Κέντρο Διεθνούς Πολιτικής Θεσσαλονίκης

Κέντρο Διεθνούς Πολιτικής Θεσσαλονίκης Παρατηρητήριο Τουρκίας Επισκόπηση Τουρκίας Σεπτέµβριος 2006 1

Παρατηρητήριο Τουρκίας Επισκόπηση Τουρκίας Η ανάδειξη του στρατηγού Μπουγιουκανίτ στην ηγεσία των τουρκικών Ενόπλων Δυνάµεων βρίσκει την Τουρκία σε κρίσιµο σταυροδρόµι. Την ώρα που η Άγκυρα αντιµετωπίζει δυσκολίες στην ευρωπαϊκή της πορεία και το Κουρδικό ζήτηµα παραµένει ανοιχτό, η χώρα προωθεί την απόκτηση πυρηνικής ικανότητας και δραστηριοποιείται για την εξασφάλιση ενεργειακών πόρων. Παράλληλα, η συµµαχία µε το Ισραήλ συνεχίζει να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής. Ο Νέος Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ο στρατηγός Μπουγιουκανίτ ανέλαβε τα καθήκοντά του ως νέος Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου στις 30 Αυγούστου. Σε µια χώρα όπου η σχέση ανάµεσα στην πολιτική διακυβέρνηση και το στρατό αποτελεί κλειδί για τη διατήρηση της δηµοκρατίας και της εθνικής ενότητας, η αλλαγή της ηγεσίας στον στρατό θεωρείται µια κρίσιµη στιγµή. Γίνεται ακόµα κρισιµότερη αν λάβουµε υπόψη ότι η χώρα ετοιµάζεται για προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές. Αυτά τα εσωτερικά γεγονότα έρχονται τη στιγµή που η Άγκυρα αντιµετωπίζει δυσκολίες στην εξεύρεση πολιτικής και διπλωµατικής σύγκλισης µε τις ΗΠΑ στη διαχείριση των κουρδικών επαναστατικών δραστηριοτήτων στο βόρειο Ιράκ και τη στιγµή που παραµένει άλυτο το ζήτηµα της Κύπρου. Στην κορυφή της ατζέντας του νέου Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου στρατηγού Μπουγιουκανίτ θα βρεθούν το Κουρδικό και η αναχαίτιση του πολιτικού Ισλάµ. Σύµφωνα µε τον Γρηγορίου Ε 4, Καλαµαριά Θεσσαλονίκης, Τ.Κ. 55133, Τηλ. 2310433292, Url: www.cipt.gr, E-mail: info@cipt.gr 2

Μπουγιουκανίτ, η Τουρκία θα αναγκαστεί στο εγγύς µέλλον να επιβιώσει σε µια «δύσκολη γεωγραφία», αντιµέτωπη µε δύο σοβαρές απειλές: η πρώτη είναι το Κουρδικό «που στοχεύει να διαταράξει την ενότητα και ακεραιότητα του τούρκικου έθνους» και η δεύτερη το πολιτικό Ισλάµ «που αποσκοπεί στην ακύρωση των επιτευγµάτων του κοσµικού κράτους». Με την ανάληψη των καθηκόντων του, η κυβέρνηση Ερντογάν έθεσε τις βάσεις για τη συµµετοχή της Τουρκίας στη πολυεθνική ειρηνευτική δύναµη UNIFIL που εστάλη στο Λίβανο σύµφωνα µε τις αποφάσεις του Συµβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ µετά από πρωτοβουλία Γαλλίας και ΗΠΑ. Η Τουρκική Εθνοσυνέλευση ενέκρινε την αποστολή Τούρκων στρατιωτών µε συντριπτική πλειοψηφία 340 βουλευτών που τάχθηκαν υπέρ έναντι 192 κατά. Η Τουρκία παραµένει στην ίδια γραµµή πλεύσης µε τις ΗΠΑ και τη Δύση σε στρατηγικούς και τακτικούς όρους καθώς επιθυµεί να συµµετέχει στις διαδικασίες πολιτικού σχεδιασµού στη Μέση Ανατολή και να µην εφαρµόζει τυφλά τις πολιτικές που αποφασίζονται από τους παγκόσµιους παίκτες. Όπως υποστηρίζεται στην Greater Middle East Initiative της Ουάσιγκτον, «η συµφωνία Κοινού Οράµατος θα ενθαρρύνει τη δηµοκρατία και τη σταθερότητα στο Ιράκ, τη Μαύρη Θάλασσα, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία και το Αφγανιστάν και θα στηρίξει τις διεθνείς προσπάθειες για επίλυση του Μεσανατολικού, επιτυγχάνοντας ειρήνη και σταθερότητα µέσω της δηµοκρατίας