ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΣ Βιογραφίες Ιστορία Κωνσταντίνος Α. Βοβολίνης Αλεξανδρινές Οικογένειες, 3η έκδοση Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός στους δρόμους του βαμβακιού Οι Έλληνες του Καΐρου, 2η έκδοση Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν Βοβολίνη Management Marketing Καλώς ήρθατε στη χώρα της επιχειρηματικότητας Αυθεντίες του Μάνατζμεντ Ευέλικτη εργασία, 4η έκδοση Marketing 3.0 Χάος, οι επιχειρήσεις στην εποχή των αναταράξεων Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη E-mail πωλήσεις Βρίσκοντας νέα εργασία μετά τα 50 Άσε με ήσυχη! Πώς να δώσετε κίνητρα στους υπαλλήλους σας Ο απόλυτος οδηγός διαχείρισης έργου Το Εξαιρετικά Αποτελεσματικό Σχέδιο Μάρκετινγκ Το μικρό ΜΒΑ Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού Εκδόσεις The Economist Ηθική των Επιχειρήσεων, 2η έκδοση Το αλφαβητάρι του διαπραγματευτή, 2η έκδοση Το αλφαβητάρι του επενδυτή, 2η έκδοση Το αλφαβητάρι του διευθυντή Το αλφαβητάρι των οικονομικών Επιτυχημένες Καινοτομίες Οδηγός Ιδεών Διοίκησης Επιχειρήσεων Οδηγός Ανάλυσης Επιχειρήσεων Εγχειρίδιο του Marketing www.economia.gr sales@economia.gr www.facebook.com/economiagroup http://twitter.com/economiagroup www.youtube.com/economiagr Η ανάγνωση του βιβλίου αυτού προσφέρει πολλές χρήσιμες πληροφορίες κατά ιδιαίτερα εποπτικό τρόπο. Όμως, η συνεισφορά του στον σημερινό ελληνικό προβληματισμό είναι πολύ μεγαλύτερη. Μπορεί να βοηθήσει το ελληνικό κοινό να επανατοποθετηθεί σε οικουμενική κλίμακα, να ξεφύγει από τον ιδιότυπο απομονωτισμό στον οποίο τον οδήγησε η ευρωπαϊκή υπερπροστασία των τελευταίων δεκαετιών. Αυτό το άνοιγμα προσφέρει την τόσο αναγκαία αυτοπεποίθηση σε εποχή οικονομικής κρίσης: η Ελλάδα και οι Έλληνες δεν αποτελούν μιαν ασήμαντη περιφέρεια της Ευρώπης η οποία είναι καταδικασμένη να ζει χάρη στην ευρωπαϊκή οικονομική βοήθεια. Διαθέτουν μιαν ιστορική και γεωγραφική κληρονομία η οποία επιτρέπει την οικουμενική ακτινοβολία. Η ανάγνωση της Μάχης των Χαρτών επιτρέπει να αποκτήσουμε την αναγκαία απόσταση, ώστε να τοποθετηθούμε μέσα στο πραγματικό μας γεωπολιτικό πλαίσιο. Στα συμπεράσματα αυτά μας καθοδηγεί, εξάλλου, ο επίλογος για την ελληνική έκδοση. Ο Michel Foucher παρουσιάζει μια θεώρηση διαφορετική από τις εικόνες τις οποίες μας προβάλλουν συνήθως οι Ευρωπαίοι συνομιλητές μας. Ο Γεωγράφος διέκρινε τις διαστάσεις τις οποίες δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν οι Διεθνολόγοι και, κυρίως, οι Οικονομολόγοι. Διείσδυσε πίσω από την επιφάνεια και απεκάλυψε την γεωγραφική ουσία της Ελλάδας. Ό,τι παρετήρησε ο Michel Foucher πρέπει να καταστεί ορατό σε όλους, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΧΑΡΤΩΝ Οικονομική - Επιχειρηματική Ιστορία Η ιστορία του αυτοκινήτου στην Ελλάδα Ελληνικές Επιχειρήσεις από τον 20ό στον 21ο αιώνα, 4η έκδοση Ολυμπιακοί Αγώνες και Επιχειρήσεις Η ιστορία της βιομηχανίας τροφίμων Η Βιομηχανία στο νομό Μαγνησίας Ναυτιλιακά κεφάλαια στην ξηρά Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών 1902-2002 Η οικονομία της Βόρειας Ελλάδας 1934-1954 (Α τόμος) Η οικονομία της Βόρειας Ελλάδας 