01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 1

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 1

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 2

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 3 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, 1850-2000

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 4

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 5 ΚOΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ SOCIAL SCIENCES GEOFF ELEY ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Α ΤΟΜΟΣ 1850-1923 Πρόλογος Επιμέλεια: Σ. Μαρκέτος

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 6 ΚOΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ / SOCIAL SCIENCES Διεύθυνση σειράς: Μιχάλης Σπουρδαλάκης Εκδόσεις Σαββάλας Geof Eley Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία Η ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000 Α Τόμος 1850-1923 Διόρθωση: Αρετή Μπουκάλα Φιλμ μοντάζ: Β. Γραμέλης & ΣΙΑ Ο.Ε. Σχεδίαση εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Copyright για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2010 Geoff Eley Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία Η ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000 Αθήνα: Σαββάλας 2010. (Κοινωνικές επιστήμες = Social Sciences) Σελίδες: ;;;; Σχήμα: 17x24 ISBN: Κ.Α.: Απαγορεύεται κάθε ολική ή μερική αναπαραγωγή του έργου με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη Εκδόσεις Σαββάλας Ζ. Πηγής 18, 106 81 Αθήνα τηλ.: 210-33.01.251 Fax: 210-33.06.918 www.savalas.gr e-mail: social@savalas.gr

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 7 Για την Άννα και τη Σάρα που αξίζουν έναν καλύτερο κόσμο

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 8

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 9 Περιεχόμενα Τόμος πρώτος 1850-1923 Προλογικό σημείωμα Σπύρος Μαρκέτος Πρόλογος Κατάλογος συντομογραφιών Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη Ο σοσιαλισμός και η Αριστερά Πού βαδίζει η Αριστερά σήμερα; ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ Δημοκρατία και κοινωνία: Οράματα του δίκαιου κόσμου Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο Ο έμφυλος ορίζοντας της δημοκρατίας Το κόμμα και ο λαός Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και δημοκρατικός Προς τη δεκαετία του 1860 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς; Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς Η εξάπλωση του μαρξισμού ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος 9

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 10 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης Συμπέρασμα ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΧΩΡΕΙ H γεωγραφία του σοσιαλισμού Ο συνδικαλισμός Τα εργατικά κινήματα επεκτείνονται Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή Συμπέρασμα ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: ΤΑΑΛΛΑ ΜΕΤΩΠΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η Δεύτερη Διεθνής και οι διαιρέσεις της Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών Συμπέρασμα ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ; Η δύναμη του σοσιαλισμού [...] [...] και τα όριά της Η κουλτούρα του σοσιαλισμού: Περιμένοντας το μέλλον Οδεύοντας προς κρίση; ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923 10 ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ, 1914-1917 Η κρίση της Δεύτερης Διεθνούς Η Αριστερά συσπειρώνεται ξανά Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Δυαδική εξουσία: Η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης Οι μενσεβίκοι το 1917: Η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία Μπολσεβικισμός: Κάνοντας επανάσταση Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: Ο ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, 1917-1923 Η γεωγραφία της επανάστασης Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ: ΔΥΟ ΧΩΡΙΣΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Γερμανία, 1918-1923: Η δημοκρατία των σοσιαλδημοκρατών Ιταλία: Ο θρίαμβος της αντεπανάστασης Τα διλήμματα της επανάστασης: Κοινοβούλια, εργοστάσια και οδοφράγματα ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΝΕΑΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού Στήνοντας την κομμουνιστική διεθνή Τι λογής κομμουνισμός; ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες Γυναίκες και κομμουνισμός Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα Ο φεμινισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου Η Απελευθέρωση και οι δυστυχίες της ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή 11

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 12 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: Πολιτισμική επανάσταση στη Ρωσία; Αριστερά και διανοούμενοι Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή Συμπέρασμα: Σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: Οικογενειακοί καβγάδες Σημειώσεις Ευρετήριο Κατάλογος συντομογραφιών Περιεχόμενα Τόμος δεύτερος 1923-2000 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ Επιστρέφοντας στα νοήματα της επανάστασης Η «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας Κορπορατισμός και κοινοβουλευτισμός Τύποι σταθεροποίησης 12 ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΕ ΜΙΑ ΜΟΝΟ ΧΩΡΑ Από την μπολσεβικοποίηση στην Τρίτη Περίοδο, 1923-1928 Πλάθοντας την κομμουνιστική παράδοση

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 13 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εθνικοί κομμουνισμοί; Ο δυτικός μαρξισμός ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗΣ, 1930-1938 Σφυρηλατώντας το Λαϊκό Μέτωπο Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία Η ώρα της κρίσης στην Ισπανία Αποτυχία και ήττα ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 1939-1947 Το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο: Ο κομμουνισμός στα χαρακώματα Ενάντια στο χιτλεροφασισμό: Εθνικοί κομμουνισμοί, εθνικά μέτωπα Ορίζοντες της Ευρώπης: Χτίζοντας έναν καλύτερο κόσμο Ο ιταλικός κομμουνισμός και οι φραγμοί της αλλαγής Ριζοσπαστική δημοκρατία και Τρίτοι Δρόμοι ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ: Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, 1945-1956 Εξασφαλίζοντας τη δημοκρατία για τον καπιταλισμό Οι προοπτικές της δημοκρατίας στην Ανατολική Ευρώπη Η σταλινοποίηση των λαϊκών δημοκρατιών Δυτικοευρωπαϊκά μοντέλα μεταρρύθμισης Η μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατία Ο κορπορατισμός Οι γυναίκες στη θέση τους (και οι άντρες στη δική τους) Ανάμεσα στο προσωπικό και στο πολιτικό ΕΙΚΟΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1956 H αποσταλινοποίηση και το 20ό Συνέδριο Η κρίση του κομμουνισμού Δυτικά του Σουέζ 13

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 14 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1968: ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ Αφήνοντας πίσω το φυσιολογικό Ο παρισινός Μάης Επιστρέφοντας στην ομαλότητα Η πολιτική τον καιρό της επιθυμίας Καταναλωτικός καπιταλισμός, χάσμα των γενεών και πολιτική της κουλτούρας Η άνοιξη της Πράγας: «Ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» Ο κομμουνισμός και η Αριστερά Παράθυρο στο μέλλον; ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΞΑΝΑΒΡΙΣΚΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ Δημιουργώντας κινήματα: Το δεύτερο κύμα του φεμινισμού Γυναικεία απελευθέρωση και νέα πολιτική Από τη γυναικεία απελευθέρωση στο φεμινισμό Το γυναικείο κίνημα και η Αριστερά Συμπέρασμα ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η εργατική τάξη σε παρακμή; Τα συνδικάτα και η κρίση του κορπορατισμού Θατσερισμός, «επιχειρηματικός συνδικαλισμός» και διπλή αγορά εργασίας Προοδευτισμός και δημόσιος τομέας Το ποτάμι πίσω δεν γυρνά Η εργατική τάξη διαλύεται Ο ταξικός δεσμός χαλαρώνει Αντίο στην εργατική τάξη; 14 ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 15 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ο ευρωκομμουνισμός, 1968-1980: Ένας πόλεμος θέσεων Δυτική Γερμανία: Από την APΟ στους Πράσινους Ισπανία: Σοσιαλισμός χωρίς τους εργάτες ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ 1989 Αλληλεγγύη: Δημοκρατία και εξέγερση της εργατικής τάξης στην Πολωνία Γκορμπατσόφ Μετακομμουνισμός: Οι επαναστάσεις του 1989 Η Αριστερά ορθή Στήνοντας την αγορά Τερματισμοί και αφετηρίες ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥΔΡΟΜΟΥ Αυτόνομοι και εναλλακτική σκηνή Κόμματα και κινήματα: Δύο διαφορετικοί χώροι Οι Εργατικοί κλίνουν επ αριστερά Μια Αριστερά για το μέλλον; Δύο Αριστερές: Κοινοβούλιο και λαός ΕΙΚΟΣΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΠΑΡΑΚΜΗ Ή ΑΝΑΝΕΩΣΗ; Η νέα πολιτική της ταυτότητας Η πολιτική του «Κάν το μόνος σου» Ο σοσιαλισμός σε νεοφιλελεύθερους καιρούς Ανοικοδομώντας την Αριστερά: Σοσιαλισμός με κάθε ψευδώνυμο Συμπέρασμα: Τερματισμοί Αφετηρίες Αναμνήσεις από το μέλλον Σημειώσεις Βιβλιογραφία Ευρετήριο 15

