ΕΝΟΤΗΤΑ 6 - «νανουρίσµατα» Τραγούδι 1 Θα κεντήσω Θα κεντήσω πάνω στ αλόγου σου τη σέλα µε διαµαντόπετρες σωρό του φεγγαριού το πήγαιν έλα στο πελαγίσιο το νερό. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου να σε χαρώ. Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Μάνος Λοϊζος Θα κεντήσω στ ασηµοπίστολά σου πλάι της χελιδόνας το φτερό κι ένα σταυρό να σε φυλάει τις νύχτες που σε καρτερώ. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου να σε χαρώ. Θα κεντήσω πάνω στο δίκοπό σου λάζο το βλέµµα σου το καθαρό, αυτό το βλέµµα το γαλάζιο, που δεν χορταίνω να θωρώ. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου να σε χαρώ. Λεξιλόγιο Αλόγου: µεγαλόσωµο, χορτοφάγο θηλαστικό που χρησιµοποιείται ως µεταφορικό µέσο ή ως µέσο για άθληση και αναψυχή. Π.χ.: Ο παππούς µου κουβαλούσε το γάλα στο χωριό µε το άλογο. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης γενικής (το άλογο, -ου) το άλογο τα άλογα του αλόγου των αλόγων το άλογο τα άλογα - άλογο - άλογα Σέλα: κάθισµα προσαρµοσµένο στην ράχη αλόγου, στο οποίο κάθεται ο αναβάτης, κάθισµα ποδηλάτου ή µοτοσικλέτας. Π.χ.: Άλλαξα τη σέλα του ποδηλάτου µου. Ουσιαστικό, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (η σέλα, -ας) η σέλα οι σέλες της σέλας των σελών την σέλα τις σέλες - σέλα - σέλες Σωρό: σύνολο από πολλά αντικείµενα τοποθετηµένα ή ριγµένα το ένα πάνω στο άλλο, µτφ. µεγάλος αριθµός ή µεγάλη ποσότητα. Π.χ.: Ένας σωρός από σκουπίδια έκλειναν τον δρόµο. εν µπορούσες να περάσεις. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (ο σωρός, -ού) ο σωρός οι σωροί του σωρού των σωρών 95
τον σωρό τους σωρούς - σωρέ - σωροί Να χαρώ: να αισθανθώ χαρά, µτφ. να απολαύσω. Π.χ.: Χάρηκα πολύ που σε άκουσα! Να µε παίρνεις πιο συχνά τηλέφωνο! Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής παθητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας α (χαίροµαι) Αρχικοί χρόνοι: χαίροµαι, χαιρόµουν, θα χαίροµαι, θα χαρώ, χάρηκα, έχω χαρεί, είχα χαρεί, θα έχω χαρεί Πλάι: δίπλα, δίπλα σε, µπροστά σε (σε σύγκριση). Π.χ.: Κάθισαν πλάι-πλάι για πολλή ώρα. Επίρρηµα τοπικό Σταυρό: κατασκευή από ένα οριζόντιο και ένα κάθετο µέρος στερεωµένο πάνω στο πρώτο, σύµβολο του χριστιανισµού, λατρευτική κίνηση. Π.χ.: Κάνε το σταυρό σου και προχώρησε! Μην φοβάσαι τίποτα! Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (ο σταυρός, -ού) ο σταυρός οι σταυροί του σταυρού των σταυρών τον σταυρό τους σταυρούς - σταυρέ - σταυροί Να φυλάει: να παρέχει προστασία, να προσέχει, να κρατάει, να διατηρεί. Π.χ.: Φύλαγε τα χρήµατά του για µια ώρα ανάγκης, και τελικά του τα έκλεψαν. Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής συνεχούς, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (φυλάω) Αρχικοί χρόνοι: φυλάω, φυλούσα (φύλαγα), θα φυλάω, θα φυλάξω, φύλαξα, έχω φυλάξει, είχα φυλάξει, θα έχω φυλάξει ίκοπο: όργανο που µπορεί να κόψει και από τις δύο πλευρές, µτφ. µια ενέργεια που µπορεί να έχει εντελώς αντίθετο αποτέλεσµα από αυτό που θέλουµε. Π.χ.: Αυτό το µαχαίρι είναι δίκοπο. Πρόσεξε καλά! Επίθετο, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (δίκοπος-η-ο) δίκοπος δίκοπη δίκοπο δίκοποι δίκοπες δίκοπα δίκοπου δίκοπης δίκοπου δίκοπων δίκοπων δίκοπων δίκοπο δίκοπη δίκοπο δίκοπους δίκοπες δίκοπα δίκοπε δίκοπη δίκοπο δίκοποι δίκοπες δίκοπα Βλέµµα: µατιά, έκφραση των µατιών σε συγκεκριµένες στιγµές. Π.χ.: Έστρεψε το βλέµµα του από την άλλη µεριά. εν ήθελε να µε κοιτάξει στα µάτια. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το βλέµµα, -µατος) 96