1955-1984 (Β τόμος) Michel Foucher Michel Foucher Οικονομία Επιχειρήσεις Η διαδικασία διαδοχής στις οικογενειακές επιχειρήσεις Τελικά φταίει ο δημοσιονομικός πολλαπλασιαστής; Ξένες Επενδύσεις στην Ελλάδα, 2η έκδοση Η απελευθέρωση της οικονομικής επιστήμης Τα μυστικά των ισολογισμών Ταξίδι στη Νέα Ελλάδα Επιχειρήστε αγροτουριστικά Made in China Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΧΑΡΤΩΝ Κριτική ανάλυση των αναπαραστάσεων του κόσμου Εισαγωγή: Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης Χάρτες: Pascal Orcier Ο Michel Foucher είναι Πανεπιστημιακός Γεωγράφος. Διετέλεσε πρέσβυς της Γαλλίας στην Λεττονία, σύμβουλος του Υπουργού Εξωτερικών, διευθυντής του Κέντρου ανάλυσης και πρόβλεψης του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών, ειδικός απεσταλμένος στα Βαλκάνια και στον Καύκασο και, μέχρι πρό τινος, διευθυντής σπουδών στο Institut des hautes études de défense nationale. Σήμερα κατέχει την έδρα εφηρμοσμένης Γεωπολιτικής στο Collège d études mondiales στο Παρίσι. Είναι εμπειρογνώμων της Επιτροπής της Αφρικανικής Ένωσης, εμπειρογνώμων στην Compagnie européenne d intelligence stratégique και Senior Advisor στην Χρηματοπιστωτική Εταιρεία Jacques Cœur. Το τελευταίο βιβλίο του τιτλοφορείται Atlas de l influence française au XXI siècle, Robert Laffont και Institut français, Οκτώβριος 2013. Ο Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1) και Πρέσβυς της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ. Δίδαξε, επίσης, σε Πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών, μεταξύ των οποίων και στην Σχολή Fletcher, ως καθηγητής της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Κωνσταντίνος Καραμανλής. Από το 1989 ασχολείται και διδάσκει Γεωπολιτική των Βαλκανίων, θεωρία της Γεωπολιτικής, Γεωπολιτική της Ευρώπης και Γεωπολιτική των Διασπορών. Είναι συνδιευθυντής του γαλλικού επιστημονικού περιοδικού Anatoli (CNRS Editions) και συνεργάτης της εφημερίδας Εστία. Έργα του στα ελληνικά είναι: Γεωπολιτική της Ελλάδας, Libro, 1998. Επιστροφή στην Αθήνα, Πο- λεοδομία και Γεωπολιτική της Ελληνικής Πρωτεύουσας, Εστία, 2001 και Τα Βαλκάνια, Γεωπολιτική και Πολιτισμοί, Libro, 2001
H MAXH TΩN XAPTΩN Κριτική ανάλυση των αναπαραστάσεων του κόσµου
Original title: La bataille des cartes Bourin Editeur, Michel Foucher, 2011 Translation copyright 2013, by Kerkyra Publications SA economia PUBLISHING ISBN: 978-960-9490-25-2 Εκδόσεις Κέρκυρα Α.Ε. economia PUBLISHING, 2013 1η έκδοση για την ελληνική γλώσσα, Οκτώβριος 2013 Παραγωγή: Εκδόσεις Κέρκυρα Α.Ε. economia PUBLISHING Μετάφραση: Λουίζα Μητσάκου, Μαρία Πρεβελάκη Γλωσσική επιµέλεια: Μαρία Πρεβελάκη Συντονισµός έκδοσης: Έφη Ανδρικοπούλου Καλλιτεχνική επιµέλεια σελιδοποίηση: Μάκης Χριστόπουλος, ατελιέ Κέρκυρα Κεντρική διάθεση Εκδόσεις Κέρκυρα Α.Ε. Βλαχάβα 6-8, 105 51 Αθήνα Τηλ.: 210-3314.714, Fax: 210-3252.283 sales@economia.gr, www.economia.gr Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, µε οποιονδήποτε τρόπο, τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε µετάφραση ή σε άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη και των δηµιουργών.
