα μεταλλεία του Λαυρίου και κυρίως η A Αθηναϊκή ή Δηλιακή Συμμαχία (478/7-404 π.χ.), η οποία περιλάμβανε τις περισσότερες πόλεις του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας και είχε στόχο την απομάκρυνση του περσικού κινδύνου (μάχη στον Ευρυμέδοντα - Κίμων 468(;) π.χ., εκστρατείες στην Αίγυπτο 460/59-454 π.χ. και την Κύπρο 450-449 π.χ., Καλλίειος ειρήνη 449 π.χ.). Γρήγορα όμως μεταμορφώνεται σε μέσο για οικονομική και στρατιωτική κυριαρχία της Αθήνας (πολιτειακές και δικαστικές επεμβάσεις στις πόλεις-μέλη, αυστηρή φορολογία, μεταφορά συμμαχικού ταμείου στην Αθήνα το 454 π.χ. και αντίστοιχη χρηματοδότηση δημόσιων έργων π.χ. οικοδομικό πρόγραμμα Ακροπόλεως), η οποία καταστέλλει τις αποστασίες σκληρά (Θάσος 465-463 π.χ., Σάμος 440-439 π.χ. κ.ά.). Η Σπάρτη ανησυχεί για την ασφάλεια της Πελοποννησιακής Συμμαχίας και εκλαμβάνει κάποιες κινήσεις της Αθήνας ως αμφισβήτηση της κυριαρχίας της στον ελλαδικό χώρο. Δοκιμάζει τις αντοχές της αντιπάλου της στον Πρώτο Πελοποννησιακό πόλεμο (460-446/5 π.χ.) και καιροφυλακτεί. Όμως το σύστημα των δύο συμμαχιών είναι τόσο περίπλοκο ώστε θα εξαναγκάσει τις δύο δυνάμεις να συρθούν σε σύγκρουση. Ο μακροχρόνιος Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.χ.) είναι πόλεμος φθοράς και η λήξη του θα βρει την Αθήνα να χάνει το στόλο της, τη συμμαχία της, τα τείχη και το πολίτευμά της. Ήδη από το 411 π.χ. οι ολιγαρχικοί θα επιχειρήσουν μια πρώτη, βραχύβια, νομιμοφανή ανατροπή της δημοκρατίας (βουλή των τετρακοσίων, πολιτικό σώμα 5.000). Το ίδιο βραχύβιο (404-403 π.χ.) θα είναι και το παράνομο καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων. Πολύ σύντομα η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στην Αθήνα (403 π.χ.) και μάλιστα στη μαζική, λαϊκή της μορφή για να λειτουργήσει αποτελεσματικά έως το 322 π.χ. Η διαφορά είναι τώρα ότι πρέπει να επιβιώσει χωρίς τα τεράστια χρηματικά ποσά της προηγούμενης περιόδου. Αυτό το επιτυγχάνει με περαιτέρω επαγγελματοποίηση της πολιτικής οργάνωσης. Οι υπηρεσίες και οι συλλογικές αρχές στους τομείς της οικονομίας, της διοίκησης και της νομοθετικής προετοιμασίας (π.χ. θεσμός νομοθετών) εξειδικεύονται, ενώ οι στρατηγοί αυτονομούνται. Η θέσπιση όλο και μεγαλύτερου εκκλησιαστικού μισθού φανερώνει κάποια κόπωση στη συμμετοχή των κατώτερων στρωμάτων στα κοινά αλλά και βελτίωση των δημόσιων εσόδων. Σε γενικές γραμμές η δημοκρατία λειτουργεί σωστά, αφού η Αθήνα μένει ανεπηρέαστη από τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα του 4ου αιώνα (εμφύλιες συγκρούσεις ολιγαρχικών και δημοκρατικών, ανεργία, ληστεία κ.ά.). Φορείς της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας είναι επαγγελματίες πολιτικοί-ρήτορες, όπως ο Καλλίστρατος, ο Λυκούργος ή ο Δημοσθένης. 16-17

Η Αθήνα από νωρίς και μαζί με άλλες πόλεις-κράτη θα εμπλακεί σε μάταιους πολέμους εναντίον της κυριαρχίας της Σπάρτης (395-387 π.χ., 378-371 π.χ.). Για το σκοπό αυτό θα επανιδρύσει και τη ναυτική της συμμαχία (Β Αθηναϊκή Συμμαχία, 378/7-338 π.χ.), αλλά σε πιο μετριοπαθή βάση σε σχέση με αυτήν του 5ου αιώνα. Παράλληλα, θα επιχειρήσει με σχετική επιτυχία την επανασύσταση του στόλου της (Κόνων). Η άνοδος της Θήβας αναγκάζει την Αθήνα να συμμαχήσει με τον παλαιό εχθρό (Σπάρτη) εναντίον της νέας δύναμης (369-362 π.χ.). Τέλος, υποχρεώνεται για άλλη μια φορά να αντιμετωπίσει τις συντονισμένες αποστασίες των μελών της συμμαχίας της (Συμμαχικός πόλεμος, 357-355 π.χ.). Το κενό εξουσίας που δημιουργούν οι συνεχείς πόλεμοι, οι συμμαχίες, οι ανακωχές, οι αλλαγές στρατοπέδων έρχεται να καλύψει ταχύτατα ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β. Η Αθήνα αντιδρά απρόθυμα και ανοργάνωτα. Όταν επιτέλους θα ενεργοποιηθεί, θα οδηγηθεί στην αποφασιστική μάχη της Χαιρώνειας (338 π.χ.), όπου και θα ηττηθεί. Αν και αναγκάζεται να συμμετάσχει στην Ελληνική Συμμαχία του Μακεδόνα βασιλιά, η Αθήνα διατηρεί την ανεξαρτησία και τη δημοκρατία της. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι Αθηναίοι θα ηγηθούν της κοινής προσπάθειας αποτίναξης της έμμεσης μέχρι τότε μακεδονικής κυριαρχίας για να ηττηθούν και πάλι (Λαμιακός πόλεμος, 323-322 π.χ.). Ο Μακεδόνας αντιβασιλιάς Αντίπατρος τοποθετεί φρουρά στην πόλη, καταργεί τη δημοκρατία και εγκαθιδρύει αυστηρή φιλομακεδονική ολιγαρχία. Αρκετοί μελετητές τοποθετούν εδώ το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Για ένα μεγάλο διάστημα του 3ου αι. π.χ., η Αθήνα υφίσταται τις συνέπειες των πολέμων των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τυπικά είναι μια ανεξάρτητη και αυτοδιοικούμενη πόλη. στην πράξη όμως το πολίτευμά της μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με τις επιθυμίες των κατά καιρούς Μακεδόνων επικυρίαρχών της. Αυτοί είναι κυρίως ο Κάσσανδρος (γιος του Αντίπατρου) και ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Έτσι, από το 322 έως το 287 π.χ. οι Αθηναίοι βλέπουν όλα τα είδη πολιτευμάτων (δημοκρατίες, μετριοπαθείς δημοκρατίες-τιμοκρατίες, ολιγαρχίες, τυραννίδα). Η μόνη που μένει σταθερή είναι η μακεδονική φρουρά στον Πειραιά. Μόλις η Αθήνα κερδίζει την ανεξαρτησία της (287 π.χ.) εγκαθιδρύει και πάλι τη δημοκρατία. Βέβαια πρόκειται για μια δημοκρατία χωρίς πόρους, χωρίς τον Πειραιά και η οποία έχει ανάγκη από τη φιλοτιμία των πλούσιων πολιτώνευεργετών. Ωστόσο, η εκκλησία του δήμου λειτουργεί συστηματικά. Οι φυλές γίνονται δώδεκα και οι βουλευτές 600. Η αναβίωση αυτή θα τερματιστεί με την ήττα στο Χρεμωνίδειο πόλεμο (267-262 π.χ.), την τελευταία απόπειρα της πόλης να πρωταγωνιστήσει στα ελληνικά πράγματα. Οι νικητές βασιλείς της Μακεδονίας (Αντιγονίδες) θα κυβερνήσουν με μετριοπάθεια (262-229 π.χ.) και σταδιακά θα παραχωρήσουν μια ψευδοδημοκρατική αυτονομία. Το 229 π.χ. οι Μακεδόνες αποσύρονται και ανοίγει η δεύτερη και τελευταία περίοδος αναβίωσης της δημοκρατίας. Είναι ήσυχη και αυστηρά περιορισμένη στις εσωτερικές της υποθέσεις. Η ρητορική της είναι μεγαλοπρεπής (θεοποίηση του Δήμου και αργότερα της ίδιας της Δημοκρατίας), ωστόσο πολλά αξιώματα γίνονται άμισθα, αιρετά και μονοπωλούνται από πλούσιες

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας οικογένειες. Εγγυητής της ανεξαρτησίας είναι η Ρώμη. Η Αθήνα είναι από τις πρώτες πόλεις που επισήμως ονομάζεται «φίλη και σύμμαχος» της Ρώμης, τίτλος που στο εξής θα την ακολουθεί πιστά (200-27 π.χ.). Ως ανταμοιβή θα της παραχωρηθεί η Δήλος (167 π.χ.) και τα τεράστια κέρδη που αποφέρει το εκεί εμπόριο δούλων. Αυτά τα κέρδη θα τα καρπωθούν μόνο τα ανώτερα στρώματα που θα γίνουν οι πιο πιστοί υποστηρικτές της Ρώμης και αθόρυβα θα καταστήσουν ανενεργή τη δημοκρατία (τέλη 2ου αι. π.χ.). Το τυπικό και οριστικό τέλος της δημοκρατίας επέρχεται με τον A Μιθριδατικό πόλεμο (88-86 π.χ.) και τη συνακόλουθη λεηλασία της Αθήνας από το Σύλλα. Όλο τον 1ο αι. π.χ. η Αθήνα _ όπως και όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις _ προσπαθεί να συνέλθει από την οικονομική καταστροφή, τη δημογραφική συρρίκνωση, τα χρέη προς τους Ρωμαίους στρατηγούς και τους Ιταλούς επιχειρηματίες καθώς και τις λάθος επιλογές στρατοπέδου κατά τους εμφύλιους πολέμους των Ρωμαίων. Το 27 π.χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος την εντάσσει στη νέα συγκλητική επαρχία της «Αχαΐας». Τον 1ο αι. μ.χ. επέρχεται σταδιακή βελτίωση. Στα μέσα του 2ου αιώνα η συνεχής φροντίδα του αυτοκράτορα Αδριανού και των πλουσίων (Ηρώδης o Αττικός) δίνουν μια τελευταία αίγλη στην πόλη. Η Αθήνα γίνεται η έδρα του «Πανελληνίου» (131 μ.χ.), μιας λατρευτικής ομοσπονδίας ελληνικών πόλεων, ενώ πραγματοποιείται και εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα (Βιβλιοθήκη, Υδραγωγείο κ.ά.). Παράλληλα, η πόλη παραμένει προορισμός των μελών των ανώτερων τάξεων της αυτοκρατορίας, τόσο για εκπαιδευτικούς σκοπούς (λειτουργία φιλοσοφικών σχολών), όσο και για να γνωρίσουν τη φημισμένη πόλη. Τον 3ο αιώνα η πόλη παρακμάζει. Το 267 λεηλατείται από τους Ερούλους και πλέον, επί Διοκλητιανού (τέλη 3ου αι. μ.