το βλέµµα τα βλέµµατα του βλέµµατος των βλεµµάτων το βλέµµα τα βλέµµατα - βλέµµα - βλέµµατα Να θωρώ: να κοιτάζω, να βλέπω. Π.χ.: Τι µε θωρείς ακίνητος; Κάνε κάτι! Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής συνεχούς, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας β(θωρώ). Αρχικοί χρόνοι: θωρώ, θωρούσα, θα θωρώ Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τα κενά µε την σωστή λέξη σε κάθε πρόταση: βλέµµα, χορταίνω, δίκοπο, άλογο, σταυρό α. Έχει µεγάλη αγάπη για τα. Ασχολείται µε την ιππασία από µικρό παιδί. β. εν να βλέπω τον ήλιο! Τόσο πολύ µου έχει λείψει! γ. Κάνε τον σου και µην ανησυχείς. Όλα θα πάνε καλά! δ. Αγάπη που γινες µαχαίρι, τραγουδάει η Μελίνα στην «Στέλλα». ε. Με κοιτάζει πάντα µε ένα ειρωνείας! 2. Βρείτε λέξεις από το κείµενο, που σηµαίνουν: α. να απολαύσω β. να βλέπω γ. µατιά δ. δίπλα ε. πολλές Γραµµατική α. Θεωρία Μέλλοντας Απλός ενεργητικής φωνής Φανερώνει ότι αυτό που δηλώνει το ρήµα θα γίνει στο µέλλον συνοπτικά, µία φορά, χωρίς διάρκεια ή επανάληψη. Παραδείγµατα: Αύριο θα διαβάσω πολύ. Του χρόνου θα ταξιδέψω στο εξωτερικό. Λέξεις ή φράσεις που θέλουν µέλλοντα απλό: µετά, αύριο, µεθαύριο, το πρωί, απόψε, τώρα, σε λίγο, έπειτα, αργότερα, συχνά, φέτος, του χρόνου, τον επόµενο - ερχόµενο - άλλο χρόνο, µήνα, σε λίγες - µερικές µέρες, εβδοµάδες κ.ά. 97
Σχηµατίζεται από το θα και τις ακόλουθες καταλήξεις, για τα ρήµατα της α συζυγίας: κατάληξη ενεστώτα κατάληξη απλού µέλλοντα παράδειγµα -ζω -νω -θω -ζω -(σ)κω -γω -γγω -χω -χνω -ττω -πω -πτω -βω -φω -σω -ξω -ψω διαβάζω θα διαβάσω πληρώνω θα πληρώσω νιώθω θα νιώσω παίζω θα παίξω διδάσκω θα διδάξω ανοίγω θα ανοίξω σφίγγω θα σφίξω τρέχω θα τρέξω δείχνω θα δείξω κηρύττω θα κηρύξω λείπω θα λείψω καλύπτω θα καλύψω κόβω θα κόψω γράφω θα γράψω -εύω -έψω δουλεύω θα δουλέψω -αύω -άψω παύω θα πάψω Τα ρήµατα που ανήκουν στην β συζυγία (α και β τάξη) παίρνουν τις ακόλουθες καταλήξεις: -ήσω -άσω -έσω απαντάω θα απαντήσω ευχαριστώ θα ευχαριστήσω µιλάω θα µιλήσω ξυπνάω θα ξυπνήσω οδηγώ θα οδηγήσω προσπαθώ θα προσπαθήσω ρωτάω θα ρωτήσω τηλεφωνώ θα τηλεφωνήσω -ήξω βαστάω θα βαστήξω βουτάω θα βουτήξω πηδάω θα πηδήξω τραβάω θα τραβήξω φυσάω θα φυσήξω γελάω θα γελάσω διψάω θα διψάσω κρεµάω θα κρεµάσω πεινάω θα πεινάσω χαλάω θα χαλάσω γερνάω θα γεράσω κερνάω θα κεράσω ξεχνάω θα ξεχάσω περνάω θα περάσω -άξω πετάω θα πετάξω φυλάω θα φυλάξω αποτελώ θα αποτελέσω αφαιρώ θα αφαιρέσω διαιρώ θα διαιρέσω εκτελώ θα εκτελέσω εξαιρώ θα εξαιρέσω επαινώ θα επαινέσω µπορώ θα µπορέσω παρακαλώ θα παρακαλέσω πονάω θα πονέσω φοράω θα φορέσω χωράω θα χωρέσω 98
Κλίνονται ως εξής: α συζυγία θα διαβάσ - ω θα διαβάσ - εις θα διαβάσ - ει θα διαβάσ - ουµε θα διαβάσ - ετε θα διαβάσ - ουν (ε) Παρατηρήσεις: α τάξη θα αγαπήσ - ω θα αγαπήσ - εις θα αγαπήσ - ει θα αγαπήσ - ουµε θα αγαπήσ - ετε θα αγαπήσ - ουν (ε) β συζυγία β τάξη θα οδηγήσ - ω θα οδηγήσ - εις θα οδηγήσ - ει θα οδηγήσ - ουµε θα οδηγήσ - ετε θα οδηγήσ - ουν (ε) 1. Ο µέλλοντας της ενεργητικής φωνής κλίνεται όπως και ο ενεστώτας των ρηµάτων της α συζυγίας. 