Michel Foucher H MAXH TΩN XAPTΩN Κριτική ανάλυση των αναπαραστάσεων του κόσµου Χάρτες: Pascal Orcier Eισαγωγή: Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης 8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κοιτάζοντας πίσω από τον λόφο 24 Ο κόσµος ως προβολή 31 Η µεγάλη χειραφέτηση Συζητήσεις και αναπαραστάσεις, πραγµατικότητες και σχέδια 1 Η θέση στον ήλιο 40 2 Κριτική επιστροφή στους νοερούς συµβατικούς χάρτες 49 3 Η ώρα της Βραζιλίας: η οργάνωση της περιφέρειας 61 4 Ινδία: η αυτοπεποίθηση µιας πρόωρης δύναµης 67 5 H Kίνα, «ένας µεταξύ άλλων»; 75 6 Και οι άλλοι; 85 7 H Νότια Κορέα: το ρολόι της ενοποίησης και η αχτίδα του ήλιου 89 8 Οι τουρκικές φιλοδοξίες 93 Η υδρόγειος, ο κόσµος, η γη και ο πλανήτης 1 ιαµερισµοί και ανοίγµατα 100 2 Επτά δισεκατοµµύρια άνθρωποι, πολυάριθµοι, κινητικοί και οµιλητικοί 103 3 Ο πλανήτης-εργοτάξιο: ο µεγάλος απεγκλωβισµός 107
4 Η ψευδο-µάχη του Βορείου Πόλου 119 5 Τα πλανητικά διακυβεύµατα του περιβάλλοντος σε ένα πολυπολικό σύστηµα 123 6 H γη και το νερό: τροφή για όλους τους ανθρώπους 127 7 Ο κόσµος σε κρίση 137 8 Τα µέσα της διεθνούς ασφαλείας 145 9 υνάµεις και αδυναµίες των κρατών 155 Το φόρουµ και η αρένα Καθιερωµένες δυνάµεις, ανερχόµενες δυνάµεις και κέντρα εξουσίας 163 1 Το γεωπολιτικό σχέδιο των Ηνωµένων Πολιτειών: διατήρηση της κυριαρχίας, ανατροπή της πολυπολικότητας 164 2 Η Ρωσία, δεύτερη δύναµη 171 3 Η Ιαπωνία, µια «Άπω ύση» στην Ασία 179 4 Το Ηνωµένο Βασίλειο, διαµόρφωση των νοερών χαρτών και της διεθνούς ατζέντας 187 5 Η Γερµανία, µια ρυθµιστική και εµπορική δύναµη 193 6 Η Γαλλία: από το µεγαλείο στο σηµείο αναφοράς 197 7 Οι κλίµακες της Ευρώπης, χρήσιµη δύναµη παγκόσµιας επιρροής 204 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι εικονογραφίες ενός κόσµου εν κινήσει 208 ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Η Ελλάδα και ο Κόσµος 212 Ευρετήριο χαρτών 221
Εισαγωγή Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης Ηµάχη των χαρτών είναι ένα ιδιότυπο έργο. Το κείµενο συνοδεύεται από χάρτες µε τους οποίους δεν είµαστε εξοικειωµένοι στην Ελλάδα. Είναι θεµατικοί συνθέτουν και απεικονίζουν οικονοµικές, στρατιωτικές, πολιτικές και πολιτισµικές δυναµικές. Η σύνδεση κει- µένου και χάρτη είναι αδιάλειπτη. Ο χάρτης δεν µπορεί να γίνει κατανοητός χωρίς το κείµενο, το κείµενο αποκτά ακρίβεια και συνοχή χάρη στον χάρτη. Ο Michel Foucher δηµιουργεί για τρίτη φορά ένα τέτοιο έργο. Το πρώτο εγχείρηµα είχε τίτλο Fragments d'europe (Θραύσµατα της Ευρώπης) και εκδόθηκε το 1993 1. Εννέα χρόνια αργότερα, το 2002, εξέδωσε το Asies nouvelles 2 (Νέες Ασίες). H Bataille des cartes κυκλοφόρησε το 2010. Η ελληνική µετάφραση προέρχεται από την δεύτερη, επικαιροποιηµένη και πλέον εκτεταµένη έκδοση του 2011. Τα τρία αυτά έργα αποτελούν µια ενότητα και, ταυτοχρόνως, εκφράζουν µια διπλή εξέλιξη: του συγγραφέα και της πραγµατικότητας την οποία προσπαθεί να