στην «Πρωτοβουλία για τη Μεγάλη Μέση Ανατολή», διασφαλίζοντας την ασφάλεια της ενέργειας, ενδυναµώνοντας τους διατλαντικούς θεσµούς, και αυξάνοντας την κατανόηση ανάµεσα σε θρησκείες και πολιτισµούς». Τούρκοι και ξένοι αναλυτές σηµειώνουν ότι ο πολιτικός και ιδεολογικός προσανατολισµός του Μπουγιουκανίτ δεν είναι τόσο φιλοευρωπαϊκός και φιλοδυτικός όσο του προκατόχου του. Επιπλέον, κάποιοι φοβούνται ότι ο νέος Αρχηγός θα προωθήσει µια πιο σκληρή πολιτική απέναντι στους Κούρδους ακτιβιστές και θα είναι λιγότερο πιθανό να κάνει παραχωρήσεις προς την Ε.Ε. για το ζήτηµα της Κύπρου. Εάν η θέση της Άγκυρας σε αυτά τα δύο θέµατα γίνει πιο σκληρή, τότε µπορεί να επέλθει µια όξυνση στις σχέσεις Ευρώπης-Τουρκίας φέρνοντας σε ακόµη πιο δύσκολο σηµείο το θέµα της ενσωµάτωσης της Τουρκίας στην Ε.Ε.. Μια ακόµη πιο ανησυχητική εκδοχή θα ήταν µια αντιδυτική στροφή που θα σηµατοδοτούσε την έναρξη της τουρκικής προσέγγισης µε το 3

Ιράν και τη σύσφιξη των Ρώσο-τουρκικών σχέσεων σε βάρος της παραδοσιακής φιλικής σχέσης προς Ε.Ε. και ΗΠΑ. Ωστόσο, αυτή η υπόθεση είναι το χειρότερο σενάριο. Το σύνταγµα της Τουρκίας, παρά το γεγονός ότι δίνει ένα σηµαντικό πολιτικό ρόλο στο στρατό, είναι ισορροπηµένο και όχι αποκλειστικά εξαρτηµένο από τη λήψη αποφάσεων των στρατιωτικών κύκλων. Επίσης, η τωρινή διακυβέρνηση ακολουθεί µια προσεκτική πολιτική, αποσκοπώντας στην εναρµόνιση ανάµεσα στην Ισλαµική ταυτότητα της Τουρκίας και στην κλασσική φιλοευρωπαϊκή στάση της (αν και δεν γνωρίζουµε τι µπορεί να έρθει µετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές). Πράγµατι, αν και το Παν-τουρκικό εθνικιστικό κίνηµα Ulusalci πρόσφατα εξέφρασε τις ελπίδες του ότι η ανάθεση των καθηκόντων στον Μπουγιουκανίτ θα συµπέσει µε µια λιγότερη φιλοδυτική εξωτερική πολιτική, το κυβερνών Κόµµα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης δεν φαίνεται να έχει τέτοιες προσδοκίες. Μερικές πρόσφατες εξελίξεις στο βόρειο Ιράκ έχουν προκαλέσει ήδη ανησυχία στη Δύση που κάνουν δυσοίωνες προβλέψεις για τις θέσεις του Μπουγιουκανίτ. Στο ιρακινό Κουρδιστάν, το Κουρδικό Εργατικό Κόµµα (PKK) - που χαρακτηρίζεται ως «τροµοκρατική οργάνωση» από τις Η.Π.Α., τη Μεγάλη Βρετανία και την Ε.Ε. -έχει εντείνει τις στρατιωτικές του δραστηριότητες. Ως αποτέλεσµα, τον περασµένο Μάιο, τόσο η Άγκυρα όσο και η Τεχεράνη ανέλαβαν στρατιωτικές επιχειρήσεις στα σύνορά τους για την αντιµετώπιση της δράσης του PKK. Το γεγονός αυτό ανησυχεί έντονα την Ουάσινγτον. Μια τουρκική εισβολή στο βόρειο Ιράκ θα διαταράξει την ευαίσθητη ισορροπία της περιοχής, δυσχεραίνοντας ακόµα περισσότερο τη θέση των ΗΠΑ στο Ιράκ. Επίσης, θα µπορούσε να προκαλέσει την εµπλοκή του Ιράν, το µεγαλύτερο αντίπαλο των Αµερικανών στη Μέση Ανατολή, µέσω µιας ενδεχόµενης αντί-κουρδικής στρατηγικής συνεργασίας µεταξύ Άγκυρας και Τεχεράνης. Όταν ο Τούρκος πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογάν απειλούσε να εισβάλει στο βόρειο Ιράκ στις 17 Ιουλίου, η υπουργός Εξωτερικών των Η.Π.Α. Condoleezza Rice και άλλοι κορυφαίοι αξιωµατούχοι κάλεσαν αµέσως τους Τούρκους 4