2. ιαφορετική κλίση ακολουθούν κάποιοι µονολεκτικοί τύποι (όπως λέω: θα πω) και ο µέλλοντας του πηγαίνω (θα πάω), που κλίνονται όπως τα ρήµατα πάω, λέω κλπ. 3. Υπάρχουν ρήµατα που δεν ακολουθούν κανόνες στον σχηµατισµό του µέλλοντα. Τέτοια είναι: ενεστώτας απλός µέλλοντας ενεστώτας απλός µέλλοντας ανεβαίνω θα ανεβώ - θα ανέβω µένω θα µείνω βάζω θα βάλω µπαίνω θα µπω βγάζω θα βγάλω παθαίνω θα πάθω βγαίνω θα βγω παίρνω θα πάρω βλέπω θα δω πεθαίνω θα πεθάνω βρίσκω θα βρω πέφτω θα πέσω δίνω θα δώσω πηγαίνω θα πάω ζω θα ζήσω πίνω θα πιω καίω θα κάψω πλένω θα πλύνω καταλαβαίνω θα καταλάβω στέλνω θα στείλω κατεβαίνω θα κατεβώ - θα κατέβω τρώω θα φάω κλαίω θα κλάψω υπάρχω θα υπάρξω λέω θα πω φέρνω θα φέρω µαθαίνω θα µάθω φεύγω θα φύγω 99
β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε τις προτάσεις µε τον απλό µέλλοντα των ρηµάτων της παρένθεσης: α. Κάτι να κάνω! Μην ανησυχείς για µένα! (βρίσκω) β. Απόψε τα καλά της ρούχα! Έχει ραντεβού (φοράω) γ. εν ξέρουµε αν θα έρθουµε το βράδυ µαζί σας..(βλέπω) δ. Μην παίζεις µε τα σπίρτα! το σπίτι! (καίω) ε. Μην ανησυχείς! εγώ το κρασί! (φέρνω) 2. Ξαναγράψτε τις προτάσεις ξεκινώντας µε τις λέξεις που σας δίνονται: α. Καλώ τους συµφοιτητές µου στο σπίτι. Αύριο β. Βοηθάς την αδερφή σου στα µαθηµατικά; Το απόγευµα γ. Η µητέρα µου τηλεφωνεί στο σχολείο. Την Τετάρτη το πρωί δ. Ψάχνω να βρω ένα σπίτι. Τον άλλο µήνα ε. Περνάει από το ταχυδροµείο; Την άλλη εβδοµάδα Τραγούδι 2 Το νερό κυλάει, το πουλί πετάει σε χρυσάφι ουρανό, ο νερόµυλος αλέθει και η Βάβω γνέθει µες στο δειλινό. Νάνι-νάνι Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Γιάννης Σπανός Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και σπαθί του δίνει, στο φλουρί το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. Κόπιασε διαβάτη, έρµε 1 νυχτοπάτη 2, κόπιασε να φας να πιεις. Έπεσε ζεστό το βράδυ, πιες απ' το πηγάδι, για να δροσιστείς. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και σπαθί του δίνει, στο φλουρί το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. 1 έρηµε 2 που περπατάς την νύχτα 100
Μέθυσ απ' την γλύκα η γριά η σφήκα, στάζει µέλι η χαρουπιά 3, φτάνει στο παλιό λιµάνι κάποιο πυροφάνι 4 µε χρυσά κουπιά. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και σπαθί του δίνει, στο φλουρί το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. Κόπιασε διαβάτη, έρµε νυχτοπάτη, κόπιασε να φας να πιεις. Έπεσε ζεστό το βράδυ, πιες απ' το πηγάδι, για να δροσιστείς. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και σπαθί του δίνει, στο φλουρί το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. Λεξιλόγιο Χρυσάφι: το µέταλλο «χρυσός», µτφ. τα πλούτη, καθετί που θεωρούµε πολύτιµο. Π.χ.: εν αλλάζω το σπίτι µου µε όλο το χρυσάφι του κόσµου. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το χρυσάφι, -ιού) το χρυσάφι τα χρυσάφια του χρυσαφιού των χρυσαφιών το χρυσάφι τα χρυσάφια - χρυσάφι - χρυσάφια Νερόµυλος: µύλος που λειτουργεί µε την δύναµη του νερού. Π.χ.: Τα παλιότερα χρόνια πολλές από τις καθηµερινές εργασίες των κατοίκων γίνονταν σε νερόµυλους και ανεµόµυλους, ειδικά στα νησιά και τα χωριά. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ο νερόµυλος, - ου) ο νερόµυλος οι νερόµυλοι του νερόµυλου των νερόµυλων τον νερόµυλο τους νερόµυλους - νερόµυλε - νερόµυλοι Αλέθει: µεταβάλλει τα δηµητριακά σε αλεύρι. Π.χ.: Ο µύλος αλέθει το σιτάρι και το καλαµπόκι. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (αλέθω) 3 δέντρο που ο καρπός του είναι το χαρούπι 4 ειδική σχάρα στην πλώρη βάρκας επάνω στην οποία τοποθετούνται ένα ή περισσότερα φανάρια που το φως τους τραβάει τα ψάρια 101