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 16

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 17 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΝΑΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ, που το έργο του παρεμπιπτόντως αναφέρεται και σε αυτό εδώ το βιβλίο, ήρθε να μιλήσει φέτος την άνοιξη στη Θεσσαλονίκη. Απτόητος από την αμφίβολης καθαριότητας αίθουσα και τις άλλες μικρές βαρβαρότητες που έχουν γίνει σήμα κατατεθέν του υποχρηματοδοτούμενου ελληνικού πανεπιστημίου φωτισμός νέον, κακή ακουστική, γυμνοί τοίχοι, πλαστικά καθίσματα, ο Γκέοργκ Ίγκερς παρουσίασε σε πολύ προσωπικό τόνο, μαζί με τη γυναίκα του Βίλμα, επίσης γνωστή ιστορικό, περασμένα τα ογδόντα και οι δυο τους, την περασμένη τους ζωή. Η στράτευσή τους στην Αριστερά ήταν ένα κεντρικό νήμα της αφήγησής τους: μεγάλωμα στην Κεντρική Ευρώπη στη σκιά του φασισμού και φυγή παραμονές του πολέμου στις ΗΠΑ αδιάκοπη και μαχητική πολιτική δράση εκεί, στο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και στον επαγγελματικό τους χώρο διδασκαλία για πολλά χρόνια όχι σε πανεπιστήμια της ελίτ αλλά σε κολέγια μαύρων χαμένα στον αμερικανικό Νότο νέα δραπέτευση από το μακαρθισμό αυτή τη φορά κι εγκατάσταση, πάνω στην πιο ζοφερή καμπή του Ψυχρού Πολέμου, στη Γερμανία διάλογος με τους Ανατολικοευρωπαίους ιστορικούς χωρίς όμως υποταγή στον κυρίαρχο σταλινισμό ανάπτυξη ενός κοινωνικά ευαίσθητου και πολιτικά ενήμερου ιστοριογραφικού λόγου απερίφραστη κριτική στην απάνθρωπη μεταχείριση των Παλαιστινίων από το Ισραήλ με λίγα λόγια, δυο ανυπότακτες και στρατευμένες ζωές, παρόμοιες μ αυτές που περιγράφει ο Ίλι στις τελευταίες σελίδες τούτου εδώ του βιβλίου. Το φυσιολογικό θα ήταν η πολιτική διάσταση της ζωής των θαλερών αυτών ηλικιωμένων να θιγεί στη συζήτηση που ακολούθησε, πόσο μάλλον που το ακροατήριο, στη συντριπτική του πλειονότητα, επίσης αυτοτοποθετούνταν στην Αριστερά. Αναπάντεχα, τίποτε τέτοιο δεν έγινε. Ένα βαθύ χάσμα χώριζε την αριστερή στράτευση και τα πάθη αυτών των παλιότερης κοπής ιστορικών απ οτιδήποτε σήμαινε για τους νεότερους το να είσαι αριστερός, χάσμα ολοφάνερο στις επιλογές ζωής των μεν και των δε, όσο και στις ερωτήσεις που ακούστηκαν που περιλάμβαναν από σοβαροφανείς προσπάθειες να μπουν οι περιπέτειες των Ίγκερς στο μικροσκόπιο επιστημονικών κατηγοριών έως σκαιές εγκλήσεις εναντίον τους για ανεπαρκή εθνική συνείδηση («Εσείς τι εθνικότητας είστε;»). Άλλο τόσο εύγλωττες ήταν οι σιωπές του κοινού εκείνης της βραδιάς, τόσο στη δημόσια συζήτηση όσο και, ακόμη χειρότερα, στην ταβέρνα που ακολούθησε. Πώς 17

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 18 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ενσωμάτωσαν οι Ίγκερς τον κοινωνικό τους ριζοσπαστισμό στη μελέτη του ιστορικού λόγου; Πώς άγγιξε το έργο τους η εποχή τους, και πώς οι ίδιοι την άλλαξαν γράφοντας, διδάσκοντας ή παλεύοντας; Πώς σύνδεσαν την επιστημονική τους δραστηριότητα με την πολιτική τους στράτευση σε δύσκολους καιρούς; Ποια διλήμματα γέννησε η στράτευση αυτή, για παράδειγμα το 1956 ή το 1968; Τι σκέφτονταν, μετά απ όλα όσα είδαν τα μάτια τους, για τον θαυμαστό κόσμο όπου έχουμε εμείς τη χαρά να ζούμε σήμερα; Τέτοια ζητήματα λίγο απασχόλησαν όσους και όσες πήραν το λόγο. Πράγμα που δεν θα ξένιζε βέβαια σε καμιά συγκέντρωση συνοροφυλάκων αλλά για ένα ακροατήριο κυρίως ιστορικών και αριστερών ήταν κάπως δυσεξήγητο το ν αδιαφορεί για όλα αυτά και να χωνεύει ατάραχο ερωτήσεις του τύπου «εσείς τι εθνικότητας είστε». Όλοι ξέρουμε ωστόσο πως στην πραγματικότητα, δυστυχώς, η σκηνή δεν ήταν και τόσο παράδοξη. Για λόγους που εξηγούνται στο τελευταίο μέρος τούτου εδώ του βιβλίου, ευαισθησίες αντίθετες από εκείνες που κυριαρχούσαν τις προηγούμενες δεκαετίες έχουν εξαπλωθεί μεταξύ των Ευρωπαίων που αυτοχαρακτηρίζονται αριστεροί, ιδίως των διανοουμένων. Δεν είναι απλώς ότι η ίδια η έννοια της πολιτικής στράτευσης ξεθώριασε, ενώ αντίθετα παραμένει ζωηρή σε άλλους χώρους, και ιδίως μεταξύ των εθνικιστών και των θρησκευομένων. 1 Στην πραγματικότητα, υπάρχει μεγάλη σύγχυση για το τι σημαίνει σήμερα η αριστερή ταυτότητα. Για να φέρουμε ένα άλλο παράδειγμα, ανοίγοντας κανείς στην τύχη τις σελίδες επιστημονικών ή καλλιτεχνικών περιοδικών του χώρου, δυσκολεύεται να συνδέσει τις μέριμνες ή τις επιχειρηματολογίες τους με οποιεσδήποτε θα μπορούσαν να είναι οι λειτουργικές αξίες της αριστεράς ας πούμε, για να σταθούμε στα εύκολα, με ιδέες όπως της ισότητας, της ελευθερίας, της συλλογικότητας ή του ορθού λόγου. 2 Η αντίδραση στον εργατισμό και τον οικονομισμό του παλιότερα κυρίαρχου στο χώρο σταλινισμού μοιάζει να έχει κάνει τη «νέα Αριστερά» αλλεργική στην ταξική ανάλυση και οικονομικά αναλφάβητη τάσεις που, ειδικά στις μέρες μας, ούτε την τιμούν ούτε τη βοηθούν. Ελάχιστα απασχολεί πολλούς τέως αριστερούς διανοουμένους η αντίσταση στην κατάργηση των κοινωνικών κατακτήσεων και την κένωση της δημοκρατίας που επιχει- 18 1. Όπως έδειξε, λόγου χάρη, στη χώρα μας η λυσσαλέα αντίδραση των τελευταίων σε σχολικά εγχειρίδια ιστορίας που δεν τους άρεσαν, ενώ αντίθετα οι αριστεροί δεν έδειξαν ανάλογη μαχητικότητα απέναντι σε πολύ κατώτερης επιστημονικής ποιότητας στρατευμένα δεξιά εγχειρίδια, που περιστασιακά μάλιστα παρουσίαζαν με ρόδινα χρώματα τον Χίτλερ (Ιωάννης Κολιόπουλος, Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου κ.ά., Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα), Βιβλίο καθηγητή, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2007). 2. Το Αλήθεια είναι το πιο πρόσφατο και πρόχειρο παράδειγμα που έχω υπόψη μου.