οµολόγους τους για να τους διαβεβαιώσουν τη βούληση των Η.Π.Α. να καταστείλουν τη δράση του PKK. Ωστόσο, όπως αναφέρουν τα τουρκικά ΜΜΕ, αξιωµατούχοι στην Άγκυρα αµφισβητούν τη δηλωµένη διάθεση των Η.Π.Α. να εµπλακούν στρατιωτικά µε το PKK. Το µεγάλο ερώτηµα που τίθεται τώρα είναι εάν ο Μπουγιουκανίτ θα δεχθεί τις εκκλήσεις της Δύσης για αυτοσυγκράτηση ή θα πιέσει για αυτόνοµη στρατιωτική δράση κατά του PKK. Ο Dr Seyfi Tashan, πρόεδρος του Foreign Policy Institute µε έδρα την Άγκυρα είναι πιο αισιόδοξος όσον αφορά την εξέλιξη των σχέσεων της Τουρκίας µε τη Δύση και ερµηνεύει διαφορετικά τις κινήσεις και τις δηλώσεις του Ερντογάν για το Κουρδικό. Τη προηγούµενη εβδοµάδα τόνισε στο ISN Security Watch ότι «οι δηλώσεις Ερντογάν τον Ιούλιο είναι η τελευταία προειδοποίηση της Τουρκίας, για να πείσουν τις Η.Π.Α. να εµπλακούν εποικοδοµητικά». Παρ όλα αυτά, «τόσο οι Η.Π.Α. όσο και η Ε.Ε. υποστηρίζουν ότι σαφώς η Τουρκία έχει το δικαίωµα της αυτοάµυνας σύµφωνα µε το άρθρο 52 του Καταστατικού Χάρτη του Ο.Η.Ε. και ότι η είσοδος στην Ε.Ε. δε συνεπάγεται και παραίτηση του δικαιώµατος από την αυτοάµυνα», λέει ο κ. Tashan. Σχολιάζοντας τις θέσεις του Μπουγιουκανίτ επισηµαίνει ότι «ο στρατηγός µπορεί να έχει διαφορετικό στυλ απ ότι ο Ozkok, αλλά δε θα θυσιάσει το δυτικό προσανατολισµό της Τουρκίας ούτε θα είναι λιγότερο αφοσιωµένος στη δηµοκρατία. Η Τουρκία είναι µια σύγχρονη δηµοκρατία και µία ελεύθερη χώρα στην οποία υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις. Μερικοί πιστεύουν ότι ο στρατός δεν θα έπρεπε να παίζει τόσο σηµαντικό ρόλο. Όµως, το ίδιο το Σύνταγµα εν τέλει επιτρέπει κάτι τέτοιο». Στο ίδιο µήκος κύµατος, ο Dr. Tashan υποστηρίζει ότι «πολλές φορές τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ παρερµηνεύουν τις προθέσεις της Τουρκίας για το Κυπριακό. Αρκετοί θεωρούν υπερβολική την επιµονή της Άγκυρας να διατηρεί στρατεύµατα κατοχής στο νησί της Μεσογείου. Η Τουρκία πράγµατι θέλει ένα διακανονισµό και αντιλαµβάνεται τις συνέπειες στην ευρωπαϊκή της προοπτική, ταυτόχρονα όµως θεωρεί ως καθήκον της την προστασία των Τουρκοκυπρίων». Κλείνοντας, υποστηρίζει ότι «οι απόψεις του στρατηγού Μπουγιουκανίτ δεν προδικάζουν τη µακρά διαδικασία της εξεύρεσης µιας λύσης». 5

Η Πυρηνικοποίηση της Τουρκίας και το Αβέβαιο Μέλλον της Περιοχής Ένα τροµακτικό σενάριο στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής θεωρείται µια πυρηνική Τουρκία, µια χώρα που είναι περισσότερο στρατικοποιηµένη και από το Πακιστάν. Η µαζική στρατιωτική βοήθεια και µεταβίβαση τεχνολογίας που αποκόµισε η Τουρκία, δικαιολογείται από τη θέση συµµάχου-κλειδί που κατείχε από την περίοδο του Ψυχρού Πολέµου και τη χρησιµότητά της ως προπύργιο του κοσµικού Ισλάµ έναντι ριζοσπαστικότερων ρευµάτων που επικρατούν στη Συρία, το Ιράκ και το Ιράν. Μετά τον σχεδιασµό της αµερικανικής στρατηγικής του 2002, φαίνεται ότι η θέση της Τουρκίας έχει υποβιβαστεί και οι Αµερικανοί σκοπεύουν σε µια µόνιµη παρουσία στην περιοχή για να έχουν τη δυνατότητα σύγκρουσης µε τη Συρία και το Ιράν. Ακόµη, η αναβίωση του κουρδικού εξτρεµισµού που επιζητά τη δηµιουργία κράτους και η στάση που έχει επιδείξει η Αµερική σε αυτό το ζήτηµα φαίνεται να απογοητεύει την Τουρκία. Η συµπεριφορά Ε.Ε. και Η.Π.