χ.) περιορίζεται σε μια μικρομεσαία επαρχιακή πόλη. Κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, το πολίτευμα έχει επιστρέψει στην αρχαϊκή του μορφή. Μια μικρή ομάδα πλουσίων, που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστοκράτες, μοιράζεται τα αποκλειστικά αιρετά πλέον αξιώματα και κυβερνά μέσω του Αρείου Πάγου. Ο αριθμός των μελών της βουλής αλλάζει συνεχώς και ο ρόλος της είναι διακοσμητικός. Όσο για την εκκλησία του δήμου, συγκαλείται σπάνια, προκειμένου να επικυρώσει κάποιες τυπικές προτάσεις της βουλής. Χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας Διανοητικό υπόβαθρο. Η ίδρυση και εδραίωση της δημοκρατίας οφείλονται σε συγκεκριμένες αποφάσεις και συνθήκες. Όμως, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο δεν είναι η δημιουργία αλλά η διάρκεια του πολιτεύματος. Και για να μπορέσει να διαρκέσει, δεν αρκεί απλώς να ικανοποιεί τις υλικές ανάγκες των φορέων του. Σε μια τέτοια περίπτωση, θα κατέρρεε στην πρώτη δυσκολία. Αντίθετα, η δημοκρατία έδειξε σαφείς δυνάμεις αντοχής, ανάκαμψης, προσαρμοστικότητας και συνέπειας στις αρχές της. Προϋπόθεση γι αυτό είναι η πολιτική ωρίμανση του ίδιου του σώματος των πολιτών μέσα από τη συνεχή άσκηση της εξουσίας. Αποτέλεσμα και ταυτόχρονα εγγύηση για τη συνέχεια της συστηματικής ενασχόλησης με τα κοινά είναι η σιωπηλή συμφωνία των πολιτών σε κάποιες βασικές πεποιθήσεις-αρχές άμεσης δημοκρατίας. Έτσι, κάθε Αθηναίος πολίτης είναι νοήμον ον, ικανό για ορθές αποφάσεις τόσο για τον εαυτό του όσο και 18-19

για τους άλλους. Είναι έτοιμος να αγνοήσει το ατομικό του συμφέρον έναντι του κοινού. Ταυτόχρονα, πρέπει να μπορεί να ενημερώνεται επαρκώς για όλα τα σημαντικά ζητήματα μέσω της δημοσιοποίησης των νόμων και των ψηφισμάτων και της τακτικής συμμετοχής του στην εκκλησία του δήμου. Τέλος, κάθε πολίτης προτιμά να λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις παρά να τις αναθέτει σε επαγγελματίες πολιτικούς. Με αυτόν τον τρόπο η συμμετοχή γίνεται αυτοσκοπός του πολιτικού όντος σε αντίθεση με τον ιδιώτη που αποκόβεται από την κοινότητα. Βέβαια, οι πολιτικοί ηγέτες και όλοι όσοι κατέχουν εξειδικευμένη γνώση μπορούν να επεξεργάζονται και να υποβάλουν προτάσεις. Από την πλευρά τους οι υπόλοιποι πολίτες το μόνο που χρειάζονται είναι η κοινή λογική προκειμένου να αποφασίσουν, ως κυρίαρχο σώμα, μεταξύ δύο σωστά διατυπωμένων λύσεων. Η διαμόρφωση της νέας νοοτροπίας δεν περιορίστηκε μόνο στην εκ των πραγμάτων συμμετοχή του λαού στα κοινά. Από τα μέσα του 5ου αιώνα, οπότε παγιώνεται στην οριστική της μορφή, η ίδια η δημοκρατία συνειδητοποιεί τον εαυτό της ως κάτι διαφορετικό από όσα είχαν προηγηθεί, τον ορίζει και αρχίζει να συζητά γι αυτόν. Από τη δεκαετία του 460 π.χ. εμφανίζονται και οι όροι-κλειδιά του νέου πολιτεύματος: δημοκρατία, ισονομία και ισηγορία. Από τώρα και στο εξής, η δημοκρατία δεν θα συνδέεται μόνο με την κυριαρχία του δήμου, αλλά και με αυτή του δημόσια ψηφισμένου και καταγεγραμμένου νόμου. Πινάκιο: χάλκινο δικαστικό πλακίδιο-ταυτότητα του Δημοφάνη από την Κηφισιά (Δημοφάνης Φιλ... Κηφισιεύς), 4ος αι. π.χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Φορέας αυτής της συζήτησης είναι οι μορφωμένοι: το μεγάλο κίνημα των σοφιστών (Πρωταγόρας, Αντιφών, Κριτίας κ.ά.), οι ιστοριογράφοι (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης), οι τραγικοί και κωμικοί ποιητές (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Αριστοφάνης), ο Σωκράτης. Τον 4ο αιώνα (Ξενοφών, Ισοκράτης κ.ά.) ο προβληματισμός εντείνεται, για να κορυφωθεί στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το δημοκρατικό περιβάλλον επιτρέπει όχι μόνο τη συζήτηση σχετικά με όλα τα είδη των πολιτευμάτων, αλλά και την εκτόξευση κατηγοριών εναντίον του κατηγοριών που συχνά αποτελούν τον κανόνα για την πλειονότητα των φιλοσόφων και των σοφιστών. Πρακτικό υπόβαθρο. Η άμεση δημοκρατία δεν συνιστά απλώς μια νέα αντίληψη. Για να λειτουργήσει, έχει ανάγκη από συγκεκριμένες πρακτικές και νεωτερισμούς, σε θεσμικό και πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο. Μερικοί από αυτούς μάλιστα είναι τόσο σημαντικοί, ώστε συνιστούν την ίδια την ουσία του πολιτεύματος. Εκτός από το σαφή καθορισμό των κατοίκων της Αττικής που είχαν το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, τον περιορισμό των αρμοδιοτήτων της παλαιάς αριστοκρατικής βουλής του Αρείου Πάγου, οι διοικητικές, δικαστικές και εκτελεστικές εξουσίες περνούσαν στα χέρια της εκκλησίας του δήμου και των πολυάριθμων αιρετών διοικητικών οργάνων της πόλης. Με τον τόπο αυτό όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, ανεξαρτήτως πλούτου ή καταγωγής, είχαν