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 19 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ρούν οι ελίτ ή, για να πούμε το ίδιο πράγμα από διαφορετική σκοπιά, το πώς μπορούν να διασωθούν οι δημοκρατικές επιταγές που συγκρούονται αναπόφευκτα με τη λογική της συσσώρευσης και της συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Βασική αρετή του βιβλίου του Ίλι μιας ιστορίας της ευρωπαϊκής Αριστεράς που περιλαμβάνει συνάμα μια ιστορία των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων από τη σκοπιά της Αριστεράς είναι ότι βοηθά να διαλυθεί η διανοητική σύγχυση που τροφοδοτεί σήμερα αυτή την παράλυση και σακατεύει τη φαντασία της Αριστεράς. Είναι μια ιστορία που δεν κρύβει τη θεωρητική και πολιτική της θέση. Το κεντρικό της μοτίβο, η σύνδεση Αριστεράς και δημοκρατίας, δηλώνεται ήδη από τον τίτλο δεν χρειάζεται εδώ να σχολιαστεί περισσότερο, πέρα από το ότι η δημοκρατία δεν ταυτίζεται βέβαια με την υποταγή στους κρατικούς θεσμούς, όπως θα ήθελαν οι δήθεν φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί, αλλά αντίθετα, όπως εύληπτα εξηγεί ο συγγραφέας, κατακτήθηκε πρόσφατα και αποσπασματικά, μέσα από αδιάκοπους αγώνες και μαζικές κινητοποιήσεις, οι οποίες ανελλιπώς καταγγέλλονταν από τους κυρίαρχους ως βίαιες και αντιδημοκρατικές. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ χρειάζεται να προστατέψουμε τη δημοκρατία από τους λίγους και ισχυρούς, όχι από τους πολλούς και αδύναμους. Κι επίσης βέβαια να τη βαθύνουμε, ν αναστρέψουμε την προϊούσα κένωσή της από κάθε ουσιαστικό περιεχόμενο, που επιδιώκουν οι αστικές ελίτ με πρόσχημα την παγκοσμιοποίηση. 3 Το ριζοσπαστικό αυτό εγχείρημα από πολλές απόψεις διευκολύνεται καθώς ολόγυρα ο νεοφιλελευθερισμός καταρρέει και διακρίνονται ολοένα καθαρότερα τα όρια της επιβολής των ΗΠΑ. Όπως το θέτει ο ίδιος ο Ίλι, «σε μια εποχή που οι Ευρωπαίοι πολίτες καλούνται να σκεφτούν τη δημοκρατία με όρους ολοένα πιο στενούς και περιορισμένους, [εμείς πρέπει] αντίθετα να επανασυνδέσουμε τις ιστορίες της με τα πολύ ευρύτερα οράματα της λαϊκής συμμετοχής, της ενεργής πολιτειότητας και της ριζικής κοινωνικής αλλαγής που ήταν μέχρι τώρα αδιαχώριστα από τις πιο αποφασιστικές κατακτήσεις της». 4 Και όσον αφορά την ίδια την Αριστερά, επεί- 3. Μια επίκαιρη, αλλά και κάπως δύσπεπτη, συνολική πρόταση για την προάσπιση της δημοκρατίας, την αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης του καπιταλισμού και της ενεργειακής κρίσης, και τη δημιουργία μιας βιώσιμης πράσινης οικονομίας, βλ. στο Green New Deal Group, A Green New Deal. Joined-up Policies to Solve the Triple Crunch of the Credit Crisis, Climate Change and High Oil Prices, New Economics Foundation, Λονδίνο 2008. Ίσως τώρα, μετά το τρακάρισμα του νεοφιλελευθερισμού με την πραγματικότητα, να ήρθε ο καιρός να δούμε πιο σοβαρά και στην Ελλάδα τέτοιες προτάσεις, που για την ώρα γενικά απουσιάζουν από τη δημόσια συζήτηση. 4. Geoff Eley, «Socialists and the tasks of democracy: a response to Colin Barker», δημοσιευμένο στις 4 Απριλίου 2005 στο ηλεκτρονικό περιοδικό International Socialism. A Quarterly Journal of Socialist Theory (στον διαδικτυακό τόπο http://www.isj.org.uk/?id=86 ). 19

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 20 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γει περισσότερο παρά ποτέ να ενσωματώσει ξανά στο σχέδιό της τα ιδανικά, τα επιτεύγματα και τις ιστορίες της δημοκρατίας. 5 Άλλα σημαντικά θέματα του βιβλίου είναι η κινηματική διάσταση της Αριστεράς και η ανάγκη της να ξαναγίνει λαϊκή. Ούτε και αυτά χρειάζονται εδώ επεξήγηση, καθώς αναπτύσσονται από τον συγγραφέα με σαφήνεια και παραστατικότητα, αναδεικνύοντας παράλληλα μια σειρά από προτεραιότητες για τον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό. Ένα συμπληρωματικό νήμα όμως που διατρέχει τη σκέψη του Ίλι είναι η καίρια σημασία της στρατηγικής. Όσο απαραίτητα και αν είναι για την Αριστερά τα μαζικά κινήματα, δεν της φτάνουν για να πετύχει τους στόχους της χρειάζεται επίσης καθαρή ανάλυση από την πλευρά των ηγεσιών της και, κυρίως, να μη φοβάται τις συγκρούσεις που αναπόφευκτα απαιτούνται για τις ουσιαστικές αλλαγές, εκείνες που στερεώνουν τη δύναμή της στα λαϊκά στρώματα κι εξασθενούν τις ελίτ. Όσες φορές ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα κινήθηκαν προς την ενάντια κατεύθυνση, και προσπάθησαν αντίθετα να κατευνάσουν τους αστούς και να εκτονώσουν τους οπαδούς τους, τα αποτελέσματα, που τεκμηριώνονται αναλυτικά στις σελίδες αυτού του βιβλίου, κυμάνθηκαν από κωμικά έως τραγικά. Η Αριστερά που δεν αλλάζει τα πράγματα όταν αποκτά δύναμη είναι καταδικασμένη. Ακόμη και αν της είναι αδύνατο να βελτιώσει άμεσα το βιοτικό επίπεδο των πολλών, καθώς συχνά παίρνει την κυβέρνηση σε καιρούς οικονομικής κρίσης, όπως αυτός που έχουμε σήμερα μπροστά μας, μπορεί πάντοτε να επιβάλει θεσμικές αλλαγές που να δείχνουν πειστικά ότι κυβερνά για τον λαό. Πολλά παραδείγματα που παραθέτει ο Ίλι δείχνουν ότι η Αριστερά αρκετές φορές εξασφάλισε τις αναγκαίες οικονομικές θυσίες από τον πολύ κόσμο χωρίς απώλεια της αξιοπιστίας της, επειδή τις αντιστάθμισε με δημοκρατικές κατακτήσεις σε άλλα πεδία. Συχνά όμως οι αριστερές ηγεσίες παίρνουν έναν άλλο δρόμο που μοιάζει πιο εύκολος χωρίς να είναι. Επιζητώντας εύσημα καλής διαγωγής από τους πλούσιους στη διάλεκτό τους, προσπαθώντας να καθησυχάσουν τις αγορές και να καταλάβουν το χώρο του κέντρου πλήττουν τη ριζοσπαστική Αριστερά και τα μαζικά διεκδικητικά κινήματα που όμως, στην πραγματικότητα, είναι απαραίτητα και στους πιο μετριοπαθείς γιατί ακριβώς αυτά, δουλεύοντας ιδέες, διαδίδοντας τες και ασκώντας κάθε λογής εξωθεσμικές πιέσεις, εξασφαλίζουν συναίνεση στις παραχωρήσεις που δίνουν στη θεσμική Αριστερά λόγο και δυνατότητα ύπαρξης. Χωρίς τη λεγόμενη «Άκρα Αριστερά» οι μεταρρυθμιστές παθαίνουν αφλογιστία ώσπου εντέλει μετατρέπο- 20 5. Στο ίδιο.