συλλάβει και να εκφράσει. Εγγράφονται χρονολογικά σε στιγµές τις οποίες θεωρούµε ιστορικές καµπές. Η πρώτη είναι το τέλος του Ψυχρού Πολέµου. Η πτώση του σιδηρού παραπετάσµατος κινητοποίησε την διαδικασία για την επανενοποίηση της Ευρώπης, θέτοντας την ήπειρό µας στο επίκεντρο της διεθνούς πραγµατικότητας. Με το έργο Fragments d'europe, ο Michel Foucher εξέφρασε την αισιοδοξία της εποχής εκείνης, αλλά και τις ανησυχίες µπροστά στα εµπόδια και τις δυσκολίες τις οποίες της κληροδοτούσε η ταραγµένη ευρωπαϊκή Ιστορία. Μια δεκαετία αργότερα, καθώς η ύση αρχίζει να αµφιβάλλει για την υπεροχή της, το βλέµµα του Γεωγράφου στρέφεται προς την ανατολική Ασία. Μια σειρά από χώρες στις οποίες περιλαµβάνεται η Ινδία, η Κίνα και η Ιαπωνία αναλύονται, περιγράφονται, αξιολογούνται ως προς τις δυνατότητές τους. Μεγάλο τµήµα του βιβλίου καλύπτει τις σχέσεις µεταξύ του ασιατικού αυτού συνόλου και της Ευρώπης. εν πρόκειται, εποµένως, για 1 Michel Foucher, Fragments d Europe. Atlas de l Europe médiane et orientale, Παρίσι, 1993 2 Michel Foucher, Asies nouvelles: Atlas de géopolitique, Παρίσι, 2002 µια απλή Γεωγραφία ενός περιφερειακού συνόλου. Όπως και το Fragments d'europe, το Asies nouvelles περιλαµβάνει ένα γεωπολιτικό σχέδιο το οποίο εκφράζεται µε µια νέα χαρτογραφική αναπαράσταση. Τα δύο σύνολα, η Ευρώπη στο Fragments d'europe και η Ασία στο Asies nouvelles, συνιστούν τους δύο ακραίους πόλους της Ευρασίας. Μπορούν άραγε να συνεργαστούν; Αν η Ευρώπη συνδεθεί µε τις "νέες Ασίες", µήπως µπορεί να αντι- µετωπίσει την αποδέσµευσή της από την Αµερική; Τα Fragments d'europe και οι Asies nouvelles αποτελούν συλλογικά έργα τα οποία συνέλαβε, συντόνισε και κατηύθυνε ο Michel Foucher. Το τρίτο έργο, η Bataille des Cartes, διαφοροποιείται, καθώς το υπογράφει στο σύνολό του. Υπάρχει και µια δεύτερη διαφορά. Στον τρίτο αυτό χαρτογραφικό τόµο, ο Michel Foucher δεν διστάζει, από καιρού εις καιρόν, να µιλήσει στο πρώτο πρόσωπο. Η Bataille des cartes εµφανίζεται, λοιπόν, ως έργο προσωπικό, σύνθεση των δύο προηγουµένων και έκφραση ένος ορισµένου υποκειµενισµού. Συµπίπτει και αυτό µε µια στιγµή καµπής: µετά την εποχή των ελπίδων τις οποίες έφερε το τέλος του Ψυχρού Πολέµου, µετά την άνοδο των νέων ασιατικών δυνάµεων που θα µπορούσαν να εξασφαλίσουν µια νέα ανάσα στην Ευρώπη, σήµερα ο κόσµος εµφανίζεται όλο και περισσότερο αβέβαιος, άναρχος, χαοτικός. Για να του δώσει νόηµα, ο συγγραφέας έχει ανάγκη να διευρύνει, να ανοιχτεί σε ολόκληρη την Ανθρωπότητα. Καθώς ο χρόνος της νέας εποχής επιταχύνεται, οι επιστηµονικές αναλύσεις δεν αρκούν. Πριν ολοκληρωθούν, είναι ήδη ξεπερασµένες. Οι συνοµιλίες µε άλλους ειδικούς, τα ταξίδια, η απευθείας παρατήρηση της εξελισσόµενης πραγµατικότητας επιστρατεύονται για να συµπληρώσουν τις συνεισφορές της "µακράς διαρκείας". Η προσέγγιση αυτή είναι αναγκαστικά λιγότερο "επιστηµονική", καθώς στηρίζεται στο δείγµα αντί να