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας δικαίωμα να συμμετάσχουν στα όργανα της πολιτείας. Σε αυτά γινόταν δημόσια αντιπαράθεση απόψεων, πρόσωπο με πρόσωπο, διενεργούνταν δημόσιες ψηφοφορίες με ανάταση των χεριών η ψήφος όλων είχε την ίδια ισχύ, ο πολίτης που υπέβαλε πρόταση προς συζήτηση ήταν υπεύθυνος για τη νομιμότητά της (γραφή παρανόμων), ενώ οι νόμοι και τα ψηφίσματα της εκκλησίας του δήμου αναγράφονταν σε λίθινες στήλες που αναρτιόνταν σε δημόσιο χώρο. Στα περισσότερα αξιώματα (βουλευτές, δικαστές, άρχοντες, κρατικοί αξιωματούχοι) οι πολίτες αναδεικνύονταν με κλήρωση. Η θητεία είναι συνήθως ετήσια, ενώ όσο πιο μεγάλο κύρος και ισχύ παρείχε ένα αξίωμα τόσο μικρότερη ήταν η θητεία σε αυτό (π.χ. επιστάτης των πρυτάνεων - μία ημέρα. βουλευτής πρυτανεύουσας φυλής - 36 ή 35 ημέρες). Προκειμένου οι Σχεδιαστική αναπαράσταση κληρωτηρίου, σχέδιο Sterling Dow, περίπου 1959, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. Το κληρωτήριο αποκαλύπτει τις προσπάθειες των Αθηναίων να αποτρέψουν τη διαφθορά στη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Τα κληρωτήρια έφεραν δέκα κάθετες σειρές εγκοπών, μία για κάθε αθηναϊκή φυλή, μέσα στις οποίες τοποθετούνταν τα δικαστικά πινάκια. Κατά μήκος της αριστερής πλευράς υπήρχε κοίλος χάλκινος σωλήνας, στον οποίο έριχναν, με τυχαία σειρά, λευκά και μαύρα σφαιρίδια. Αν με το γύρισμα του στροφάλου στο κάτω μέρος του σωλήνα απελευθερωνόταν λευκό σφαιρίδιο, οι δέκα πολίτες (ένας από κάθε φυλή), των οποίων τα πινάκια είχαν τοποθετηθεί στην πρώτη οριζόντια σειρά εγκοπών, ορίζονταν δικαστές για εκείνη τη μέρα. Αν εμφανιζόταν μαύρο σφαιρίδιο, οι πολίτες αυτοί απαλλάσσονταν των καθηκόντων τους για τη συγκεκριμένη ημέρα. Η διαδικασία επαναλαμβανόταν μέχρις ότου συμπληρωθεί ο αναγκαίος αριθμός δικαστών. 20-21

πολίτες να εναλλάσσονται στην εξουσία, δεν μπορούσε κάποιος να επανεκλεγεί στο ίδιο αξίωμα εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, όπως οι στρατηγοί. Η καταβολή μισθού (εκκλησιαστικός, βουλευτικός, ηλιαστικός) εξασφάλιζε τη συμμετοχή και των φτωχότερων πολιτών στα κοινά. Η διαχείριση των κρατικών εξόδων (δημόσια έργα, εκστρατείες, τελετές κ.ά.) δημοσιοποιούνταν και βεβαίως με την ολοκλήρωση της θητείας πραγματοποιούνταν έλεγχος πεπραγμένων. σε περίπτωση που η εκκλησία του δήμου έκρινε ανεπαρκή την εκτέλεση των καθηκόντων επιβαλλόταν τιμωρία στους δημόσιους λειτουργούς. Την ίδια στιγμή, για σημαντικές υπηρεσίες προβλεπόταν δημόσιος έπαινος και τιμές σε πολίτες (στέφανος, προεδρία, σίτιση κ.ά.), με στόχο τον παραδειγματισμό των υπολοίπων. Μέριμνα υπήρχε και για τους πολίτες που δεν είχαν εκλεγεί σε κάποιο αξίωμα. Έτσι, η στρατιωτική και η ναυτική υπηρεσία μισθοδοτούνταν, και προκειμένου οι οικονομικά ασθενέστεροι να μπορούν να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις είχαν θεσπιστεί τα θεωρικά. Παράλληλα, η πόλη μεριμνούσε και για την ίδρυση αποικιών ή την παροχή γης σε ακτήμονες σε περιοχές εκτός της επικράτειάς της (κληρουχίες). Ένας σημαντικός θεσμός προστασίας του πολιτεύματος ήταν ο οστρακισμός, με τον οποίο παρεχόταν η δυνατότητα δεκαετούς εξορίας σε πολίτες που η πλειοψηφία των Αθηναίων πολιτών θεωρούσαν αρκετά ισχυρούς, ώστε να ανατρέψουν τη δημοκρατία. Άλλες πρακτικές αποσκοπούσαν στη συγκρότηση και τη διατήρηση της συνοχής στο σώμα των πολιτών. Ως τέτοιες μπορούν να χαρακτηρίσουν η ανάδειξη ή και η δημιουργία ηρώων-ιδρυτών της πόλης (Θησέας, Τυραννοκτόνοι, Επώνυμοι Ήρωες), η προβολή του θεσμού της εφηβείας (από τα τέλη του 4ου αι. π.