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 21 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ νται, είτε το νιώθουν είτε όχι, σε υποχείρια των αγορών, που τους χρησιμοποιούν ώσπου ν αποκινητοποιήσουν τα λαϊκά στρώματα για να τους εκπαραθυρώσουν στη συνέχεια. Οι ευρωπαϊκές χώρες παρακολούθησαν πρόσφατα αρκετές τέτοιες ιστορίες, με πιο χαρακτηριστικό τον τραγέλαφο της κυβέρνησης Πρόντι στην Ιταλία, αυτής που αποφάσισε να θυσιάσει τους οπαδούς της για να σώσει την οικονομία, μόνο και μόνο για να συντριβεί έπειτα από τον Μπερλουσκόνι και τους νεοφασίστες συμμάχους του που ενθυλάκωσαν τη δυσαρεστημένη λαϊκή ψήφο. Και στη χώρα μας άλλωστε, όλοι το ξέρουμε, η πολιτική Σημίτη είχε από πολλές απόψεις ανάλογα αποτελέσματα. 6 Πέρα απ όλα αυτά όμως, μας θυμίζει ο Ίλι, επείγει να ξαναβρεθεί ένα συνεκτικό και περιεκτικό πολιτικό όραμα ικανό να γεφυρώσει το ρήγμα μεταξύ της «παλιάς» και της «νέας» Αριστεράς που έγινε πηγή πολιτικής αδυναμίας μετά το 1968. Παράλληλα πρέπει η πολιτικά προσανατολισμένη Αριστερά, η οποία μάλλον φθίνει, να προσεγγίσει μια άλλη Αριστερά, ζωντανή, που εστιάζει σε ζητήματα κουλτούρας και δεν έχει σαφή πολιτικό λόγο, μολονότι ίσως ευνοεί μακροπρόθεσμα την επικράτηση θετικών αξιών. Γιατί υπάρχει αυτό το παράδοξο, ότι η Αριστερά στην Ευρώπη, ενώ πολιτικά βρίσκεται σε υποχώρηση, έχει κατακτήσει σημαντικές νίκες στο πολιτισμικό πεδίο. Τα βασικά προτάγματά της, οι ιδέες της ισότητας και της απελευθέρωσης, 7 κυριαρχούν σιγά σιγά στα όνειρα των ανθρώπων και σε όψεις των κοινωνικών σχέσεων όπου ως πρόσφατα ήταν περιθωριακά και αυτό μολονότι οι πολιτικές τους προεκτάσεις δέχονται συντονισμένη επίθεση από νεοσυντηρητικούς, θρησκευτικούς φονταμενταλιστές και ψευδεπίγραφους νεοφιλελεύθερους. Αριστερές αξίες (οι «αξίες του 1968» που μάταια κατακεραυνώνει ο Σαρκοζί) έχουν αποκτήσει ισχυρά ερείσματα, έστω και αν παραμένουν θεσμικά ακάλυπτες: η ατομική ελευθερία, όσο στρεβλά και αν ορίζεται η κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη η ισότητα των φύλων και η γενική αμφισβήτηση των ιεραρχιών η ανάγκη προσωπικής πλήρωσης και η έμφαση στην πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων ο αντιρατσισμός και η πολιτισμική ανοιχτότητα η οικολογική ευαισθησία και η πολιτική της απόλαυσης. Όχι μόνο η πολιτική Αριστερά εξακολουθεί να προασπίζεται αυτές τις αξίες, αλ- 6. Τους παραλογισμούς των πρόσφατων πολιτικών σύγκλισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που εφαρμόστηκαν επίσης από τις λεγόμενες σοσιαλιστικές κυβερνήσεις μολονότι αντί να μειώνουν ενισχύουν τις κοινωνικές ανισότητες, ανατέμνει εύστοχα ο James K. Galbraith, Maastricht 2042 and the Fate of Europe. Toward Convergence and Full Employment, Friedrich Ebert Stiftung 2007. 7. Βλ. γι αυτό την παρουσίαση του Norberto Bobbio, Δεξιά και Αριστερά, μτφρ. Ε. Ανδρεδάκη, πρόλογος Κ. Τσουκαλάς, Πόλις, Αθήνα 1995. 21

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 22 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ λά και ο πολύς κόσμος ο λαός, όπως τον λέγαμε άφοβα παλιότερα τις προσυπογράφει πλέον και τις ασπάζεται σε ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό απ ό,τι συνέβαινε τις προηγούμενες δεκαετίες. Το πρόβλημα όμως είναι ότι σήμερα αυτές οι αξίες συχνά αποσυνδέονται από τις πολιτικές τους επαγωγές κι ενσωματώνονται σε φιλελεύθερα ή επιπόλαια αναρχίζοντα ιδεολογήματα που ελάχιστα απειλούν πραγματικά τον καπιταλισμό. Μένουν ευσεβείς πόθοι όσο δεν έχουμε πολιτικούς φορείς ικανούς να επεξεργαστούν συλλογικά και να προωθήσουν συγκεκριμένες πρακτικές που ν αντιμετωπίζουν τη σκληρή πραγματικότητα της μαζικής προλεταριοποίησης, η οποία τελικά παγιώνει και αναπαράγει, χωρίς να είναι η μόνη τους αιτία, την πολιτισμική ένδεια, την έμφυλη ανισότητα και τους ιδεολογικούς φενακισμούς. Ο Τζεφ Ίλι δεν ήταν παιδί της φρόνιμης αλλά μιας άτακτης Αριστεράς, η οποία, μολονότι αριθμητικά περιθωριακή, έθεσε νωρίς και με ενάργεια τα ζητήματα που απασχολούν τόσο την «παλιά» όσο και τη «νέα» Αριστερά τις τελευταίες δεκαετίες κι επεξεργάστηκε κριτικές οπτικές στα πολιτικά όσο και τα πολιτισμικά ζητήματα. Γεννημένος το 1949, μεγάλωσε στη βόρεια Αγγλία, σπούδασε δίχως ιδιαίτερο ενθουσιασμό ιστορία στην Οξφόρδη, που περνούσε τότε μια ιδιαίτερα συντηρητική φάση, πήρε το 1974 το διδακτορικό του από το πανεπιστήμιο του Σάσεξ και από το 1979 διδάσκει ιστορία στην Αμερική, στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Έφηβος γνωρίζει το μαρξισμό και το φεμινισμό, που διαπνέουν έως σήμερα το έργο του, και αναπτύσσει μια ιστοριογραφική προσέγγιση έντονα επηρεασμένη από τον Έντουαρντ Τόμσον και τον Ρέιμοντ Γουίλιαμς. Τις τελευταίες δεκαετίες κάνει πολιτισμική ιστορία, τονίζοντας όμως τις κλασικές μέριμνες της κοινωνικής ιστορίας που διαμόρφωσαν τη σκέψη του. Στην πρόσφατη Μονοκοντυλιά, μια αυτοβιογραφία με πολλαπλές εστιάσεις, επισημαίνει τη σύνδεση ανάμεσα στο ιστοριογραφικό του έργο και στην πολιτική του στράτευση, και καταγράφει τις διανοητικές του συγγένειες (μεταξύ άλλων με τον πρόωρα χαμένο ιστορικό της αντίστασης των Γερμανών εργατών στο φασισμό Τιμ Μέισον και την κοινωνική ιστορικό Κάρολιν Στίντμαν): 22 Στην ιστορία προσφεύγουμε για ν αποικειωθούμε τις προηγούμενες ιδέες και προκαταλήψεις μας. Αυτή είναι το εργαστήρι μας, που μέσα του αμφισβητούμε την επάρκεια των φαινομενικά συνεκτικών κι ενοποιημένων περιγραφών του κόσμου, και όπου επίσης μπορούμε να ονοματίσουμε, ν ακυρώσουμε και ν ανασκαλέψουμε όλες αυτές τις ενότητες του συγκαιρινού μας κοινωνικού και πολιτικού λόγου, που πάντοτε τόσο πολύ μας γοητεύουν. Για μένα όμως ούτε οι χαρές της ιστορίας ούτε οι κριτικές της διοράσεις δεν μπορούν ποτέ να είναι ολοκληρωμένες όσο δεν τις εμπλουτίζει η σοβαρότητα της ευρύτερης κατανόησης, όσο δεν μπορούνε να μας κάνουνε τον κόσμο πιο γνωστό με κάποια γενική έννοια που να έχει νόημα. Κομμάτι του ίδιου πράγματος είναι επίσης το να κάνουνε τον κόσμο πιο ανοιχτό στην αλλαγή [...] Αγκαλιάζοντας όμως τον σκεπτικισμό, που είναι σήμερα της μόδας, απέναντι στις μεγά-