Αρχικοί χρόνοι: αλέθω, άλεθα, θα αλέθω, θα αλέσω, άλεσα, έχω αλέσει, είχα αλέσει, θα έχω αλέσει Γνέθει: µετατρέπει το µαλλί ή το βαµβάκι σε νήµα µε ένα απλό χειροκίνητο εργαλείο. Π.χ.: Με την ρόκα και το αδράχτι έγνεθαν το µαλλί τα παλιά χρόνια. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (γνέθω) Αρχικοί χρόνοι: γνέθω, έγνεθα, θα γνέθω, θα γνέσω, έγνεσα, έχω γνέσει, είχα γνέσει, θα έχω γνέσει Σπαθί: 1. όπλο µε µακριά λεπίδα που κόβει και από τις δύο πλευρές, µτφ. άνθρωπος που κρατάει τον λόγο του 2. µία από τις τέσσερις σειρές των φύλλων της τράπουλας που έχει ως διακριτικό γνώρισµα το µαύρο τριφύλλι. Π.χ.: Ο πολεµιστής σηκώνει ψηλά το σπαθί του, σηµάδι ότι η µάχη αρχίζει. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το σπαθί, -ιού) το σπαθί τα σπαθιά του σπαθιού των σπαθιών το σπαθί τα σπαθιά - σπαθί - σπαθιά Φλουρί: χρυσό βυζαντινό νόµισµα, το νόµισµα της βασιλόπιτας. Π.χ.: Φέτος το φλουρί της βασιλόπιτας έπεσε στο σπίτι. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το φλουρί, -ιού) το φλουρί τα φλουριά του φλουριού των φλουριών το φλουρί τα φλουριά - φλουρί - φλουριά Κόπιασε:(συνήθως στην προστακτική) 1. φιλοφρονητικά: Κοπιάστε στο σπιτικό µας! 2. απειλητικά: Για κόπιασε, αν τολµάς! Ρήµα, έγκλισης προστακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου β, αριθµού ενικού, συζυγίας α (κοπιάζω) ιαβάτη: περαστικέ, οδοιπόρε. Π.χ.: Βρέχει και οι διαβάτες τρέχουν να φτάσουν στα σπίτια τους. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης κλητικής (ο διαβάτης, -η) ο διαβάτης οι διαβάτες του διαβάτη των διαβατών τον διαβάτη τους διαβάτες - διαβάτη - διαβάτες 102
Να δροσιστείς: να νιώσεις δροσιά, να πιεις κάτι που θα σου προσφέρει ψυχική ανακούφιση. Π.χ.: Κάνε ένα διάλειµµα και πιες κάτι για να δροσιστείς. Θα νιώσεις καλύτερα! Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής παθητικής, προσώπου β, αριθµού ενικού, συζυγίας α (δροσίζοµαι) Αρχικοί χρόνοι: δροσίζοµαι, δροσιζόµουν, θα δροσίζοµαι, θα δροσιστώ, δροσίστηκα, έχω δροσιστεί, είχα δροσιστεί, θα έχω δροσιστεί Σφήκα: έντοµο µε δηλητηριώδες κεντρί που µοιάζει µε την µέλισσα. Π.χ.: Με τσίµπησε σφήκα και πονάω πολύ. Ουσιαστικό, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (η σφήκα, -ας) η σφήκα οι σφήκες της σφήκας των σφηκών την σφήκα τις σφήκες - σφήκα - σφήκες Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τα κενά µε τον σωστό τύπο των λέξεων σε κάθε πρόταση: σφήκα, σπαθί, διαβάτης, αλέθει, νερόµυλος α. «Ο καλός ο µύλος όλα τα», λέει µια παροιµία. β. Το κεντρί της είναι δηλητηριώδες. γ. Κάθοµαι στο παράθυρο και χαζεύω τους που περνάνε. δ. Έβγαλαν µια ωραία φωτογραφία δίπλα σε έναν από τους του νησιού. ε. Στο µουσείο είδαµε µια ωραία συλλογή από και όπλα της Επανάστασης. 2. Αντιστοιχίστε, φτιάχνοντας ζευγάρια λέξεων που να ταιριάζουν νοηµατικά: αλέθει σφήκα δροσίζοµαι διαβάτης χρυσάφι κεντρί νερό κόσµηµα µύλος δρόµος Γραµµατική α. Θεωρία Επίθετα Οι λέξεις που φανερώνουν ποια ποιότητα ή ιδιότητα έχει το ουσιαστικό, λέγονται επίθετα. Συνοδεύουν πάντα κάποιο ουσιαστικό: µεγάλη πόλη. 103