χ.) και η λατρεία του Δήμου (από τα τέλη του 3ου αι. π.χ.). Η διοργάνωση θρησκευτικών πομπών (π.χ. Παναθήναια κ.ά.) αλλά και δραματικών αγώνων όπου συμμετείχαν όλοι οι πολίτες, και η υποχρεωτική συνεισφορά των ευποροτέρων σε ορισμένες κατηγορίες κρατικών δαπανών (χορηγία, αρχιθεωρία, εστίαση, αρρηφορία, τριηραρχία, γυμνασιαρχία) συντελούσαν στον ίδιο σκοπό. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούν και τα εκτεταμένα οικοδομικά προγράμματα (Παρθενώνας, Ερέχθειο, Προπύλαια) που λειτουργούσαν παράλληλα και σε επίπεδο θεσμικό και οικονομικό, αλλά και προσέδιδαν μεγαλείο στην πόλη. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που επηρέασε την ουσία της δημοκρατίας στην Αθήνα είναι η ίδρυση της Α Αθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας (478/7-404 π.χ.). Χωρίς τα πληρώματα των αθηναϊκών πλοίων η συμμαχία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Αντίστοιχα, χωρίς τα οικονομικά και στρατιωτικά κέρδη που αυτή αποφέρει, η δημοκρατία θα ήταν ευάλωτη. Η δημοκρατία και η συμμαχία ήταν αλληλοτροφοδοτούμενες. Ο αθηναϊκός δήμος εξήγε το πολίτευμά του στις συμμαχικές πόλεις και τις περιφρουρούσε από τυράννους και τους Πέρσες. το αντάλλαγμα όμως ήταν δυσανάλογο: μέσω του συμμαχικού ταμείου (από το 454 π.χ. φυλασσόταν στην Ακρόπολη) τεράστια ποσά εισέρρεαν στην Αθήνα για να χρηματοδοτήσουν την πολιτική της δημοκρατίας (μισθοί, στόλος, δημόσια έργα). Η νομισματική ενοποίηση του Αιγαίου, η διασφάλιση της απρόσκοπτης εισαγωγής σιτηρών από τον Εύξεινο Πόντο σε χαμηλές τιμές και οι πολυάριθμοι κωπηλάτες των τριήρων, συγκρότησαν ένα κλειστό όσο και εύθραυστο σύστημα που τροφοδότησε την αθηναϊκή δημοκρατία σε τέτοιο βαθμό, ώστε η τελευταία σχεδόν να ταυτιστεί μαζί του τον 5ο αι. π.χ.

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας Όργανα της πολιτείας. Οι Αθηναίοι πολίτες είναι ουσιαστικά το ίδιο το κράτος. Η συνέλευση ενός ικανοποιητικού αντιπροσωπευτικού αριθμού τους συνιστά την εκκλησία του δήμου. Είναι το ανώτατο νομοθετικό και δικαστικό σώμα. Ψηφίζει νόμους, εκδίδει ψηφίσματα που καθορίζουν, επικυρώνουν ή απορρίπτουν όλες τις δραστηριότητες του κράτους. Παράλληλα, είναι και ο τελικός κριτής όλων των δημόσιων αξιωματούχων. Συνεδριάζει ίσως και περισσότερες από σαράντα φορές το χρόνο. Υφίσταται, όμως, έναν περιορισμό: δεν μπορεί να αποφασίσει για κανένα θέμα χωρίς την προηγούμενη επεξεργασία του από το δεύτερο σημαντικότερο πολιτειακό σώμα, τη βουλή. Η βουλή των πεντακοσίων συγκροτείται από κληρωτούς βουλευτές με ετήσια θητεία, πενήντα από κάθε μία από τις δέκα πολιτικές φυλές του Κλεισθένη. Είναι νομοπαρασκευαστικό, συμβουλευτικό και ελεγκτικό σώμα. Στέλνει στην εκκλησία τα προβουλεύματά της, τις εισηγήσεις της δηλαδή σχετικά με τα προς ψήφιση θέματα. Επίσης, συνεργάζεται, καθοδηγεί και ελέγχει στενά όλους τους δημόσιους λειτουργούς. Συνεδριάζει κάθε μέρα στο Βουλευτήριο στην Αγορά. Στη σχέση των δύο πιο σημαντικών πολιτειακών οργάνων, της εκκλησίας και της βουλής, διαγράφεται με ενάργεια η βασική αρχή της διάκρισης των εξουσιών σε μια άμεση δημοκρατία: η εξουσία που ακροάται, ψηφίζει και δεσμεύει και εκείνη που προετοιμάζει, προτείνει, αλλά δεν αποφασίζει. Το παλαιό σώμα των εννέα αρχόντων δεν έχει ουσιαστικό πολιτικό ρόλο. Ο επώνυμος άρχων δίνει το όνομά του στο έτος και μαζί με τον άρχοντα βασιλέα και τον πολέμαρχο επιστατούν σε θρησκευτικές τελετές και προεδρεύουν σε ορισμένες κατηγορίες δικών. Οι έξι θεσμοθέται εποπτεύουν τη νομοθεσία, προγραμματίζουν και προεδρεύουν στις συνεδριάσεις των λαϊκών δικαστηρίων. Πολύ πιο ισχυροί είναι οι δέκα στρατηγοί. Είναι από τα ελάχιστα αιρετά και όχι κληρωτά σώματα του κράτους. Οι στρατηγοί, όχι μόνο διεξάγουν το ναυτικό και το χερσαίο πόλεμο, αλλά και καθορίζουν ολόκληρη την εξωτερική πολιτική της Αθήνας σε στενή συνεργασία με τη βουλή. Με αυτήν την ιδιότητα ακριβώς, θα κυριαρχήσουν στην πολιτική ζωή οι πιο γνωστοί και ισχυροί από τους Αθηναίους. Η διοίκηση του κράτους και της συμμαχίας του επιτυγχάνεται μέσω πληθώρας