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 23 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ λες αφηγήσεις, και βάζοντας τις κάθε λογής μικροϊστορίες στη θέση των μακροϊστοριών του καπιταλισμού, της κρατικής οικοδόμησης, της επανάστασης και των μεγάλης κλίμακας μετασχηματισμών, πολλοί ιστορικοί τελικά οπισθοχωρούν σε σχέση με τη φιλόδοξη κοινωνική ανάλυση κι εξήγηση από την οποία είχαμε εμπνευστεί τη δεκαετία του 1970. [...] Ένα από τα βασικά μου αιτήματα είναι ότι δεν είμαστε διόλου υποχρεωμένοι να παλινορθώσουμε την πρωταρχικότητα της κοινωνικής εξήγησης ή κανένα ματεριαλιστικό μοντέλο κοινωνικού επικαθορισμού, ή έστω απλά να επιμείνουμε στην αιτιακή πρωτοκαθεδρία της οικονομίας και της υλικής ζωής, προκειμένου να πάρουμε στα σοβαρά το έργο της κοινωνικής σημασιοδότησης ή της κοινωνικής ανάλυσης. Τώρα πια, που έχει αρχίσει να καταλαγιάζει όλος εκείνος ο παλιότερος αναβρασμός σχετικά με τη νέα πολιτισμική ιστορία, είναι καιρός να επικυρώσουμε τη βαρύτητα της κοινωνικής ιστορίας με την κύριά της σημασία, εκείνη που είχε υποστηρίξει ο Χόμπσμπαουμ στο δοκίμιό του, του 1971, 8 ότι δηλαδή πρέπει πάντοτε να συνδέουμε το κάθε συγκεκριμένο αντικείμενο που μελετάμε με την ευρύτερη εικόνα της κοινωνίας στο σύνολό της είτε είμαστε κοινωνικοί ιστορικοί, είτε πολιτικοί ιστορικοί, είτε πολιτισμικοί ιστορικοί είτε οτιδήποτε άλλο. 9 Στο πλαίσιο αυτού ακριβώς του σχεδίου ο ίδιος ο Ίλι, σε ολόκληρη την πορεία του, προσπαθεί να στήσει «ένα χώρο πολιτικής ανάλυσης με τη διευρυμένη έννοια που έδωσε στον όρο πολιτική η πολιτική της γνώσης του 1968», και υιοθετεί ένα πρίσμα ριζικά διαφορετικό από εκείνο υπό το οποίο διαβάζουν την πραγματικότητα ορισμένες τάσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας και των πολιτισμικών σπουδών, αλλά και της νεότερης πολιτισμικής ιστορίας: Μας ανησυχούσε η αναγωγή της πολιτικής στην κουλτούρα μέσα από κάποιες υπεραπλουστευμένες αναγνώσεις του Γκράμσι, στις οποίες η ηγεμονία λειτουργούσε σαν ένα όνομα που, κλείνοντας την πάντοτε υπαρκτή πολιτισμική διαμφισβήτηση, κατασκεύαζε μια ολοποιημένη κοινωνιακή έννοια. Στην οποία, με άλλα λόγια, η σταθερότητα του καπιταλισμού και των σχέσεων κυριαρχίας που αυτός επάγεται εννοιολογούνταν εύκολα εύκολα μέσα από ένα αφηρημένο και υπερβολικά γενικευτικό μοντέλο καθολικής κοινωνικής συναίνεσης, μιας κυρίαρχης κουλτούρας που περιέκλειε τα πάντα και που κινδυνεύαμε να τη δούμε τώρα πια να γράφεται με κλειδί τα γκραμσιανά λεξιλόγια της ηγεμονίας. 10 Πέρα από την πάγια έμφασή της στην πανταχού παρούσα πολιτισμική διαμφισβήτηση και στην πολιτικότητα της κουλτούρας, η κοινωνική ιστορία που γράφει ο 8. Εννοεί το Eric J. Hobsbawm, «From social history to the history of society», Daedalus 100 [1971], αφιέρωμα Historical Studies Today, σ. 20-45. 9. Geoff Eley, A Crooked Line: From Cultural History to the History of Society, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2005, σ. 10-11. Η ίδια επιχειρηματολογία σε μεγάλο βαθμό περιλαμβάνεται στο πιο προσιτό Geoff Eley και Keith Nield, «Farewell to the working class?», International Labor and Working-Class History 57 (2000), σ. 1-30. 10. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 14. 23

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 24 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ίλι αναγνωρίζει ζωτικό ρόλο στη συγκριτική προσέγγιση, η οποία χρωματίζει έντονα το έργο του από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα. Στην πραγματικότητα, έγινε ευρύτερα γνωστός όταν, με μια σειρά σημαντικών μελετών για τη γερμανική ιστορία, 11 επιτέθηκε στην κυρίαρχη έως τη δεκαετία του 1970 άποψη, που είχε κρυσταλλωθεί στη θεωρία για τον δήθεν «χωριστό δρόμο» (Sonderweg) της Γερμανίας, και η οποία ήθελε το ναζισμό αποτέλεσμα της επιβίωσης προκαπιταλιστικών παραγόντων και φεουδαρχικών καταλοίπων. Δεν ήταν κανένας ατελής εξαστισμός ή «εκσυγχρονισμός» της γερμανικής κοινωνίας αυτός που έφερε το φασισμό, αντιτείνει ο Ίλι, σε μια αποστροφή που η στόχευσή της δεν αφορά μόνο το τευτονικό ιστορικό παρελθόν: Σ ένα βασικό επίπεδο [...], αν θέλουμε να διακρίνουμε τις δομικές τροχιές των διαφόρων ευρωπαϊκών και άλλων κοινωνιών τον δέκατο ένατο και τον 20ό αιώνα, θα ήταν ανόητο ν αρνιόμασταν το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η βαθιά ιστορική προοπτική. Υπάρχει πρόβλημα ωστόσο με την κανονιστική τελεολογία της «ανάπτυξης» και του «εκσυγχρονισμού», που βαφτίζει κάποιες εθνικές ιστορίες υγιείς και πετυχημένες ενώ άλλες οπισθοδρομικές και στρεβλές. [...] Στο δικό μου μυαλό, ελάχιστο νόημα έχει να βλέπουμε τις αυταρχικές όψεις της γερμανικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής πριν από το 1914 σαν έκφραση κάποιων παλαιότερων δομών και συμφερόντων που δεν μπόρεσαν δήθεν να παραμεριστούν επειδή απουσίαζε η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Για να το πω απλά, αυτό μοιάζει σαν ένας τρόπος για να «βγάλουμε λάδι» τον ίδιο τον καπιταλισμό. [Αντίθετα, πρέπει να δούμε την ανάπτυξη του αυταρχισμού και της δεξιάς στη Γερμανία] ως σύμπλοκα αποτελέσματα ενός καπιταλιστικού παρόντος (το οποίο, ας μην ξεχνάμε ποτέ, ήταν το πιο δυναμικό και προχωρημένο καπιταλιστικό παρόν στην Ευρώπη πριν από το 1914). 12 Δοκιμάζοντας αυτή τη θέση σε μεγάλες και μικρές χώρες, ο Ίλι καταλήγει στις διοράσεις που αναπτύσσονται εδώ στις αμέσως επόμενες σελίδες της «Εισαγωγής» του, και καρποφορούν στην περιοδολόγηση των πέντε καταστατικών συγκυριών, οι οποίες σηματοδότησαν πανευρωπαϊκά τις ισάριθμες φάσεις εξάπλωσης της δημοκρατίας. Τον καιρό της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης κι έπειτα τη δεκαετία του 24 11. Geoff Eley, Reshaping the German Right. Radical Nationalism and Political Change After Bismarck, Yale University Press, Λονδίνο/Νιου Χέιβεν 1980 Geoff Eley και David Blackbourn, The Peculiarities of German History, Oxford University Press, Οξφόρδη 1984 Geoff Eley, From Unification to Nazism: Reinterpreting the German Past, Routledge, Λονδίνο 1986 αντίστοιχες προβληματικές συναντάμε και στους συλλογικούς τόμους που επιμελήθηκε για τη Γερμανία του πρώιμου 20ού αιώνα: Geoff Eley, Society, Culture, and the State in Germany, 1870-1930, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 1996 Geoff Eley, The Goldhagen Effect. History, Memory, Nazism: Facing the German Past, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2000 Geoff Eley, James Retallack, Wilhelminism and its Legacies: German Modernities, Imperialism, and the Meanings of Reform, 1890-1930, Berghahn Books, Νέα Υόρκη 2003. 12. G. Eley, Reshaping the German Right, ό.π., σ. xv.