Α. µπορεί να οδηγήσει σε µια πιο εσωστρεφή Τουρκία µε έµφαση στα θρησκευτικά στοιχεία και στο εθνικιστικό συναίσθηµα. Είναι γεγονός ότι η Τουρκία έχει λιγότερες πιθανότητες να πέσει θύµα ενός στρατιωτικού πραξικοπήµατος σε σχέση µε την Ινδία και να αποσταθεροποιηθεί η περιοχή. Ωστόσο, µπορεί να αποκτήσει τάσεις αποµονωτισµού καθώς έχει χάσει την εµπιστοσύνη της προς τις Η.Π.Α. µετά τα γεγονότα του Ιράκ και η ευρωπαϊκή της πορεία δεν βρίσκεται σε ιδιαίτερα καλό σηµείο. Η περήφανη Τουρκία πάντα ήθελε να εκλαµβάνεται ως µια σηµαντική χώρα. Η πυρηνικοποίησή της είναι ένα θέµα που απασχολεί έντονα τη διεθνή κοινότητα. Λόγω της κατάστασης στο Ιράν, ακούγονται πλέον φωνές στην τουρκική κοινωνία που προάγουν την ιδέα να πυρηνικοποιηθεί, ιδιαίτερα αν το Ιράν αποκτήσει την ικανότητα ανάπτυξης πυρηνικών όπλων. Διάφοροι λόγοι µας κάνουν να σκεφτούµε το θέµα αυτό. Αρχικά, οι Τούρκοι είδαν την αποτυχία των Αµερικανών να εµποδίσουν τη Β. Κορέα να αποκτήσει πυρηνικά ή να είναι σε θέση να το κάνει. Σύµφωνα µε Τούρκους διανοούµενους, αυτό καταδεικνύει την ανικανότητα των ΗΠΑ να υποστηρίξουν την αρχή τους για τη µη διακίνηση των πυρηνικών λόγω της υπερβολικής εµπλοκής τους στον πόλεµο κατά της τροµοκρατίας, στέλνοντας µε αυτό τον τρόπο λανθασµένα µηνύµατα στις φιλόδοξες χώρες. 6

Άλλος λόγος για τη νέα τουρκική κατεύθυνση είναι η έλλειψη εµπιστοσύνης στη Συνθήκη κατά της διακίνησης των πυρηνικών όπλων (NPT - Non Proliferation Treaty). Οι Τούρκοι αρχίζουν να πιστεύουν ότι καµιά Συνθήκη δεν πρέπει να αποτρέψει την Τουρκία στην περίπτωση που το Ιράν ακολουθήσει το παράδειγµα της Β. Κορέας αποχωρώντας από την ΝΡΤ. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι βασικοί λόγοι για να αναπτυχθεί κάποια χώρα στον τοµέα των πυρηνικών είναι το κύρος και η εθνική υπερηφάνεια, λόγοι που ήδη έχουν έρθει στην επιφάνεια στην Τουρκία. Ωστόσο, η πίστη των νεότερων γενεών των Τούρκων στο στρατό, στην πολιτική ή στην κρατική γραφειοκρατία δεν πρέπει να θεωρείται εγγυηµένη από τις Η.Π.Α. και την Ε.Ε., εάν αυτές αποτύχουν να πείσουν το Ιράν να ανακόψει τις πυρηνικές του δραστηριότητες. Οι φιλοδοξίες του Ιράν που ακούγονται σήµερα µπορεί να οδηγήσουν τους Τούρκους στο να «σκεφτούν πυρηνικά» αύριο. Αν πυρηνικοποιηθεί, λοιπόν, η Τουρκία, θα γίνει µια από τις σηµαντικότερες χώρες στον κόσµο. Η ισορροπία ισχύος ανάµεσα στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή θα τροποποιηθεί άµεσα και τα αποτελέσµατα δε θα είναι ευχάριστα ούτε για την Τουρκία ούτε για κανένα άλλο. Είναι γεγονός ότι η Τουρκία είναι ήδη ικανή τεχνολογικά. Ίσως να τεθεί ένα νέο ερώτηµα πλέον: αν Ε.Ε. και Η.Π.Α. δεν είναι διατεθειµένες να στηρίξουν µια πυρηνική Τουρκία, τότε τι έχουν να της προσφέρουν ως αντάλλαγµα; 7

H Διαχείριση Του Κουρδικού Ζητήµατος Ένα φλέγον και επείγον ζήτηµα που συνδέει τα συµφέροντα της Ουάσιγκτον µε αυτά της Άγκυρας είναι η επιτυχής εγκαθίδρυση ενός ενωτικού οµοσπονδιακού Ιρακινού κράτους. Από την οπτική της Ουάσιγκτον, η επιτυχία της κυβέρνησης Μπους στην ιστορία θα εκτιµηθεί σε σηµαντικό βαθµό από την έκβαση των εξελίξεων στο Ιράκ. Από την πλευρά της Άγκυρας, ως απειλή παρουσιάζεται το ενδεχόµενο της Κουρδικής αυτονοµίας (η ακόµα χειρότερα, η τελική εγκαθίδρυση ενός ανεξάρτητου Κουρδικού κράτους στο βόρειο Ιράκ) που