αξιωματούχων, επιτροπών και υπαλλήλων με στρατιωτικές, δικαστικές, οικονομικές, θρησκευτικές, εποπτικές και άλλες αρμοδιότητες. Στον τομέα της δικαιοσύνης, κυρίαρχος είναι και πάλι ο δήμος, είτε ως εκκλησία, είτε μέσα από τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Οι ηλιαστές είναι ουσιαστικά ένα κληρωτό σώμα ενόρκων με ετήσια θητεία και συνέρχονται κατά τμήματα και εκ περιτροπής, ανάλογα με τον αριθμό των εκδικαζόμενων υποθέσεων. Οι υποθέσεις ανθρωποκτονιών και ιεροσυλίας παραμένουν στη δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου, του παλαιότατου αυτού σώματος που επιβιώνει από την περίοδο της αριστοκρατίας. Τέλος, για διάφορα άλλα είδη υποθέσεων, αρμόδια είναι πολυάριθμα ειδικά δικαστικά σώματα μικρότερης σημασίας. Σχέση νόμου - κράτους - πολιτών. Ο πιο σημαντικός από τους νεωτερισμούς της δημοκρατίας, η εμπέδωση δηλαδή της λαϊκής κυριαρχίας, φέρνει στο επίκεντρο την ιδιότητα του λαού ως κυρίαρχου νομοθέτη, καθώς και τις σχέσεις ιεραρχίας μεταξύ νόμου - κράτους - πολιτών και υπολοιπού πλη- 22-23

Χάλκινες δικαστικές ψήφοι, 4ος αι. π.χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Οι δικαστικές ψήφοι χρησιμοποιούνταν στα αθηναϊκά δικαστήρια, όπως δείχνει η εγχάρακτη επιγραφή που φέρουν (ψήφος δεμοσία). Οι δικαστές κρατούσαν τον άξονα της ψήφου ανάμεσα στον αντίχειρα και το δείκτη τους, προκειμένου να διασφαλίζεται η μυστικότητα της ψηφοφορίας: αν η ψήφος είχε κοίλο άξονα ήταν καταδικαστική, αν είχε συμπαγή ήταν αθωωτική. θυσμού. Όλη η ουσία και η ρητορική της δημοκρατίας περιστρέφεται γύρω από την έννοια του νόμου. Πριν αναφερθούμε στην πρακτική εφαρμογή του νόμου (ψηφίσματα κ.ά.) και τη δράση των φορέων του (εκκλησία του δήμου), είναι απαραίτητη μια αναφορά στην ιδεολογική προσέγγισή του από τους βασικούς διαμορφωτές του πολιτικού προβληματισμού (ρήτορες, πολιτικούς και φιλόσοφους του 4ου κυρίως αιώνα). Υπάρχει μια δομική διαφορά στην προσέγγιση του ζητήματος μεταξύ υποστηρικτών και επικριτών της δημοκρατίας. Για τους πρώτους, το πολίτευμα προϋποθέτει το νόμο και κυβερνιέται από αυτόν. Για τους δεύτερους, οι πολίτες χειραγωγούν κατά τα συμφέροντά τους το νόμο. Αυτή η διαφορά ενισχύεται από τη σύγχυση που παρατηρείται στις πράξεις της αθηναϊκής δημοκρατίας μεταξύ της ορολογίας και της ιεράρχησης νόμων και ψηφισμάτων και που εν μέρει συγχωρεί τις αντιδημοκρατικές αιτιάσεις. Συνεπώς, οι νόμοι κυβερνούν (Λυσίας), κυριαρχούν (Υπερείδης), διατηρούν τη δημοκρατία ή ακόμα και τη σώζουν μαζί με τους πολίτες της (Αισχίνης, Λυκούργος). Όχι μόνο το πολίτευμα, αλλά και η ίδια η ελευθερία εξαρτώνται από αυτούς. Και αυτό, γιατί ψηφίζονται από πολίτες που έχουν πειστεί για την αναγκαιότητά τους. Η ισχύς τους είναι διαρκής, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην ολιγαρχία, όπου μπορούν αυθαίρετα να ακυρωθούν (Δημοσθένης). Ο προβληματισμός για τη σχέση δημοκρατίας - ολιγαρχίας, τις μορφές της πρώτης, τη θέση του νόμου και το εύρος των πολιτικών δικαιωμάτων συμπυκνώνεται στη σκέψη του Αριστοτέλη. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι η ριζοσπαστική δημοκρατία δίνει ίσα πολιτικά δικαιώματα και στους απόρους και στους ευπόρους. Οι άποροι είναι περισσότεροι από τους πλουσίους, και εφόσον η γνώμη των περισσοτέρων κυριαρχεί στη λήψη των αποφάσεων, προκύπτει η (παραπλανητική) εικόνα μιας πόλης που κυβερνιέται μόνο από τους απόρους (δηλαδή τους θήτες) στην ακραία δημοκρατία ή από το πλήθος (δηλαδή όλους τους μη πλούσιους ή ευγενείς) στην κάπως πιο μετριοπαθή εκδοχή της. Άρα, κατά τον Αριστοτέλη, αυτό που διαφοροποιεί τη δημοκρατία από την ολιγαρχία δεν είναι ο αριθμός εκείνων που κατέχουν την εξουσία (πολλοί - λίγοι), αλλά η επέκταση ή μη των πολιτικών δικαιωμάτων στην οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερη βάση. Για την κατανόηση της νομοθετικής λειτουργίας ιδιαίτερη σημασία έχουν δύο ακόμα παρατηρήσεις του φιλοσόφου: η μόνη εξουσία στο κράτος είναι η εκκλησία του δήμου, όπου