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 25 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1860, την πολεμική δεκαετία που άνοιξε το 1914, την επαύριο της ήττας του φασισμού και με την κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων το 1989-1992 είχαμε, από άκρη σε άκρη της ηπείρου, τις κρίσιμες καμπές που έθεταν κάθε φορά τα όρια και τις δυνατότητες της δημοκρατίας στην Ευρώπη για τις επόμενες δεκαετίες. Μια πολιτική επαγωγή τούτης της ανάλυσης είναι επίσης ότι ο φασισμός και τα λειτουργικά του ισοδύναμα δεν ήταν καμιά ιστορική παραξενιά ή αστοχία, παράδοξα αποτελέσματα της στρεβλής ανάπτυξης περασμένων εποχών, που επικράτησαν παροδικά στη Γερμανία και την Ιταλία εξαιτίας της ιδιότυπης πορείας αυτών των χωρών, αλλά αντίθετα αποτέλεσαν μια λογική όσο εγκληματική και τελικά αυτοκαταστροφική και αν ήταν απάντηση στις δυσκολίες του ευρωπαϊκού καπιταλισμού τον 20ό αιώνα βγήκαν μέσα από τα σπλάχνα του τελευταίου και παραμένουν ανοιχτά ενδεχόμενα στη νέα περίοδο κρίσης που ζούμε σήμερα. Εδώ ο συγγραφέας συγκλίνει με τις εκτιμήσεις και άλλων μελετητών που αρνούνται επίσης να υποβαθμίσουν τον κίνδυνο της επιστροφής λειτουργικών αντίστοιχων του φασισμού. 13 Το πολιτικό συμπέρασμα είναι και πάλι ότι η οργανωμένη Αριστερά και η Κεντροαριστερά, αντί να καθεύδουν ή και να διευκολύνουν την αμερικανική κατολίσθηση στη βαρβαρότητα των εισβολών, των βασανιστηρίων, των γκουλάγκ και του Μεγάλου Αδελφού, όπως έκαναν δυστυχώς πολλές κυβερνήσεις τους συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, πρέπει να ηγηθούν ξανά στον πανευρωπαϊκό αγώνα για την προάσπιση και τη διεύρυνση των δημοκρατικών κατακτήσεων, οι οποίες τα τελευταία χρόνια απειλούνται ακόμη και σε χώρες όπου ως πρόσφατα θεωρούνταν δεδομένες. Βασική έννοια γύρω από την οποία δομείται το Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία είναι η έννοια της κοινωνικής τάξης. Εδώ το έργο του Ίλι εγγράφεται σ ένα άλλο πεδίο θεωρητικού στοχασμού με άμεσες πολιτικές προεκτάσεις, που άνοιξε τη δεκαετία του 1960, όταν οι απλουστευτικές και συχνά παθητικές συλλήψεις της τάξης, που προωθούσαν η σοβιετική όσο και η δυτική κοινωνική επιστήμη, αμφισβητήθηκαν έντονα από μια νέα γενιά ριζοσπαστών ιστορικών, με εμβληματική τους μορφή τον Έντουαρντ Τόμσον. 14 Στο κλείσιμο του 20ού αιώνα ωστόσο η αναλυτική χρησιμότητα της ίδιας της έννοιας της κοινωνικής τάξης μπήκε στο στόχαστρο 13. Και κατεξοχήν του Ρόμπερτ Πάξτον: βλ. στα ελληνικά Robert Paxton, Η ανατομία του φασισμού, μτφρ. Κ. Χαλμούκου, Κέδρος, Αθήνα 2007. 14. Το έργο του οποίου, και κυρίως το μνημειώδες Πώς φτιάχτηκε η αγγλική εργατική τάξη (E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, Pelican, Χάρμοντσγουορθ 1967) δυστυχώς μένει έως σήμερα αμετάφραστο στη γλώσσα μας. 25

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 26 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ιστορικών με καταβολές συνήθως αριστερές αλλά μέριμνες συχνά συντηρητικές. 15 Ο συγγραφέας μας πήρε μέρος στη σχετική συζήτηση 16 προβάλλοντας θέσεις ελάχιστα δημοφιλείς τότε, καθώς στην ευτυχισμένη δεκαετία του 1990 δεν είχε μόνο τελειώσει η ιστορία, αλλά είχαν πλέον εκλείψει και οι ταξικοί ανταγωνισμοί μέσα στην αιώνια, όπως έμοιαζε, ειρήνη της αμερικανικής κοσμοκρατορίας. Πολλοί Δυτικοί ιστορικοί φτερούγιζαν ήδη ανέμελα στο αιθέριο σύμπαν μιας θεωρίας απελευθερωμένης από κάθε νόμο κοινωνικής βαρύτητας και προσάρμοζαν ανάλογα τα λεγόμενα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα. Η έννοια της κοινωνικής τάξης ήταν πια πασέ ανάμεσα στους γκριζομάλληδες ακαδημαϊκούς μέντορες των υπερατλαντικών ιθυνόντων, που τόσο λαμπρά θα διαχειρίζονταν τις τύχες της χώρας τους την επόμενη δεκαετία, όσο και ανάμεσα σε δικούς μας ιστορικούς. Οι τάξεις, όπως παρατηρεί σκωπτικά ο Ίλι για έναν ακραίο εκπρόσωπο αυτής της τάσης, είχαν γίνει πια λόγοι, αφηγηματικές αρχές ή τρόποι για να οργανώνουμε συχνά παραπλανητικές ιστορίες του παρελθόντος και του παρόντος. 17 Ο συγγραφέας τούτου του τόμου, αντίθετα, εντάσσει το δικό του έργο στο πλαίσιο μιας παράδοσης ματεριαλιστικής κοινωνικής ιστορίας, εν πολλοίς μαρξιστικών καταβολών, στραμμένης προς μια ισχυρή ιδέα της κοινωνικής τάξης, που «η δύναμή της για την ιστορία της εργασίας είναι η ολοποιητική της χρησιμότητα. Δεν μας δίνει μόνο ένα αποτελεσματικό μέσο για να οργανώσουμε την ανάλυση του εξωτερικού κόσμου, αλλά εμπεριέχει και καταστατικά επίσης τα στοιχεία της πολιτικής νοηματοδότησης και της εμπρόθετης δράσης, παρέχοντάς μας έτσι μια εξαιρετικά εύκαμπτη αναλυτική έννοια». 18 Σκοπός του βέβαια δεν είναι να παλινορθώσει κάποια απλουστευτικά νοήματα του όρου τάξη ούτε ν απαξιώσει τις κατακτήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της γλωσσικής στροφής. Επισημαίνει άλλωστε, στην εισαγωγή τούτου εδώ του βιβλίου, πως στις ημέρες μας, με την επίδραση από τη μια μεριά του φεμινισμού και από την άλλη των εθνοτικών και φυλετικών συγκρούσεων η προηγούμενη κεντρικότητα της τάξης ως οργανωτικής αρχής της κοινωνικής ιστο- 26 15. Βλ. την παρουσίαση, στη γλώσσα μας, της σχετικής συζήτησης στο Έφη Αβδελά, «Η κοινωνική τάξη στη σύγχρονη ιστοριογραφία: από το οικονομικό δεδομένο στην πολιτισμική κατασκευή», Τα Ιστορικά 22 (1995), σ. 173-204. 16. Geoff Eley και Keith Nield, «Starting over: the present, the post-modern and the moment of social history», Social History 20 (1995), σ. 355-364 G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 1-30. 17. Μιλά εδώ για ένα γνωστό μελετητή που επιχείρησε να κατασκευάσει μια μεταμοντέρνα ιστοριογραφική προσέγγιση, τον Πάτρικ Τζόις: Geoff Eley και Keith Nield, The Future of Class in History: What s Left of the Social?, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2007, σ. 6. 18. Στο ίδιο, σ. 17.

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 27 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ρίας αλλά και ως πολιτικής κατηγορίας εξασθένησε. Όσον αφορά το πρώτο, όπως παρατηρεί ο ίδιος, τη δεκαετία του 1980 μπήκαν στο παιχνίδι ερωτήσεις δύσκολες και αποσταθεροποιητικές, που άγγιζαν ζωτικά όχι μόνο την πρακτική των ιστορικών αλλά και το ευρύτερο σύμπαν των αλληλένδετων μ αυτήν υποθέσεών τους για τον κοινωνικό και τον πολιτικό κόσμο, καθώς και τους κανόνες κατανοησιμότητας του τελευταίου. Ασκώντας έλεγχο στις προκατασκευασμένες επιστημολογίες της κοινωνικής ιστορίας, καθώς και σε ορισμένες θεωρητικές διαδικασίες που η τελευταία δεχόταν υπόρρητα όσο αμφισβητήσιμες και αν ήταν αυτές, και οι οποίες συνέδεαν την κοινωνική ανάλυση με την πολιτική και με ζητήματα συνείδησης και υποκειμενικότητας, τούτες οι νέες κριτικές ξεκλείδωσαν ένα σύνολο επίκοινων αντιλήψεων που προηγουμένως λειτουργούσαν μάλλον άκαμπτα. Με άλλα λόγια, οι διαμάχες που εκτυλίχτηκαν τη δεκαετία του 1980 άνοιξαν ένα απαραίτητο πεδίο συζητήσεων που ολοφάνερα πολύ δύσκολα μπορούσαν να ξεκινήσουν μέχρι τότε. Όλα αυτά που σήμερα συνοψίζουμε κάτω από την επικεφαλίδα γλωσσική στροφή ή πολιτισμική στροφή βοήθησαν ν απελευθερωθεί η κοινωνική ιστορία από ένα αδιέξοδο που μόνη της είχε φτιάξει, αναδεικνύοντας νέες στρατηγικές που ώς τότε δεν έκαναν βατές στους κοινωνικούς ιστορικούς οι προηγούμενοι όροι της έρευνάς τους. Με αυτή την έννοια, η λεγόμενη πολιτισμική στροφή ήταν ολότελα παραγωγική και αναπότρεπτη. Η πολιτισμική στροφή στη θεωρία διευκόλυνε ακριβώς την αριστερή κριτική ν απομακρυνθεί από μια εικονογραφία της εργατικής τάξης, στηριγμένη στις πραγματικότητες που περιγράφονται στο Δεύτερο και το Τρίτο Μέρος τούτου του βιβλίου, ως ενός εθνικά συγκροτημένου πεδίου όπου κυριαρχούσαν ανδροπρεπείς και πολιτισμικά ασφαλείς βιομηχανικοί εργάτες, και της επέτρεψε να προσαρμοστεί στις σημερινές κοινωνικές συνθήκες των ευρωπαϊκών χωρών, όπου η εργατική τάξη σε μεγάλο βαθμό συντίθεται από γυναίκες, πρόσωπα ανέστια και μετανάστες. Αυτό όμως κάθε άλλο παρά σήμαινε εγκατάλειψη της ταξικής προοπτικής. Παρ όλους τους ευσεβείς πόθους πολλών, δεν είδαμε στο μεταξύ κανένα θάνατο της τάξης, αλλά απλώς, όπως το θέτει ο Ίλι, το μετασχηματισμό ενός τύπου ταξικής κοινωνίας σ έναν άλλο, μέσα στον οποίο καλούμαστε σήμερα να κινηθούμε και, αν είμαστε αριστεροί, να τον ανατρέψουμε. Ελπίζω ότι διαβάζοντας αυτό τον τόμο θα συμφωνήσουμε πως η Αριστερά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να έχει την τάξη στο επίκεντρο της προβληματικής της, μολονότι η έμφαση στην ταξικότητα δεν επάγεται αναγκαία τον κοινωνιολογικό αναγωγισμό που μάστιζε παλαιότερες προσεγγίσεις: βασικό μέλημα του Ίλι, το οποίο απουσιάζει από πολλούς εκπροσώπους της πολιτισμικής ιστορίας και της γλωσσικής στροφής, είναι να βρεθούν τρόποι για να συνδεθούν στην ίδια ανάλυση η πολιτική διαμόρφωση των σημερινών ταυτοτήτων και οι δομημένες συνέπειες 27