είναι η πιο σηµαντική πρόκληση της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής στην εθνική ατζέντα της Τουρκίας. Οι επιπτώσεις της δηµιουργίας ενός οµοσπονδιακού Ιρακινού κράτους µπορούν να γίνουν κατανοητές σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Ένα κουρδικό κράτος αποτελεί µια ισχυρή πρόκληση για τον Κουρδικό πληθυσµό της Τουρκίας και αυτό αποτελεί ένα ισχυρό πονοκέφαλο για την κυβέρνηση της Άγκυρας. Βραχυπρόθεσµα και µεσοπρόθεσµα, όσο περισσότερο προσπαθεί η κυβέρνηση της Άγκυρας να επιτύχει µια ηµιαυτόνοµη Κουρδική περιοχή στο Ιράκ, τόσο λιγότερο πιθανό είναι οι Κούρδοι της Τουρκίας να θέλουν να αποσχιστούν από το τουρκικό κράτος. Ωστόσο, είναι αντιληπτό ότι µια επιτυχηµένη τοπική Κουρδική οντότητα θα µπορούσε µακροπρόθεσµα να διεκδικήσει τον αυτοπροσδιορισµό της ή ότι η αποτυχία ενός οµοσπονδιακού Ιράκ θα ενθάρρυνε µελλοντικές κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Οι Η.Π.Α. και η Τουρκία µοιράζονται ένα κοινό συµφέρον µε την αποφυγή των δύο αυτών σεναρίων. Η αποδόµηση του Ιράκ θα ήταν ένα στρατηγικό µειονέκτηµα για την Ουάσιγκτον, καθώς αυτή θα απειλούσε την σταθερότητα της περιοχής. Η έναρξη ενός νέου πολέµου θα προκαλούσε σηµαντικό πλήγµα στις θέσεις των Η.Π.Α. στον Περσικό Κόλπο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή. Επιπλέον, Τουρκία, Συρία και Ιράν διακήρυξαν ότι θα λάβουν έντονη δράση για να εµποδίσουν την ανάδειξη ενός Κουρδικού κράτους στο Ιράκ. Ωστόσο, είναι επίσης σαφές ότι οι Κούρδοι του βορείου Ιράκ θα πολεµήσουν για το όνειρο της ανεξαρτησίας τους αν χρειαστεί. Μια τέτοια διαµάχη θα µπορούσε εύκολα να αποσταθεροποιήσει την περιοχή και να υποσκάψει περαιτέρω την αξιοπιστία των Η.Π.Α., οι οποίες υποσχέθηκαν να δηµιουργήσουν ένα ενοποιηµένο, δηµοκρατικό Ιράκ. Αυτή η αίσθηση κοινού στόχου είναι δυστυχώς στα όρια λόγω της δύσκολης στρατιωτικής κατάστασης που επικρατεί στα εδάφη του Ιράκ. Οι αµερικανικές δυνάµεις 8

απειλούνται από µια προκλητική επανάσταση και έχουν µικρό κίνητρο να αποσταθεροποιήσουν το βόρειο Ιράκ καταδιώκοντας το PKK. Τα πράγµατα εµπλέκονται περισσότερο καθώς οι Η.Π.Α. άρχισαν σιγά-σιγά να µειώνουν τον αριθµό των στρατευµάτων τους στο Ιράκ και να σκέφτονται ουσιώδεις µειώσεις µέσα στο υπόλοιπο του 2006. Το επιχείρηµα ότι οι Η.Π.Α. δεν µπορούν να ξοδέψουν καθόλου δυνάµεις για να αντιµετωπίσουν το PKK θα έχει ακόµα µικρότερη πειστικότητα για την Άγκυρα. Οποιαδήποτε κι αν είναι η τροχιά των εξελίξεων στο Ιράκ, είναι συµφέρον των Η.Π.Α. να ξεκινήσουν έναν τριµερή διάλογο για τα κουρδικά ζητήµατα µε τους Τούρκους και τους νόµιµους αντιπροσώπους των Κούρδων του Ιράκ. Οι διαµορφωτές της αµερικανικής εξωτερικής πολιτικής, έχοντας αναλάβει τη διαχείριση των σχέσεων µε την Τουρκία, θα πρέπει να περιµένουν µια ποικιλία σεναρίων, από την ανάδειξη µιας συνεκτικής οµοσπονδιακής δοµής µέχρι τον όλεθρο ενός εµφυλίου πολέµου ευρείας κλίµακας. Αν η προσπάθεια να οικοδοµήσουν µια λειτουργική ιρακινή κυβέρνηση είναι πετυχηµένη, αυτή η τριµερής συµβουλευτική διαδικασία θα υποστηρίξει την διαιώνισή της. Αν αποτύχει, θα παρέχει ένα µηχανισµό διαχείρισης µε πολύ άσχηµες συνέπειες. Η εγκαθίδρυση αυτού του διαλόγου θα δεχθεί προκλήσεις αλλά τα βήµατα που πάρθηκαν από το Υπουργείο Εξωτερικών των Η.