Παίρνουν το γένος του ουσιαστικού που προσδιορίζουν, γι αυτό έχουν και τα επίθετα τρία γένη, µε ξεχωριστή κατάληξη για κάθε γένος: όµορφος κήπος, όµορφη γυναίκα, όµορφο σπίτι. Κλίνονται όπως και τα ουσιαστικά που έχουν τις ίδιες καταλήξεις. ιαφέρουν ως προς την κλίση τα επίθετα σε -ύς και -ης. Τα επίθετα κατά την κλίση τους κρατάνε τον τόνο στην συλλαβή που τονίζεται η ονοµαστική του αρσενικού στον ενικό αριθµό: νέος, νέα, νέο, νέου, νέας, νέων, νέους κλπ. α. Επίθετα σε -ος -η -ο Τα επίθετα σε -ος -η -ο είναι οξύτονα, δηλαδή τονίζονται στην 1 η από το τέλος συλλαβή (καλός-ή-ό), παροξύτονα, τονίζονται στην 2 η από το τέλος συλλαβή (γεµάτος-η-ο) και προπαροξύτονα, τονίζονται στην 3 η από το τέλος συλλαβή (όµορφος-η-ο). Τα περισσότερα επίθετα σε ος η -ο έχουν σύµφωνο πριν από την κατάληξη (ήσυχος, έτοιµος). 1. Οξύτονα ενικός αριθµός ονοµαστική ο καλός η καλή το καλό γενική του καλού της καλής του καλού αιτιατική τον καλό την καλή το καλό κλητική καλέ καλή καλό πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι καλοί οι καλές τα καλά γενική των καλών των καλών των καλών αιτιατική τους καλούς τις καλές τα καλά κλητική καλοί καλές καλά 2. Παροξύτονα ενικός αριθµός ονοµαστική ο γεµάτος η γεµάτη το γεµάτο γενική του γεµάτου της γεµάτης του γεµάτου αιτιατική τον γεµάτο την γεµάτη το γεµάτο κλητική γεµάτε γεµάτη γεµάτο πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι γεµάτοι οι γεµάτες τα γεµάτα γενική των γεµάτων των γεµάτων των γεµάτων αιτιατική τους γεµάτους τις γεµάτες τα γεµάτα κλητική γεµάτοι γεµάτες γεµάτα 3. Προπαροξύτονα ενικός αριθµός ονοµαστική ο όµορφος η όµορφη το όµορφο γενική του όµορφου της όµορφης του όµορφου αιτιατική τον όµορφο την όµορφη το όµορφο κλητική όµορφε όµορφη όµορφο πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι όµορφοι οι όµορφες τα όµορφα γενική των όµορφων των όµορφων των όµορφων αιτιατική τους όµορφους τις όµορφες τα όµορφα 104
κλητική όµορφοι όµορφες όµορφα β. Επίθετα σε ος α -ο Τα επίθετα σε ος α -ο είναι παροξύτονα, δηλαδή τονίζονται στην 2 η από το τέλος συλλαβή (γενναίος-α-ο) και προπαροξύτονα, τονίζονται στην 3 η από το τέλος συλλαβή (άξιος-α-ο). Όπως όλα τα επίθετα, τονίζονται σε όλες τις πτώσεις όπως τονίζεται η ονοµαστική του αρσενικού του ενικού αριθµού: o ωραίος, η ωραία, το ωραίο, οι ωραίοι, των ωραίων, τις ωραίες κλπ. 1. Παροξύτονα ενικός αριθµός ονοµαστική ο γενναίος η γενναία το γενναίο γενική του γενναίου της γενναίας του γενναίου αιτιατική τον γενναίο την γενναία το γενναίο κλητική γενναίε γενναία γενναίο πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι γενναίοι οι γενναίες τα γενναία γενική των γενναίων των γενναίων των γενναίων αιτιατική τους γενναίους τις γενναίες τα γενναία κλητική γενναίοι γενναίες γενναία 2. Προπαροξύτονα ενικός αριθµός ονοµαστική ο άξιος η άξια το άξιο γενική του άξιου της άξιας του άξιου αιτιατική τον άξιο την άξια το άξιο κλητική άξιε άξια άξιο πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι άξιοι οι άξιες τα άξια γενική των άξιων των άξιων των άξιων αιτιατική τους άξιους τις άξιες τα άξια κλητική άξιοι άξιες άξια γ. Επίθετα σε ης ης -ες ενικός αριθµός ονοµαστική ο διεθνής η διεθνής το διεθνές γενική του διεθνούς (-ή) της διεθνούς του διεθνούς αιτιατική τον διεθνή την διεθνή το διεθνές κλητική διεθνή(ς) διεθνής διεθνές πληθυντικός αριθµός ονοµαστική οι διεθνείς οι διεθνείς τα διεθνή γενική των διεθνών των διεθνών των διεθνών αιτιατική τους διεθνείς τις διεθνείς τα διεθνή κλητική διεθνείς διεθνείς διεθνή Όµοια κλίνονται: ακριβής, διαρκής, συνεπής, συνεχής, µανιώδης, µεγαλειώδης κ.ά. Παρατηρήσεις: 105