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 28 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ της καπιταλιστικής ανισότητας. 19 Ωστόσο η κοινωνική τάξη δεν είναι απλώς ένα κοινωνιολογικό επακόλουθο των τελευταίων, αλλά η συγκρότησή της πρέπει να κατανοείται λογοθετικά, καθώς περιλαμβάνει κι ένα πολιτικό στοιχείο που ποτέ, και ιδίως σε εποχές έντονων κοινωνικών μετασχηματισμών, δεν είναι εκ των προτέρων δεδομένο. «Είναι καλύτερο να δούμε μάλλον το σχηματισμό της τάξης ως ένα πολιτισμικό και πολιτικό αίτημα (το οποίο επαγγέλλεται ένα συγκεκριμένο μοντέλο κοινωνικής ταυτότητας) παρά σαν αποδείξιμο κοινωνικό γεγονός (δηλαδή σαν τη δημιουργία νέων κοινωνικών θέσεων που ορίζονται με βάση τη σχέση τους με τα μέσα παραγωγής ή με άλλα υλικά κριτήρια)». 20 Η ιστορία της τάξης εντέλει είναι αδιαχώριστη από την ιστορία της αναλυτικής κατηγορίας τάξη. Η προβληματική αυτή, για την πολιτική διάσταση και το σύγχρονο νόημα της τάξης, αναπτύσσεται σ ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο προς το τέλος του τόμου, όπου απαριθμούνται επίσης οι λόγοι που βραχυκύκλωσαν τις προσπάθειες ενοποίησης της εργατικής τάξης τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά οι βαθύτερες αιτίες και οι τρόποι συγκρότησης της εργατικής τάξης που διευκόλυναν την ένωσή της έως τη δεκαετία του 1960, και την αποδιάρθρωσή της στη συνέχεια, είναι ζητήματα που επανέρχονται σε ολόκληρη τη μελέτη κι εξετάζονται σε πλήθος πλαίσια. Η δύναμη των επιχειρημάτων του Ίλι δεν προκύπτει τόσο από την πρωτοτυπία του καθενός τους χωριστά όσο από την εμπεριστατωμένη τους τεκμηρίωση και τη σύνδεσή τους σε μια γερά δομημένη αντίληψη, με συνεκτικούς ιστούς τη βαθιά ριζοσπαστική του πρόθεση και την ευρύτητα του οράματός του. Η πολιτική αιχμή που επάγονται είναι ότι μόνο μέσα από την οργανωμένη πολιτική της παρέμβαση μπορεί η εργατική τάξη να παρουσιαστεί ξανά ως συλλογικό δρων υποκείμενο, όπως είχε κατορθώσει να γίνει, για λόγους που αναπτύσσονται διεξοδικά στο βιβλίο, στις αλλοτινές χρυσές εποχές της σοσιαλιστικής κινητοποίησης. Η νέα ενότητά της, επάνω σε βάσεις πολύ ευρύτερες από εκείνες που είχαν πετύχει παλιότερα τα σοσιαλιστικά και τα κομμουνιστικά κόμματα, πρέπει ξανά να χτιστεί σιγά σιγά και κοπιαστικά όχι μόνο με πολιτισμικούς αγώνες αλλά και με πολιτικά μέσα και αυτό ακριβώς είναι το έργο που έχουν σήμερα μπροστά τους η Αριστερά και οι οργανικοί της διανοούμενοι. Η ανάμνηση των γλυκών χρόνων του 1960 και του 1970, που ο κόσμος έμοιαζε έτοιμος ν αλλάξει και η πολιτική της απόλαυσης ήταν από μόνη της ριζοσπαστική, βοηθά βέβαια αλλά κάθε άλλο παρά είναι αρκετή στις μέρες μας. Αν συμφω- 28 19. G. Eley και K. Nield, The Future of Class in History: What s Left of the Social?, ό.π., σ. 17. 20. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 18.

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 29 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ νούμε σ αυτό, τότε μάλλον θα συμφωνήσουμε και σε κάτι άλλο ότι, όποια άποψη και αν έχουμε για τις σημερινές πολιτικές μας προτεραιότητες, αυτές σίγουρα περιλαμβάνουν το να μάθουμε να τις συζητάμε με ανθρώπους διαφορετικούς από μας σε όλα εκτός από την ταξική ένταξη, κι επιτέλους να βρούμε τρόπους για να ενώσουμε μαζί τους τις φωνές μας και, ακόμη καλύτερα, τις κινητοποιήσεις μας. Η δημοκρατία που ζητά τούτο το βιβλίο χρειάζεται ακριβώς τέτοιες καλές συνήθειες. ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ ιδιότητα 29

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 30

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 31 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1970 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης άλλαξε ριζικά. Οι επαναστάσεις του 1989 κατέλυσαν τα σοσιαλιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε. Μέσω μιας εξίσου δραστικής αναδιάρθρωσής τους, οι καπιταλιστικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης μεταμορφώθηκαν. Και παρότι τα σοσιαλιστικά κόμματα πήραν ξανά την κυβέρνηση σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ήταν τώρα διαφορετικά από τα σοσιαλιστικά κόμματα του παρελθόντος. Βαθύτατα αποριζοσπαστικοποιημένα, απομακρύνονταν γοργά από την πολιτική κουλτούρα και τις κοινωνικές ιστορίες που τα είχαν στηρίξει τα προηγούμενα εκατό χρόνια αγώνων. Τα κομμουνιστικά κόμματα, που αποτελούσαν πάντοτε την πιο μαχητική πτέρυγα του εργατικού κινήματος, εξαφανίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Κανένας πλέον δεν μιλούσε για την κατάργηση του καπιταλισμού, τη ρύθμιση των δυσλειτουργιών ή τον περιορισμό των υπερβολών του, ή ακόμη και την απλή περιστολή των πιο κατάφωρα καταστροφικών κοινωνικών αποτελεσμάτων του. Για μια δεκαετία μετά το 1989, οι δυνατότητες να σκεφτούμε και να φανταστούμε εναλλακτικές λύσεις σχεδόν εκμηδενίστηκαν. Αν εξετάσουμε όμως τα πράγματα υπό μία άλλη οπτική γωνία, βλέπουμε ότι στο μεταξύ αναδύθηκαν νέες δυνάμεις, οι οποίες έδωσαν νέα ορμή στην Αριστερά. Αν τα εργατικά κινήματα επαναπαύονταν στις δάφνες των εκπληκτικών και ανθεκτικών επιτευγμάτων τους, που αξιοποιούσαν την έκβαση του Β Παγκοσμίου πολέμου αλλά είχαν αρχίσει ήδη να διαλύονται, οι νεότερες γενιές συνέχιζαν να απολαμβάνουν τη μεθυστική έξαψη του 1968. Ο ριζοσπαστισμός του φοιτητικού κινήματος μαζί με τα ανυπότακτα κινήματα της αντικουλτούρας και τις μαχητικές εργατικές κινητοποιήσεις έστρεψαν τις πολιτικές κουλτούρες της Ευρώπης προς εντελώς νέες κατευθύνσεις. Αυτές οι νέες ενέργειες εν μέρει διαπερνούσαν τα ήδη υπάρχοντα πολιτικά κόμματα, αλλά επίσης εν μέρει άνοιγαν τους δικούς τους πολιτικούς χώρους. Αναμφίβολα, ο φεμινισμός ήταν το πιο σημαντικό από αυτά τα αναδυόμενα κινήματα και οδήγησε σε μια ριζική επανεκτίμηση του περιεχομένου της πολιτικής. Περίπου την ίδια περίοδο γεννήθηκε και η ριζοσπαστική οικολογία, συνδέοντας με νέους και απροσδόκητους τρόπους τον ακτιβισμό των απλών ανθρώπων, τα κοινοτιστικά πειράματα και τις εξωκοινοβουλευτικές κινητοποιήσεις. Γύρω στα 31