Π.Α. το 2005 για να διάγουν έναν διαφανή, χαµηλών τόνων διάλογο µπορούν να προσφέρουν ένα υπόβαθρο για µελλοντικές εξελίξεις. Ακόµη, τα εµπόδια που παρουσιάζονται από την αναγνώριση αντιτιθέµενων µερών και για τη συµφωνία σε µια ατζέντα δεν πρέπει να χρησιµοποιηθούν σαν µια δικαιολογία για να αποφευχθεί η προσπάθεια. Η συµµετοχή πρέπει να περιλαµβάνει επίσηµους φορείς από την αµερικανική και την τουρκική κυβέρνηση, περιλαµβάνοντας το Συµβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, το Υπουργείο Εξωτερικών, το Υπουργείο Άµυνας και άτοµα από άλλες στρατιωτικές ηγεσίες, όπως αυτή της Ευρώπης. Πιο δύσκολο θα είναι να επιλέξουν αυτούς που θα συµµετέχουν στο Ιράκ παρά να τους βρουν, αλλά θα είναι σηµαντικό να τοποθετηθούν και τοπικοί αντιπρόσωποι σε σηµαντικές θέσεις. Η αρχική ατζέντα για τη διαδικασία θα περιλαµβάνει: Πρώτον, την αποσαφήνιση των θέσεων όλων των µερών σε ένα µελλοντικό καθεστώς του βορείου Ιράκ, δεύτερον την αναγνώριση των πεδίων κοινού ενδιαφέροντος για την πιθανή οικοδόµηση µέτρων εµπιστοσύνης (όπως την 9

Τουρκική επένδυση στην ανάπτυξη υποδοµών, αγωγών πετρελαίου κλπ.) και τρίτον τους πιθανούς τρόπους για να αντιµετωπίσουν το PKK στο βόρειο Ιράκ. Επιπρόσθετα µε τα παραπάνω πρέπει να επισηµανθεί και το γεγονός ότι η Ουάσιγκτον ανακοίνωσε τον διορισµό τού απόστρατου πρώην ανώτατου διοικητή του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, στρατηγού Τζόζεφ Ράλστον, ως ειδικού απεσταλµένου που θα συντονίσει τις επαφές της Άγκυρας και των Κούρδων του Ιράκ για τη διευθέτηση του προβλήµατος που προκαλούν οι επιθέσεις των ανταρτών του ΡΚΚ στο εσωτερικό της Τουρκίας. Η Άγκυρα αρνείται να συνοµιλήσει µε τους Κούρδους αλλά σύµφωνα µε την γνώµη ειδικών, αργά ή γρήγορα, θα αναγκαστεί να το κάνει. Εδώ θα αναδειχθεί και ο ρόλος του Ράλστον, που ενώ τυπικά εντέλλεται ως συντονιστής µεταξύ Τούρκων και Κούρδων του Ιράκ για να εξουδετερωθεί το ΡΚΚ, δεν αποκλείεται να µετατραπεί σε συνοµιλητή που θα προσπαθήσει να φέρει σε διάλογο τις δυο πλευρές. Την ίδια ώρα, οι Τούρκοι στρατηγοί συγκεντρώνουν στρατεύµατα στα σύνορα µε το ιρακινό Κουρδιστάν και πιέζουν τον Ερντογάν να αποσύρει τις προτάσεις για µεταρρυθµίσεις που θα έδιναν στους Κούρδους της Τουρκίας περιορισµένα δικαιώµατα. Στην υιοθέτηση στρατιωτικής δράσης φέρεται να έχει καταλήξει το τουρκικό Γενικό Επιτελείο υπό τον σκληροπυρηνικό κεµαλιστή Μπουγιουκανίτ, σύµφωνα µε ειδικούς στρατηγικούς αναλυτές. Ο Μπουγιουκανίτ διακρίνεται για τα αντί-κουρδικά του αισθήµατα, παράλληλα εκφράζει την εµπιστοσύνη του στις Η.Π.Α. που τις θεωρεί και τον ισχυρότερο σύµµαχο της Τουρκίας ενώ είναι και από τους βασικούς υποστηρικτές του τουρκοισραηλινού άξονα. 10