1. Στην κατηγορία αυτή το αρσενικό και το θηλυκό έχουν τις ίδιες καταλήξεις σε όλες τις πτώσεις και στους δύο αριθµούς. 2. Το αρσενικό έχει και δεύτερο τύπο σε ή- στην γενική του ενικού αριθµού (του διεθνούς, του διεθνή). 3. Όσα τελειώνουν σε ώδης, διατηρούν τον τόνο που έχουν στην ονοµαστική του ενικού αριθµού στην ίδια συλλαβή, εκτός από την γενική του πληθυντικού αριθµού, όπου κατεβάζουν τον τόνο τους στην πρώτη από το τέλος συλλαβή (των µανιωδών). β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε τα κενά µε τις λέξεις του πλαισίου στον σωστό τύπο: σπάνιος, ακριβός, όρθιος, καλός, σκοτεινός α. Μπορείς να καθίσεις, Άννα, µην µένεις. β. Η ορχιδέα είναι ένα λουλούδι. γ. Είναι πολύ αυτό το σπίτι. Άνοιξε λίγο τα παράθυρα. δ. Μου φαίνεται πολύ αυτό το παντελόνι. εν θα το πάρω. ε. Έχει φίλους που νοιάζονται γι αυτόν. 2. Συµπληρώστε τα κενά παράγοντας επίθετα από τα παρακάτω ουσιαστικά. Θα σας βοηθήσουν οι καταλήξεις: -ινος, -ερός, -ηρός): βροχή, τύχη, βράδυ, ζωή, ξύλο α. Αύριο η µέρα θα είναι. Θα βρέχει από το πρωί έως το βράδυ. β. Θα παρακολουθήσουµε την παράσταση. εν βρήκα εισιτήρια για το απόγευµα. γ. Κάνε µια ευχή, Κώστα! Ελπίζω να σαι! δ. Αγόρασα ένα αλογάκι για τον γιο µου. ε. Αυτός ο Νικόλας, είναι πολύ, βρε παιδί µου! Κείµενο Τα Νανουρίσµατα Ανήκουν στα δηµοτικά τραγούδια και συγκεντρώνουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Ο ποιητής είναι άγνωστος, οι στίχοι απλοί, η µουσική βασίζεται σε µοτίβα και ρυθµούς λίγο ως πολύ γνωστούς και οικείους. Η διαχρονικότητά τους εξαρτάται από το πόσο θα αγγίξουν τις καρδιές των ανθρώπων. Έχουν τις ρίζες τους πολύ βαθιά στον χρόνο και αυτό φαίνεται εύκολα, γιατί συχνά συναντά κανείς καταστάσεις για την αγροτική κοινωνία. Εξάλλου, υπάρχουν και λέξεις που δεν χρησιµοποιούνται πια. Τα νανουρίσµατα γεννιούνται από την ανάγκη της µητέρας να κοιµίσει το παιδί της. Μπορούµε να πούµε ότι είναι καθαρά γυναικεία. Η µητέρα µετά την κούραση της µέρας αναλαµβάνει να φροντίσει τα παιδιά της. Όταν τα νανουρίζει, εκφράζει τα συναισθήµατά της και µιλάει για τις χάρες τους, µε µια υπερβολή που είναι αποδεκτή, κάνει ευχές για το µέλλον τους. Πολλές φορές τα λόγια επαναλαµβάνονται µηχανικά, ο σκοπός όµως είναι ο ίδιος! Το παιδί κοιµάται, γιατί νιώθει ότι βρίσκεται σε ασφαλές µέρος 106
Μάνος Λοΐζος Ο Μάνος Λοΐζος γεννιέται στην Αλεξάνδρεια το 1937. Ασχολείται µε την µουσική έφηβος ακόµα, όταν ο πατέρας του τού χαρίζει ένα βιολί. Το 1955 έρχεται στην Αθήνα και γράφεται στην Φαρµακευτική Σχολή, την οποία αφήνει για την Ανώτατη Εµπορική, που και αυτή εγκαταλείπει για την µουσική, ακολουθώντας το ένστικτό του. Κυκλοφορεί τον πρώτο του δίσκο 45 στροφών το 1962. Είναι µια από τις σπουδαιότερες µουσικές φυσιογνωµίες που καθόρισαν την πορεία του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού. Το ζεϊµπέκικο, που έγραψε για την ταινία «Ευδοκία», θεωρείται το ωραιότερο όλων των εποχών. Πιστεύει πολύ στην κοινωνική δικαιοσύνη, γεγονός που φαίνεται από την προσωπική και επαγγελµατική του πορεία. Πεθαίνει στις 17 Σεπτεµβρίου του 1982. Κάποιοι από τους δίσκους του είναι: Θαλασσογραφίες, Ευδοκία, Καληµέρα ήλιε, Τα τραγούδια του δρόµου, Τα νέγρικα, Φοβάµαι, Οι µπαλάντες του Μάνου. Λεξιλόγιο Οικείους: στενούς συγγενείς, γνώριµους, φίλους. Π.χ.: Γιόρτασε τα γενέθλιά του µε την οικογένεια και τους οικείους του. ιαχρονικότητά: η ιδιότητα του διαχρονικού, δηλαδή αυτού που έχει σχέση µε την εξέλιξη των φαινοµένων µέσα στον χρόνο, αλλά και αυτού που αντέχει στον χρόνο. Π.