εξαντλήσει το σύνολο, καθώς αξιοποιεί την διαίσθηση από κοινού µε τα στατιστικά και άλλα εργαλεία. Όµως, η δυναµική αυτή υποκειµενικότητα αξίζει σήµερα περισσότερο από µια στατική αντικειµενικότητα η οποία ξεπερνιέται από τις εξελίξεις ή, ακόµη χειρότερο, παρουσιάζει τους κοινούς τόπους ως επιστηµονικές συνεισφορές. Η µέθοδος η οποία συνδέει γνώση, παρατήρηση, διαίσθηση, ταξίδι και αντιπαράθεση διαφορετικών οπτικών και από- H µάχη των χαρτών 8
ψεων παράγει αποτελέσµατα υπό δύο προϋποθέσεις: αντιεµπειρισµό και engagement. Ο Michel Foucher συνδυάζει και τα δύο. Από την άποψη αυτή, διαφοροποιείται από τους περισσότερους συναδέλφους του πανεπιστηµιακούς, ειδικούς της Γεωγραφίας. Είναι ένας sui generis ειδικός της Γεωπολιτικής. Εγγράφεται σε µια γενεαλογία, στους κόλπους της οποίας ανήκουν µορφές που προσέδωσαν στην Γεωπολιτική την ιδιαίτερη αίγλη της, όπως ο Halford Mackinder, ο Isaiah Bowman και ο Jean Gottmann. Για να γίνει κατανοητή η τοποθέτηση του συγγραφέα και για να ενταχθεί το έργο αυτό στο ιστορικό, πολιτικό και επιστηµονικό του πλαίσιο χρειάζεται η αναδροµή στην ιστορία της Γεωπολιτικής, γνωστή στους παλαιοτέρους και σήµερα ξεχασµένη. Η λήθη αυτή, προϊόν των εκτάκτων συνθηκών οι οποίες επεκράτησαν κατά τον Ψυχρό Πόλεµο, κόστισε ακριβά στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στην νοτιο-ανατολική της πλευρά, όταν έληξε ο Ψυχρός Πόλεµος και επανήλθαν στο προσκήνιο τα παλαιά προβλήµατα: σύνορα, µεταναστεύσεις, εδάφη, ταυτότητες... Η σύντοµη και συνθετική αυτή ιστορική αναδροµή αποσκοπεί επίσης να αναδείξει τον πολιτικό χαρακτήρα της Γεωγραφίας, αµφισβητώντας την κυρίαρχη εικόνα της επιστήµης αυτής: µια χρήσιµη, αλλά σχετικά ουδέτερη, αν όχι και βαρετή, ακαδηµαϊκή ενασχόληση. Επιδιώκει να υπογραµµίσει την στενή σύνδεση Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής, η οποία έχει αµφισβητηθεί εν τοις πράγµασι κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ο όρος "Γεωπολιτική" και τα παράγωγά του έγιναν του συρµού Χρησιµοποιούνται πλέον ακρίτως από ειδικούς άλλων κλάδων, καθώς και από δηµοσιογράφους µε ελλιπή γνώση των επιστη- µολογικών και ηθικών κινδύνων τους οποίους συνεπάγεται η συνύπαρξη Γεωγραφίας και Πολιτικής. Οι γεωγράφοι, όπως θα φανεί παρακάτω, υπέπεσαν σε σοβαρά σφάλµατα στο παρελθόν διαθέτουν, εποµένως, µια συσσωρευµένη εµπειρία η οποία τους προφυλάσσει από νέα ολισθήµατα. Μπορούν να παρεµβαίνουν µε την απαραίτητη σύνεση και υπευθυνότητα όταν πρόκειται για γεωπολιτικά θέµατα δηλαδή, συχνά για ζητήµατα ζωής και θανάτου για ολόκληρους πληθυσµούς. Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟΚΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ STATUS Υπό διάφορες µορφές η Γεωγραφία υφίσταται από την Αρχαιότητα. Όµως, για την ανάδυση της Γεωπολιτικής, σηµασία έχουν οι εξελίξεις στον τοµέα αυτό κατά το δεύτερο ήµισυ του δεκάτου ενάτου αιώνα, όταν η Γεωγραφία απέκτησε αναγνωρισµένο επιστηµονικό status. Την δεκαετία του 1870 ιδρύθηκαν πανεπιστηµιακές έδρες στα ευρωπαϊκά πανεπιστήµια, βασική προϋπόθεση για την ακαδηµαϊκή θεσµοποίηση. Στο πλαίσιο αυτό εµφανίστηκε το πρώτο σχέδιο για τον µετασχηµατισµό ενός συνόλου γνώσεων, αφηγήσεων και θετικών παρατηρήσεων σε ενιαίο και συνεκτικό σώµα. Φορέας του σχεδίου αυτού υπήρξε ο φυσιοδίφης Friedrich Ratzel (1844-1904), ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της Γερµανικής Γεωγραφικής Σχολής. Οι συνθήκες οι οποίες επέτρεψαν και ενεθάρρυναν την τοµή αυτή πρέπει να αναζητηθούν στους υλικούς και στους πνευµατικούς µετασχηµατισµούς στην Ευρώπη το δεύτερο ήµισυ του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την επιτάχυνση του ανοίγµατος της Ευρώπης στον κόσµο. Χάρη στην οικονοµική και τεχνολογική ισχύ την οποία είχε εξασφαλίσει η βιοµηχανική επανάσταση, ορισµένες ευρωπαϊκές χώρες επέβαλαν την κυριαρχία τους σε τεράστιες περιοχές και απειράριθµους πληθυσµούς. ιά της αποικιοκρατίας, η ύση πραγµατοποίησε µια ραγδαία προβολή της επιρροής της σε ολόκληρη την Οικουµένη. Η ευρωπαϊκή αυτή περιπέτεια δηµιούργησε νέες ανάγκες. Στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες άρχισαν να συρρέουν, µαζί µε τα εξωτικά προϊόντα και τα νεοαποκτηθέντα κεφάλαια, οι γεωγραφικές πληροφορίες. Εξερευνητές, έµποροι, στρατιωτικοί, διοικητικοί υπάλληλοι, γιατροί και επιστήµονες, σταλµένοι από την Ευρώπη στις τέσσερεις γωνιές του κόσµου, συνέλεγαν στοιχεία για την φύση, το ζωϊκό βασίλειο, την οικονοµία και τα ήθη των νεο-ανακαλυπτοµένων πληθυσµών και τα προωθούσαν στις χώρες τους. Τον δέκατο ένατο αιώνα υπήρξε, εποµένως, µια έκρηξη πληροφοριών µε κάποιες οµοιότητες µε την σηµερινή. Ανάλογο ήταν και το πρόβληµα που δηµιουργήθηκε: πώς µετατρέπεται η άναρχη πληροφορία σε δοµηµένη γνώση; Ανέκυψε, εποµένως, η ανάγκη για ένα σύστηµα ικανό να οργανώσει την πλούσια νέα γεωγραφική πληροφορία, να την κατατάξει σε κατάλληλες κατηγορίες, συνδεδεµένες οργανικά µεταξύ τους µε δεσµούς αιτίου-αιτιατού. Η ανάγκη αυτή δεν είχε απλό ακαδηµαϊκό χαρακτήρα. Η προβολή της Ευρώπης στην Οικου- µένη έθετε το ζήτηµα για την διαχείριση της νέας ευρωπαϊκής περιουσίας. Η οικονοµική εκµετάλλευση προϋπέθετε την γεωγραφική γνώση δεν αρκούσε η γεωγραφική πληροφορία. Ακόµη οξύτερη ήταν η γνωστική ανάγκη των κοινωνιών οι οποίες τέθηκαν υπό ευρωπαϊκή κηδεµονία ή κυριαρχία. Η γεωγραφική γνώση έγινε προαπαιτούµενο για την στερέωση της πολιτικής επιρροής στα τεράστια αποικιακά εδάφη. Εισαγωγή 9