Η Ενεργειακή Ασφάλεια της Τουρκίας Ενώ η σηµασία της Τουρκίας για τη διατλαντική δοµή ασφάλειας την περίοδο του Ψυχρού Πολέµου ήταν συνδεδεµένη µε το γεωστρατηγικό της ρόλο στο ΝΑΤΟ, Η.Π.Α. και Ε.Ε. προσβλέπουν σήµερα την Άγκυρα ως ένα σύµµαχο κλειδί στην ενεργειακή πολιτική. Η Τουρκία καταλαµβάνει µια ιδανική γεωγραφική θέση για την παροχή ενέργειας, σαν µια πύλη ανάµεσα στις πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο πρώην σοβιετικές δηµοκρατίες και στη νοτιοανατολική Ευρώπη και ανάµεσα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και τη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, η στρατηγική σηµασία της Τουρκίας στην ενεργειακή ασφάλεια αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια λόγω της δραστήριας ενεργειακής πολιτικής της Ρωσίας στα πλαίσια του ανταγωνισµού της µε τις Η.Π.Α. στην περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης, της Κασπίας και στην Κεντρική Ασία. Αυτό έγινε ακόµα πιο προφανές µετά την Ευρασιατική Οικονοµική Σύνοδο στις 15-17 Αυγούστου που διοργανώθηκε στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας µε τη συµµετοχή της Ρωσίας, της Λευκορωσίας, του Καζακστάν, του Κιργιστάν, του Τατζικιστάν και του Ουζµπεκιστάν. Η Μόσχα συµφώνησε µε το Μινσκ και την Αστάνα να δηµιουργήσουν µια τελωνειακή ένωση ενώ ένα άλλο σχέδιο περιλαµβάνει µια κοινή αγορά. Ως συνέπεια, η Ρωσία φαίνεται να έχει κερδίσει το πάνω χέρι στη Κεντρική Ασία ενώ την ίδια ώρα, η πρόσφατη συµφωνία φυσικού αερίου της Μόσχας µε την Αλγερία θα αυξήσει την ευρωπαϊκή εξάρτηση από το φυσικό αέριο της Ρωσίας. Η ανεξαρτησία της Τουρκίας από τις ενεργειακές αγορές που κυριαρχούνται από τη Ρωσία είναι, συνεπώς, µεγάλο κεφάλαιο για την Ευρώπη. Το Λονδίνο, µαζί µε την Ουάσιγκτον, προώθησαν ενεργά την κατασκευή και το εµπορικό λανσάρισµα του πρόσφατα εγκαινιασµένου αγωγού Μπακού-Τιφλίδα-Τσειχάν, του οποίου η γεωπολιτική σηµασία συχνά ερµηνεύεται ως αντίθετη µε τα συµφέροντα της Ρωσίας. Εντούτοις, τα τελευταία χρόνια, η σχέση της Ρωσίας µε την Τουρκία παρουσιάζει έναν πολύπλοκο συνδυασµό πολιτικού ανταγωνισµού (κυρίως στην Κεντρική Ασία) και οικονοµικής συνεργασίας. Μιλώντας γενικά, οι σχέσεις της Μόσχας µε την Άγκυρα έχουν γίνει πιο φιλικές και η Ρωσία επιζητά τη δέσµευση της Τουρκίας σε ακόµα πιο εκτεταµένη συνεργασία στον τοµέα της ενέργειας. Έτσι, η Condoleezza Rice προειδοποίησε 11

πρόσφατα την Άγκυρα να συνεργαστεί µε την κοινοπραξία Η.Π.Α. - Ε.Ε. ώστε να µην επιτραπεί στη Ρωσία να παίξει ένα µονοπωλιακό ρόλο στην παροχή ενέργειας στην Ευρώπη. Η Μόσχα, όµως, υποστηρίζει ότι η ενεργειακή συνεργασία µε την Τουρκία είναι αναπόφευκτη και ότι κανείς δεν µπορεί να εµποδίσει τους δύο παίκτες από το να συντονίζουν αποτελεσµατικά τις ενεργειακές τους στρατηγικές. Σε µια εποχή παγκοσµιοποίησης και οικονοµικής αλληλεξάρτησης, η απάντηση στις ενεργειακές ανάγκες της Δύσης είναι µάλλον «Ρωσία µαζί µε Τουρκία». Η Τουρκία, βέβαια, θεωρεί τον εαυτό της σαν έναν κύριο ενεργειακό κόµβο της Νότιας Ευρώπης. Η συνεργασία της δεν θα σταµατήσει στη Ρωσία. Το Αζερµπαϊτζάν και το Ιράν θα παίξουν πολύ σηµαντικό ρόλο. Η εταιρεία British Petroleum (BP) θα ολοκληρώσει σύντοµα τον αγωγό στο νότιο Καύκασο που ενώνει τη παραθαλάσσια περιοχή του Azeri στο Shah Deniz µε το Ezrurum της Τουρκίας. Ένα άλλο σχέδιο, το Nabucco, ένας αγωγός υπό σχεδιασµό που σκοπεύει να ενώσει το βόρειο Ιράν µε την Ευρώπη µέσω της Κασπίας και της Τουρκίας, έχει πιθανότητες να εγκριθεί. Έτσι, η Τουρκία δεν θα εξασφαλίσει µόνο την ενεργειακή της ασφάλεια αλλά θα είναι ικανή να αναδιανείµει το φυσικό αέριο στην Ιταλία ή ακόµα και στο Ισραήλ στο µέλλον. Έχοντας πλήρη γνώση του στρατηγικού της ρόλου στην ενεργειακή της ασφάλεια, η Τουρκία φαίνεται πρόθυµη να τον εκµεταλλευτεί και δεν σκοπεύει να υπολογίσει τις ανησυχίες των Ευρωπαίων και των Αµερικανών για το άνοιγµά της προς τη Ρωσία. Το µέλλον θα φέρει ένα ακόµα πιο πολύπλοκο παιχνίδι στο οποίο η συνεργασία και ο ανταγωνισµός θα συνυπάρχουν, µε τους τοπικούς παίκτες να αναζητούν στρατηγικές για να εξυπηρετήσουν τις πολιτικές και οικονοµικές ανάγκες τους. 12