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 32 ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 32 1980, επίσης, αναπτύχθηκε ένα σημαντικό ειρηνιστικό κίνημα, πάνω από τα εθνικά σύνορα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Κάθε λογής κινήματα που πρόβαλλαν εναλλακτικούς τρόπους ζωής ξεσήκωσαν τη φαντασία των ανθρώπων. Τα πρώτα σημάδια μιας νέας και μόνιμης πολιτικής παρουσίας, η οποία συμπύκνωνε όλες αυτές τις εξελίξεις τα Πράσινα κόμματα εμφανίστηκαν στο προσκήνιο. Στα γραπτά των ιστορικών, των κοινωνιολόγων και των θεωρητικών της κοινωνίας, των κριτικών του πολιτισμού και των κάθε λογής πολιτικών σχολιαστών, καθώς επίσης και στον πολύτροπο λόγο της Αριστεράς, μια τεράστια πρόκληση απέναντι στις παγιωμένες προκαταλήψεις γεννήθηκε το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. Η κρίση του σοσιαλισμού τη δεκαετία του 1980 όχι μόνο μας ανάγκασε να ξανασκεφτούμε τα όρια και το νόημα της Αριστεράς, τις ανάγκες της δημοκρατίας και την ίδια τη φύση της πολιτικής, αλλά υποχρέωσε και τους ιστορικούς να θέσουν τα ίδια αυτά ερωτήματα και στο παρελθόν. Τα μόνιμα, αν και ημιτελή, επιτεύγματα του σύγχρονου φεμινισμού, για παράδειγμα, τόνισαν την ανάγκη να προσδιορίσουμε εκ νέου τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τα πιο βασικά πράγματα, λαμβάνοντας υπόψη μας την άποψη του φύλου, τις ποικιλώνυμες ιστορίες της σεξουαλικότητας και όλες τις ιδιαιτερότητες της θέσης των γυναικών. Πιο πρόσφατα, εμπνευσμένη εν μέρει από την περίοπτη θέση των ερωτημάτων αυτών στις Ηνωμένες Πολιτείες και εν μέρει από την έκρηξη των φυλετικοποιημένων συγκρούσεων τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, εμφανίστηκε μια παρόμοια ανάλυση των ζητημάτων με βάση τη φυλετική και την εθνική ταυτότητα. Πολλές άλλες πτυχές της ταυτότητας του υποκειμένου προστέθηκαν στις αναζωογονημένες πολιτικές συζητήσεις που διαχέονταν με αυξανόμενη ταχύτητα σε όλη την κοινωνία. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής η τάξη, ως κατηγορία τόσο της κοινωνικής ιστορίας όσο και της πολιτικής, αποσταθεροποιήθηκε. Μολονότι η τάξη παραμένει μια αναπόδραστη πραγματικότητα της κοινωνικής και πολιτικής πράξης για την Αριστερά του 21ου αιώνα, η προγενέστερη επικέντρωση της πολιτικής στην παραδοσιακή θεματική του άντρα βιομηχανικού εργάτη έπρεπε να τεθεί εκ νέου συστηματικά προς συζήτηση. Το βιβλίο αυτό το εμπνεύστηκα λοιπόν μέσα σε μια συγκεκριμένη εποχή και το τελείωσα μέσα σε μια άλλη, εντελώς διαφορετική. Άρχισα να το γράφω σε μια Ευρώπη, όπου τα εργατικά κινήματα και τα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν ισχυρά, ο δημόσιος τομέας μεγάλος και το κοινωνικό κράτος γενναιόδωρο αλλά και βιώσιμο. Η πολιτική είχε ακόμη κεντρικό άξονά της την ταξική πάλη, ενώ υπήρχαν και οι σοσιαλιστικές χώρες. Μολονότι η αρχική τους έμπνευση είχε τα ψεγάδια της, και το σοβιετικό παράδειγμα είχε πληγεί ήδη ανεπανόρθωτα, τα κομμουνιστικά κόμματα

01-ELEY 17-02-2010 13:35 ÂÏ 33 ΠΡΟΛΟΓΟΣ της Δύσης παρέμεναν φορείς μιας χαρακτηριστικής μαχητικότητας. Στη δημόσια σφαίρα η ρητορική της επανάστασης, η ταξική συνείδηση και η σοσιαλιστική μεταρρύθμιση των κοινωνιών εξακολουθούσαν να διεκδικούν μια θέση στη σκέψη και την πράξη των πολιτών. Με τους σοσιαλιστές να αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση χωρών όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, στις οποίες η δημοκρατία είχε αποκατασταθεί πρόσφατα, με την πολωνική Αλληλεγγύη να διαλύει τις αραχνιασμένες πολιτικές κουλτούρες της Ανατολικής Ευρώπης, και τους Γάλλους σοσιαλιστές να σχηματίζουν την πρώτη μεταπολεμική κυβέρνησή τους, τα πράγματα φαίνονταν να κινούνται ξανά. Η περίοδος 1979-81 ήταν για τους σοσιαλιστές μια εποχή ενθαρρυντική, ακόμη και εμπνευσμένη. Το χάσμα αυτό ανάμεσα στην αρχική αισιοδοξία και στην κατάληξή της, ανάμεσα στις οργανωμένες δυνάμεις μιας ήδη σχηματισμένης παράδοσης και των νέων μορφών που θα μπορούσαν να τη διαδεχτούν, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στο βιβλίο μου αυτό, το οποίο έγραψα προσπαθώντας να αποτυπώσω το δράμα της μεταβατικής μας περιόδου, η οποία διαρκεί ακόμη. Για να το κάνω αυτό, έπρεπε να επιχειρήσω αφενός ένα λεπτομερή απολογισμό του παρελθόντος και αφετέρου μια τολμηρή ανασκευή του παρόντος, καθώς τόσο τα επιτεύγματα του παλιού όσο και οι συμπυκνωμένες του δυνάμεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου. Αν και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην περίοδο 1860-1960, οι διαμάχες και τα επιχειρήματα που αναπτύχθηκαν στον ύστερο 20ό αιώνα πάντοτε έχουν τις ρίζες τους σε μια προγενέστερη περίοδο. Με αυτή την έννοια, θα έλεγα ότι η ιστορία μπορεί να ποδηγετήσει το παρόν αλλά επίσης και να το απελευθερώσει. Ξεκινώντας από το 1860, προχωρώ την παρουσίασή μου περιγράφοντας μια σειρά επαναστατικών συγκυριών πανευρωπαϊκής κλίμακας, από τις διευθετήσεις που ακολούθησαν τη λήξη των δύο παγκόσμιων πολέμων και τις δραματικές εξελίξεις του 1968 έως τις τελευταίες αναδομήσεις της περιόδου 1989-92. Τελικά, παρά τις ατέρμονες πολυπλοκότητες της λεπτομερούς ιστοριογραφικής συζήτησης, τις αγωνίες των επιστημολόγων και τις εξάρσεις όσο και τις απογοητεύσεις της θεωρίας, οι ιστορικοί ποτέ δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον άλυτο ιστορικό γρίφο της συνέχειας και της αλλαγής. Σε κάποιες χρονικές περιόδους και περιστάσεις, οι δεδομένες κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις φαίνονται να είναι αδρανείς και παγιωμένες. Η κουλτούρα σημαίνει την προβλέψιμη και αδήριτη αναπαραγωγή αυτού που «είναι». Αξιώνει την αλήθεια της παράδοσης και εγκρίνει το ένα ή το άλλο γνώριμο μέλλον που δεν αποτελεί παρά επανάληψη ενός φυσικοποιημένου παρελθόντος («πάντοτε έτσι γινόταν»). Η πολιτική γίνεται μηχανισμός συντήρησης και ρουτίνας. Η εικόνα ενός διαφορετικού μέλλοντος εκτοπίζεται στο χώρο της φα- 33