χ.: Η διαχρονικότητα των τραγουδιών του φαίνεται από το ότι συνεχίζουµε να τα τραγουδάµε έπειτα από τόσα χρόνια. Θα αγγίξουν: θα ακουµπήσουν, θα πιάσουν. Π.χ.: Αν αγγίξεις το δέρµα του, θα καταλάβεις πόσο απαλό είναι. Ρίζες: το µέρος του φυτού που βρίσκεται κάτω από την γη, µτφ. η καταγωγή. Π.χ.: Οι ρίζες του φυτού µεγάλωσαν τόσο πολύ που βγήκαν έξω από την γλάστρα. Αγροτική: αυτή που έχει σχέση, ανήκει ή αναφέρεται στους αγρούς ή τους αγρότες. Π.χ.: Η αγροτική τράπεζα δίνει δάνεια µε καλούς όρους στους αγρότες. Γυναικεία: 1. αυτή που έχει σχέση µε την γυναίκα, που την χαρακτηρίζει, της ανήκει ή της ταιριάζει 2. αυτή που αποτελείται από γυναίκες. Π.χ.: Η γυναικεία οµάδα ποδοσφαίρου έκανε την έκπληξη το τελευταίο λεπτό του αγώνα. Αναλαµβάνει: παίρνει την διαχείριση, δέχεται να κάνει κάτι. Π.χ.: Αναλαµβάνει να τελειώσει την δουλειά µέσα σε ένα µήνα. Να φροντίσει: να µεριµνήσει, να ενδιαφερθεί. Π.χ.: Του αρέσει να φροντίζει τα αδέσποτα ζώα της γειτονιάς. Τους πηγαίνει φαγητό και καθαρό νερό καθηµερινά. Νανουρίζει: αποκοιµίζει ένα µωρό µε γλυκό και µονότονο τραγουδάκι. Π.χ.: Συνήθιζε να νανουρίζει το µωρό της µε το ίδιο τραγούδι κάθε βράδυ. Υπερβολή: µεγαλοποίηση των πραγµάτων. Π.χ.: Όλο µε υπερβολές µιλάει. Από όσα θα σου πει, µην πιστέψεις τίποτα. Αποδεκτή: που την δέχονται ή την αποδέχονται, που γίνεται ευνοϊκά δεκτή. Π.χ.: Oι ξένοι δεν γίνονται εύκολα αποδεκτοί από τους ντόπιους. Γι αυτό και πολύ συχνά δηµιουργούνται προβλήµατα. 107
Ασφαλές: σίγουρο, σταθερό, χωρίς κίνδυνο. Π.χ.: εν ήταν ασφαλές για τον κόσµο να µείνει στην πόλη, γιατί ο στρατός πλησίαζε. Γι αυτό και την εγκατέλειψε. Έφηβος: αυτός που βρίσκεται ανάµεσα στην παιδική και αντρική ηλικία. Π.χ.: Η περίοδος, κατά την οποία κάποιος είναι έφηβος, είναι από τις πιο δύσκολες. Ένστικτό: παρόρµηση, η φυσική ορµή, που οδηγεί τα ζώα και τον άνθρωπο σε πράξεις, που έχουν σκοπό την συντήρησή τους και την αναπαραγωγή. Π.χ.: Τις περισσότερες φορές ακολουθεί το ένστικτό της και όχι την λογική. Κυκλοφορεί: βρίσκεται σε κίνηση, περιφέρεται, δηµοσιεύει, εκδίδει. Π.χ.: Τα λεωφορεία δεν κυκλοφορούν σήµερα λόγω της εικοσιτετράωρης απεργίας. Φυσιογνωµίες: τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα ενός προσώπου ή πράγµατος, η έκφραση, η µορφή, η ιδιάζουσα προσωπικότητα. Π.χ.: Η φυσιογνωµία του µου είναι αρκετά γνωστή. Μάλλον τον έχω κάπου ξαναδεί. Καθόρισαν: ορίσαν ακριβώς, προσδιόρισαν. Π.χ.: Η χθεσινή συνάντηση καθόρισε τα επόµενα βήµατα της εταιρείας µας. Πορεία: δρόµος, περπάτηµα, κατεύθυνση, µτφ. βαθµιαία εξέλιξη. Π.χ.: Το αυτοκίνητο έφυγε από την πορεία του και έπεσε πάνω στο δέντρο. Ευτυχώς κανείς δεν έπαθε τίποτα. Ζεϊµπέκικο: είδος λαϊκού χορού, που χορεύεται κυρίως από άντρες. Π.χ.: Η καλύτερη στιγµή ήταν όταν κάποιος από την διπλανή παρέα χόρεψε ένα ζεϊµπέκικο. Όλοι τον κοιτάζαµε µε θαυµασµό! ικαιοσύνη: η ιδιότητα του δικαίου, η δίκαιη κρίση και ειδικότερα από την πλευρά του δικαστηρίου. Π.χ.: Οι κατηγορούµενοι οδηγήθηκαν στην ικαιοσύνη και τελικά καταδικάστηκαν µε πέντε χρόνια φυλάκιση. Άσκηση κατανόησης 1. Τα νανουρίσµατα ανήκουν στην µεγαλύτερη κατηγορία των τραγουδιών. α. δηµοτικών β. λαϊκών γ. µοντέρνων 2. Τα νανουρίσµατα είναι πολύ παλιά τραγούδια και αυτό φαίνεται από τις καταστάσεις της ζωής που συναντά κανείς µέσα σε αυτά. α. κοινωνικής β. οικογενειακής γ. αγροτικής 3. Τα νανουρίσµατα είναι τραγούδια που λέει η µητέρα ώστε το παιδί της να. α. γελάει β. να τρώει γ. κοιµάται 4. Ο Μάνος Λοΐζος εγκαταλείπει τις σπουδές του για την. α. ποίηση β. µουσική γ. φαρµακευτική 5. Ένα από τα σηµαντικότερα έργα του Μάνου Λοΐζου είναι το της Ευδοκίας. α. τραγούδι β. ζεϊµπέκικο γ. ποίηµα 108