«Σύγχρονος είναι όποιος δέχεται καταπρόσωπο την δέσµη του σκότους που έρχεται από την εποχή του. Συγχρονικότητα, εποµένως, είναι µια µοναδική σχέση µε την εποχή µας στην οποία εντασσόµαστε, αλλά κρατώντας τις αποστάσεις µας : για την ακρίβεια, η σχέση εντάσσεται στον χρόνο ανάµεσα στην διαφορά φάσης και τον αναχρονισµό». Giorgio AGAMBEN Κοιτάζοντας πίσω από τον λόφο Tο δοκίµιο αυτό εξιστορεί µια αληθινή µάχη των χαρτών. Θα επιχειρήσουµε να περιγράψουµε τα γεωπολιτικά σχέδια, τα οράµατα και τους στόχους των παραγόντων ενός κόσµου σε πλήρη µετασχηµατισµό. Θα τα αναλύσουµε στην σύγχρονή τους πραγµατικότητα και θα επιχειρήσουµε να κατανοήσουµε σε τι µας επηρεάζουν και πώς γίνεται να µας διαφεύγουν, την στιγµή που εµείς, οι καηµένοι οι υτικοί, υπήρξαµε οι πρωτεργάτες τους. Οι χάρτες είναι κατ αρχήν νοερές, γνωστικές, έγχρωµες εικόνες των αναπαραστάσεων και των προβολών µας. Βλέπουµε τους άλλους, αδιακρίτως, µε αφετηρία τον εαυτό µας. Αυτό ισχύει περισσότερο σε πολιτισµούς όπως η ευρωπαϊκή ύση, οι οποίοι διεκδίκησαν παγκοσµιότητα και αποκλειστικότητα. Σήµερα η φιλοδοξία αυτή έχει αναθεωρηθεί. Ο φιλοσοφικός και, κυρίως, ο θρησκευτικός στόχος δεν βρίσκεται ποτέ µακράν της γεωπολιτικής. Η εικόνα του εαυτού µας, του συλλογικού είναι, του εθνικού είναι, προηγείται του βλέµµατος που εστιάζεται στους άλλους. Το µεγάλο σύγχρονο σχίσµα χωρίζει όσους κοιτάζουν την τρέχουσα Ιστορία µε το αίσθηµα ότι εµπεριέχονται, ότι έχουν ένα µέλλον και ότι µπορούν να την διαµορφώσουν και όσους θεωρούν δικαίως ή αδίκως ότι την υφίστανται, καθώς αµφισβητούν τον εαυτό τους. Το ζητούµενο, λοιπόν, είναι να ιχνηλατήσουµε την ιστορία µιας µείζονος χειραφέτησης. Πρόκειται για την χειραφέτηση των Κρατών και των κοινωνιών του παλαιού Νότου, τα οποία είτε έρχονται είτε επανέρχονται στην διεθνή σκηνή. Για να χρησιµοποιήσουµε έναν όρο από την ορολογία της διπλω- µατίας στο τέλος του 19ου αιώνα, αυτοί οι λεγόµενοι αναδυό- µενοι παράγοντες διεκδικούν ηχηρά την δική τους «θέση στον ήλιο». Αυτή η θεµελιακή κίνηση µας υποχρεώνει, εµάς τους Ευρωπαίους, να διαπραγµατευθούµε την ανακατάταξή µας σε ένα σχηµατισµό µε πολλαπλά κέντρα εξουσίας και επιρροής. Ένα σύστηµα πολυκεντρικό εγκαθίσταται εκ των πραγµάτων, σχεδιάζει γεωοικονοµικούς και γεωστρατηγικούς συσχετισµούς δυνάµεων. εν έχει γίνει, όµως, ακόµα πολυπολικό, δεν έχει δηλαδή συζητηθεί µια νέα κοινοπραξία των εθνών και των περιφερειακών µηχανισµών. ιεκδικώ εδώ την χρησιµότητα της οπτικής του γεωγράφου. Ετυµολογικά, γεωγράφος είναι ο την γην γράφων. Η κάθε περιγραφή που κάνει οροθετείται µε βάση τις επιστηµονικές γνώσεις και τις έρευνες της εποχής του. Γίνεται εκ προθέσεως εποµένως είναι επιλεκτική, υποκειµενική όσο και αντικειµενική. Το γεωγραφικό στοιχείο προκύπτει από την χαρτογραφική δοκι- µασία. Πού; Γιατί εδώ και όχι εκεί; Πότε και µε ποιές συνέπειες; Τι σηµαντικό πρέπει να αναπαραστήσει; Πώς να αναδείξει το µη εµφανές; «Γεωγράφος (είναι αυτός) που κοιτάζει πίσω από τον λόφο» µας διδάσκει ο Clausewitz, ο θεωρητικός του πολέµου. Το κατορθώνει χάρη σε πραγµατικούς χάρτες, επιτελικούς, η ανάγνωση των οποίων φωτίζει ό,τι δεν είναι άµεσα ορατό η ερµηνεία του είναι αποφασιστική στην διεξαγωγή της µάχης. Πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς κρίνουν την «γεωγραφία» κεκοιµηµένη, σκοτεινή και σοβαρή, εν ολίγοις είναι «αστήρ νεκρός» (Jean-Claude Guillebaud). «Γεωγράφος», µια λέξη κεκοι- µηµένη. Έχει καταστεί θλιβερή και σοβαροφανής. εν αντιλαµβανόµαστε πια ότι µιλάει για την γη, µε όλες τις έννοιες του όρου βώλος γης, γήινη σφαίρα, έθνος... Η Γαία, στα αρχαία ελληνικά, επιδέχεται πολλαπλές σηµασίες. Ωστόσο, οι χαρτογραφικές εικόνες κατακλύζουν τα µέσα ενηµέρωσης αλλά πρό- H µάχη των χαρτών 24