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας υπάρχει ίση αξία γνωμών και επικρατεί η γνώμη των περισσοτέρων. Παράλληλα, τα πολιτικά δικαιώματα απονέμονται ισόποσα σε όλους, ανεξάρτητα από την προσωπική, οικονομική ή οικογενειακή αξία του καθενός. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι νόμοι της δημοκρατίας διαφοροποιούνται από τους αντίστοιχους των παλαιότερων πολιτευμάτων ως προς την πρωτοβουλία και τις συνθήκες θέσπισής τους. Στην προκλεισθένεια Αθήνα, η νομοθετική διαδικασία έχει ως εξής: η πίεση μη προνομιούχων στρωμάτων για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα οδηγούσε στην υποχώρηση των αριστοκρατών, προκειμένου να εκτονωθεί η κρίση ή να αποφευχθεί πιθανή τυραννίδα. Οι μετριοπαθείς των δύο πλευρών συνέκλιναν σε πολιτική λύση και όριζαν ένα φυσικό πρόσωπο (νομοθέτη) για να συντάξει νόμους. Αυτοί συνιστούσαν, είτε απλές παρεμβατικές διατάξεις, είτε γενική καθεστωτική αλλαγή. Διέφεραν από τους αρχαίους άγραφους κανόνες δικαίου (θεσμοί ή ρήτρες) καθώς ήταν γραπτοί άρα όλοι είχαν πρόσβαση σε αυτούς και όχι μόνο οι αριστοκράτες, ήταν έργο ενός συγκεκριμένου προσώπου (Δράκων, Σόλων) και έρχονταν να καλύψουν συγκεκριμένες ανάγκες. Σε μια νέα κρίση ύστερα από μακρό χρονικό διάστημα η διαδικασία επαναλαμβανόταν. Η δημοκρατία θα επιφέρει σημαντικές και επαναστατικές καινοτομίες στη νομοθετική διαδικασία, τοποθετώντας τη σχέση νόμου - πολίτη στον πυρήνα του κράτους. Νομοθέτης δεν είναι πια ένα πρόσωπο, αλλά ο ίδιος ο δήμος (μέσω της εκκλησίας του). Οι νόμοι παράγονται συνεχώς και όχι μόνο σε περιόδους κρίσεων. Δεν συνιστούν θέσφατα και ο δήμος έχει δικαίωμα να τους καταργήσει. Ένας νόμος εκδίδεται με βάση μια προκαθορισμένη διαδικασία (πρόταση - συζήτηση - έγκριση - διατύπωση ψηφίσματος - ψηφοφορία). Παράλληλα, εισάγεται ο νέος όρος ψήφισμα για τα νομοθετικά κείμενα. Έτσι, δηλώνεται η προέλευσή τους: είναι προϊόντα δημοκρατικής ψηφοφορίας. Οι νόμοι αντλούν το κύρος τους από την προσωπικότητα του νομοθέτη και την παλαιότητά τους. Είναι οργανικοί νόμοι που συνιστούν το άτυπο σύνταγμα της Αθήνας καθώς και κανόνες για σημαντικές και μεγάλης διάρκειας υποθέσεις. Οι νόμοι αυτοί μπορούν να ακυρωθούν μόνο με νέο νόμο. Αντίστοιχα, τα ψηφίσματα αποκτούν το κύρος τους ως προϊόντα λαϊκής κυριαρχίας. Από τον Κλεισθένη και μετά, αρκεί ένα ψήφισμα για να καταργήσει ένα νόμο, υπό την προϋπόθεση ότι είναι σύμφωνο με το πνεύμα άλλων ακόμα ενεργών νόμων. Κατά συνέπεια, τα ψηφίσματα καλύπτουν μεγαλύτερο φάσμα αντικειμένων απ ό,τι οι νόμοι και εφαρμόζονται ως: συνταγματικές πράξεις (κατάργηση νόμων). αποφάσεις σε επίπεδο νόμου. διοικητικές πράξεις και διατάγματα (οι περισσότερες περιπτώσεις). δικαστικές αποφάσεις της εκκλησίας του δήμου. παραπεμπτικά βουλεύματα (στα λαϊκά δικαστήρια). Η αλληλοκάλυψη και η σύγχυση των δύο όρων είναι εμφανής. Από τα μέσα 24-25

του 5ου αι. π.χ., πολλά ψηφίσματα που αφορούν γενικά και μακράς διάρκειας θέματα ονομάζονται καταχρηστικά νόμοι. Έτσι, όταν τον 4ο αιώνα αναπτύσσεται έντονη ρητορική για την πρωτοκαθεδρία, το σεβασμό και την υπεροχή που πρέπει να έχουν οι νόμοι έναντι των ψηφισμάτων, οι εν λόγω νόμοι δεν είναι τίποτε άλλο από περιβεβλημένα με κύρος λόγω της παλαιότητάς τους ψηφίσματα. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι έξι θεσμοθέτες, ανάμεσα στα άλλα καθήκοντά τους, επιβλέπουν και το σύνολο των νόμων της πόλης, στο οποίο περιλαμβάνονται και τα σημαντικότερα ψηφίσματα. Τον 4ο αιώνα, αυτό το σύνολο μπορεί να αναθεωρηθεί από τους νομοθέτες, με πράξεις που ονομάζονται και πάλι νόμοι. Αποτίμηση. Η αθηναϊκή δημοκρατία, όχι μόνο επιβιώνει, αλλά λειτουργεί και μάλιστα, αξιοθαύμαστα καλά. Σε αντίθεση με ό,τι ίσως θα ανέμενε κανείς, ο δήμος πολιτεύεται μακροπρόθεσμα με συνέπεια. Οι όποιες παλινωδίες του ή εγκληματικές του αποφάσεις γίνονται στο πλαίσιο δύσκολων πολεμικών συγκυριών και δεν είναι μοιραίες για την ίδια την ουσία του. Διαθέτει μια εκπληκτική ικανότητα και διάθεση επανάκαμψης και προσαρμοστικότητας, ιδίως ύστερα από ολιγαρχικά ή τυραννικά διαλείμματα. Γι αυτό, και όταν τελικά καταστρέφεται, αυτό οφείλεται