Παιχνιδόλεξα Ελάτε να θυµηθούµε λίγα από αυτά που µάθαµε, παίζοντας 1. Σταυρόλεξο Βρείτε τις λέξεις, που ζητάµε, και λύστε το σταυρόλεξο: 1 2 1 3 2 Οριζόντια 1. έχοµαι να κάνω κάτι. 2. Στενός συγγενής, φίλος. 2. Κρεµάλα Κάθετα 1. Βρίσκοµαι σε κίνηση, δηµοσιεύω. 2. Έγραψε ένα τέτοιο ο Μάνος Λοΐζος για την ταινία «Ευδοκία». 3. Ακουµπάω, πιάνω. Βρείτε την λέξη που κρύβεται: 1. Η δίκαιη κρίση από την πλευρά του δικαστηρίου. 2. Το σύµβολο του χριστιανισµού. 3. Ο χρυσός. _ Σ Χ 109
3. Ακροστιχίδα Βρείτε τις λέξεις και ανακαλύψτε ποια κρύβεται ( δέχοµαι να κάνω κάτι ): 1. Ορίζω ακριβώς, προσδιορίζω. 2. Παρόρµηση, φυσική ορµή για κάτι. 3. Όπλο µε µακριά λεπίδα που κόβει και από τις δύο πλευρές. 4. Χρυσό βυζαντινό νόµισµα. 5. Αισθάνοµαι χαρά, απολαµβάνω. 6. Ματιά, έκφραση µατιών σε συγκεκριµένες στιγµές. 7. Αυτός που βρίσκεται ανάµεσα στην παιδική και την αντρική ηλικία. 8. Το µέρος του φυτού που βρίσκεται κάτω από την γη, η καταγωγή. 9. Μετατρέπω το µαλλί ή το βαµβάκι σε νήµα. 10. Μεγάλος αριθµός από αντικείµενα το ένα πάνω από το άλλο. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4. Τραγούδια Ακούστε τα τραγούδια και συµπληρώστε τις λέξεις που λείπουν: Θα κεντήσω Θα κεντήσω πάνω στ σου τη µε διαµαντόπετρες του φεγγαριού το πήγαιν έλα στο πελαγίσιο το νερό. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου σε. Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Μάνος Λοϊζος Θα κεντήσω στ ασηµοπίστολά σου της χελιδόνας το φτερό κι ένα σε τις νύχτες που σε καρτερώ. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου σε. Θα κεντήσω πάνω στο σου λάζο το σου το καθαρό, αυτό το βλέµµα το γαλάζιο, που δεν χορταίνω. Αγόρι µου, αγόρι µου, αγόρι µου σε. 110
Νάνι-νάνι Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Γιάννης Σπανός Το νερό κυλάει, το πουλί πετάει σε ουρανό, ο και η Βάβω µες στο δειλινό. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και του δίνει, στο το ντύνει, στο χρυσό φλουρί., έρµε νυχτοπάτη, κόπιασε να φας να πιεις. Έπεσε ζεστό το βράδυ, πιες απ' το πηγάδι, για. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και του δίνει, στο το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. Μέθυσ απ' την γλύκα η γριά η, στάζει µέλι η χαρουπιά, φτάνει στο παλιό λιµάνι κάποιο πυροφάνι µε χρυσά κουπιά. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και του δίνει, στο το ντύνει, στο χρυσό φλουρί., έρµε νυχτοπάτη, κόπιασε να φας να πιεις. Έπεσε ζεστό το βράδυ, πιες απ' το πηγάδι, για. Νάνι-νάνι, νάνι το παιδί µου κάνει και ο Αη-Γιώργης το θωρεί βγάζει και του δίνει, στο το ντύνει, στο χρυσό φλουρί. 111
Λεξιλόγιο Ενότητας Αγγίζω Αγροτικός-ή-ό Αλέθω Άλογο, το Αναλαµβάνω Αποδεκτός-ή-ό Ασφαλής-ής-ές Βλέµµα, το Γνέθω Γυναικείος-α-ο ιαβάτης, ο ιαχρονικότητα, η ικαιοσύνη, η ίκοπος-η-ο ροσίζοµαι Ένστικτο, το Έφηβος, ο Ζεϊµπέκικο, το Θωρώ Καθορίζω Κοπιάζω Κυκλοφορώ Νανουρίζω Νερόµυλος, ο Οικείος-α-ο Πλάι Πορεία, η Ρίζα, η Σέλα, η Σπαθί, το Σταυρός, ο Σφήκα, η Σωρός, ο Υπερβολή, η Φλουρί, το Φροντίζω Φυλάω Φυσιογνωµία, η Χαίροµαι Χρυσάφι, το 112
112