Η Στρατιωτική Συµµαχία Τουρκίας - Ισραήλ Σε ότι αφορά το ζήτηµα της συµµαχίας Τουρκίας και Ισραήλ, µεγάλη αλλαγή πλεύσης σηµειώθηκε στην τουρκική εξωτερική πολιτική µετά τη λήξη του Ψυχρού πολέµου µε αποτέλεσµα την αναθέρµανση των τουρκοισραηλινών σχέσεων. Η τούρκο-ισραηλινή συνεργασία επισηµοποιήθηκε µε τη Συµφωνία Ασφαλείας και Πληροφοριών (SSA) που υπεγράφη το 1994 επί πρωθυπουργίας Τανσού Τσιλέρ. Η στρατηγική σύµπλευση της Τουρκίας µε το Ισραήλ αποτελούσε µέρος των µετά-ψυχροπολεµικών σχεδιασµών της Ουάσινγκτον για τη Μέση Ανατολή, οι οποίες υποστηρίχθηκαν και µε κεκαλυµµένες επιχειρήσεις κατασκοπίας. Οι συγκεκριµένες πληροφορίες της συµφωνίας παραµένουν κρυφές σε απόρρητα ισραηλινά ντοκουµέντα ενώ οι τουρκικές µυστικές υπηρεσίες υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει καταγεγραµµένη συµφωνία µεταξύ των δυο κρατών. Παρ όλα αυτά φαίνεται ότι η συµφωνία είχε δύο σηµεία αιχµής. Το διπλωµατικό αφορούσε σε κοινές καµπάνιες δηµοσίων σχέσεων για τον επηρεασµό της διεθνούς κοινής γνώµης. Η στρατιωτική πτυχή περιλαµβάνει την ανταλλαγή πληροφοριών, κοινό σχεδιασµό για ανθρωπιστική βοήθεια σε κρίσεις και στήριξη στο Πεντάγωνο και στο ΝΑΤΟ για την αναβάθµιση του ισραηλινού στρατού. Αρχικά, ένα πρωτόκολλο για αµυντική συµφωνία συνάφθηκε το 1992 επί Σουλεϊµάν Ντεµιρέλ και δύο χρόνια µετά ακολούθησε η υπογραφή της συµφωνίας Ασφαλείας και Πληροφοριών (SSA). Από το 1992, η ισραηλινό-τουρκική συµµαχία στρεφόταν σταθερά κατά της Συρίας. Το Μνηµόνιο Κατανόησης (MoU) του 1993 οδήγησε στη δηµιουργία ισραηλινό-τουρκικών «µεικτών επιτροπών» για την αντιµετώπιση απειλών στη περιοχή. Στα πλαίσια του µνηµονίου οι δύο χώρες συµφώνησαν στη συνεργασία για «τη συλλογή πληροφοριών όσον αφορά τη Συρία, το Ιράν και το Ιράκ αλλά και για την αντιµετώπιση της τροµοκρατίας και των στρατιωτικών δυνατοτήτων των χωρών αυτών». Πιο πρόσφατα, ο διάδροµος της ανατολικής µεσογείου, από την Ερυθρά Θάλασσα διαµέσου του Λιβάνου και Συρίας µέχρι τα συρο-τουρκικά σύνορα, αποτελεί τόσο από στρατηγικής όσο και από οικονοµικής άποψης σηµαντικό παράγοντα στη συµµαχία Ισραήλ-Τουρκίας. Είναι εξάλλου στενά συνδεδεµένος µε το προτεινόµενο αγωγό πετρελαίου Τσειχάν-Ασκελόν που θα συνδέει τον αγωγό Μπακού-Τιφλίδα-Τσειχάν µε τον αγωγό του Ισραήλ, Ασκελόν-Ελιάτ. 13

Οι υδάτινοι πόροι είναι επίσης ένα σηµαντικό στοιχείο αυτής της στρατηγικής σχέσης. Σύµφωνα µε µια συµφωνία του 2004 η Τουρκία θα πωλούσε περί τα 50 εκατοµµύρια κυβικά µέτρα νερού ανά έτος στο Ισραήλ για εικοσαετή περίοδο. Η συµφωνία τροποποιήθηκε µε αποστολή του νερού µέσω αγωγών. Κέντρο Διεθνούς Πολιτικής Θεσσαλονίκης Σεπτέµβριος, 2006 Γρηγορίου Ε 4, Καλαµαριά Θεσσαλονίκης, Τ.Κ. 55133, Τηλ. 2310433292, Url: www.cipt.gr, E-mail: info@cipt.gr 14