σε εξωτερικούς εχθρούς και όχι σε εγγενείς αδυναμίες. Το πιο σημαντικό όπλο της δημοκρατίας είναι η συμμετοχή. Ο τεράστιος αριθμός δημόσιων αξιωμάτων αναλογικά με ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό πολιτών, υποχρεώνει τους τελευταίους να εναλλάσσονται συνεχώς σε μια σειρά καινούριων κάθε φορά για τον καθένα τους και ίσως άγνωστων ευθυνών. Έτσι, αν και ερασιτέχνες πολιτικοί, οι περισσότεροι κατορθώνουν να ανδρωθούν πολιτικά, δημιουργώντας μια δεξαμενή ικανών ηγετών από όπου η Αθήνα θα αντλεί συνεχώς, ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές της, προσφέροντάς μας μια εικόνα συνεχών μικρών πολιτικών αναγεννήσεων μέχρι και τα μέσα του 2ου αιώνα. Το σύστημα της άμεσης δημοκρατίας, παρά τη γραφειοκρατική του διάρθρωση (σύστημα φυλών, κατάλογοι πολιτών, αρχεία, υπηρεσίες), έχει αποκτήσει αυτοματισμούς και λειτουργεί με ταχύτητα. Ακόμα και ένα ασύντακτο και πολυπληθές σώμα όπως η εκκλησία του δήμου, έχει την εμπειρία να ιεραρχεί τη σπουδαιότητα των υπό συζήτηση θεμάτων και να κλείνει ταχύτατα τις υποθέσεις ρουτίνας. Και όλα αυτά, ενώ ταυτόχρονα είναι διαπιστωμένη η σταθερά μαζική συμμετοχή των πολιτών σε αυτή. Ακόμα και οι ολιγαρχικών φρονημάτων συγγραφείς, όταν κατηγορούν τη ριζοσπαστική δημοκρατία, αυτήν ακριβώς τη μαζικότητα της προσάπτουν. Συμμετοχή, αποτελεσματικότητα, συχνά σκληρότητα, αλλά και απολύτως συνειδητοποιημένη περηφάνια είναι τα στοιχεία ταυτότητας της άμεσης, ριζοσπαστικής, αθηναϊκής δημοκρατίας.

Η Αγορά της Αθήνας: έδρα των διοικητικών οργάνων της δημοκρατίας Στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης εκτείνεται η αρχαία Αγορά της Αθήνας. Η αρχική της μορφή είχε τα χαρακτηριστικά ενός πλατώματος, ήδη διαμορφωμένου στα τέλη του 7ου αι. π.χ., ικανού να φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό πολιτών για ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων: εκλογές, πανηγύρεις, συνελεύσεις, αθλητικούς αγώνες, πομπές κ.λπ. Από το β μισό του 6ου αι. π.χ., κατά την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, η Αγορά άρχισε να διαμορφώνεται με την κατασκευή σημαντικών δημόσιων οικοδομημάτων. Οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη το 508/7 π.χ. οδήγησαν στην κατασκευή νέων οικοδομημάτων, καθώς αυξήθηκε ο αριθμός των πολιτών που λάμβαναν μέρος στη διακυβέρνηση. Την ίδια περίοδο οριοθετήθηκε επακριβώς η έκταση της Αγοράς με την τοποθέτηση λίθινων οροσήμων (όρων), με στόχο να διαφυλαχθεί ο ιερός χαρακτήρας της, ως κέντρου διεξαγωγής θρησκευτικών εκδηλώσεων, και παράλληλα να αποτραπεί η αυθαίρετη οικοδόμηση του χώρου. Η οριοθέτηση αυτή σήμαινε ταυτόχρονα και απαγόρευση εισόδου σε όσους θεωρούνταν άτιμοι με συνέπεια και τη στέρηση του δικαιώματός τους να μετέχουν στην πολιτική και την κοινωνική ζωή της πόλης. Με το πέρασμα του χρόνου, μέσα στον ανοιχτό χώρο στήθηκαν μνημεία και αγάλματα που θύμιζαν τους αθηναϊκούς θριάμβους, τις πλευρές του πλατώματος πλαισίωσαν δημόσια κτήρια που στέγαζαν θεσμικά όργανα της δημοκρατίας ή εμπορικές δραστηριότητες, ενώ στις παρυφές του συνωστίζονταν σπίτια και εργαστήρια. Οι πεντακόσιοι βουλευτές της βουλής συνεδρίαζαν καθημερινά στο Βουλευτήριο, ενώ στη Βασίλειο Στοά και τη Νότια Στοά Ι έδρευαν αξιωματούχοι επιφορτισμένοι με την καθημερινή διακυβέρνηση της πόλης. Στο Μητρώον φυλάσσονταν τα επίσημα αρχεία. Δικαστήρια λειτουργούσαν σε διάφορα κτίσματα. Τέλος, στα δημόσια εμπορικά κτήρια, τα μικρά και μεγάλα καταστήματα αλλά και στον ελεύθερο χώρο της πλατείας διεξάγονταν εμπορικές συναλλαγές. Παράλληλα, στους βωμούς και τα ιερά της Αγοράς συγκεντρώνονταν πολυάριθμοι πιστοί, ενώ θεατρικές παραστάσεις, θρησκευτικές πομπές, αθλητικοί αγώνες και άλλα θεάματα πραγματοποιούνταν στην πλατεία. Έτσι, η Αγορά εξελίχθηκε σε κέντρο της πόλης και καρδιά της διοίκησης της αθηναϊκής δημοκρατίας.

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Κάτοψη της Αγοράς στο απόγειο της ανάπτυξής της, περίπου 150 μ.χ. Υπόμνημα αρχαϊκά κτίσματα κλασικά κτίσματα ελληνιστικά κτίσματα ρωμαϊκά κτίσματα