«Γνώθι σαυτόν». Επιπεδόσφαιρο µε καπέλο γελωτοποιού από τον G. De Gourmont. Giovano, 1562. Κοιτάζοντας πίσω από τον λόφο 25
Παγκόσµιος χάρτης, Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519). Windsor Castle, Βασιλική Βιβλιοθήκη. H µάχη των χαρτών 26
κειται απλώς για ειδησεο-γραφήµατα τα οποία ανατρέχουν σε µη πρωτογενείς πηγές και παρουσιάζονται χωρίς γραπτά σχόλια. Πρόκειται για την λογική της αγοράς στην εποχή της κυρίαρχης οθόνης. Πρόκειται για την απάτη «είναι αλήθεια, εφ όσον είναι έγχρωµη». Πρόκειται για γεωγραφίες χωρίς λόγια. Η Γεωγραφία ως πεδίο γνώσεων πιθανώς έχει πληρώσει τον λογαριασµό για την άποψη του συρ- µού «όλα είναι γεωπολιτική», πίσω από την οποία προτίµησε να συγκαλυφθεί. Έχασε έτσι τον λόγο υπάρξεώς της, την ικανότητά της να διατυπώνει βασικά δεδοµένα τα οποία δεν εντάσσονται όλα στην πολιτική. Όµως, αυτή η προσφυγή στην «γεωπολιτική» είχε τους λόγους της για τους σπανίους ευσυνείδητους, ενεργούς γεωγράφους οι οποίοι αρνούνταν να εγκλωβιστούν στην επιταγή του ιστορικού Lucien Febvre: έδαφος, όχι Κράτος». Η γεωπολιτική ρητορική επιτρέπει στους ειδικούς που δεν είναι ούτε γεωγράφοι ούτε πολιτικοί επιστήµονες, ακόµα λιγότερο χαρτογράφοι, να εισβάλουν σε ένα εµπορικό πεδίο. Η µέθοδός µου βασίζεται στις πολλές επιτόπιες αποστολές, στα ταξίδια, στην µελέτη των πρωτοτύπων κειµένων, στις ιδιωτικές συνοµιλίες. Προπαντός, εστιάζω την προσοχή µου στα δοµικά στοιχεία µακράς διαρκείας, καθώς και στο βασικό παίγνιο της τάξης των µεγεθών και, εποµένως, των κλιµάκων. ηλαδή, αντιµετωπίζω την Γεωγραφία ως µέσον και ως µέθοδο παρατήρησης του κόσµου. Σε αυτήν την προσπάθεια της θετικής Γεωγραφίας, διεξάγεται ένα παιχνίδι ανάµεσα στην κριτική ανάλυση της εικονογραφίας οι νοεροί χάρτες, το κάτοπτρο των αναπαραστάσεων, οι αφηγήσεις των υπερµάχων της εντοπιότητας και των «παγκοσµιοποιητών» και την µελέτη της µεταβαλλόµενης πραγµατικότητας εδαφοποίηση, εγγραφή στον χώρο των µετασχηµατισµών και των προθέσεων. Το παιχνίδι αυτό είναι ο µίτος, το κατευθυντήριο νήµα στην διερεύνηση του παρόντος σε χρόνο ενεστώτα. Ζούµε µε γεωγραφικές αναπαραστάσεις οι οποίες έχουν τις γραπτές πηγές τους, τις τοπικές περιγραφές τις οποίες είναι αναγκαίο να αναλύσουµε κριτικά. Μια αναπαράσταση είναι ένας επιλεκτικός συνδυασµός από εικόνες-δάνεια από διάφορες κατηγορίες κοινωνικο-ιστορικού πεδίου, ανάλογα µε την οµάδα η οποία την παράγει. Οι εικόνες αυτές συγκεντρώνονται έτσι ώστε να συνθέσουν ένα χωρικό σύνολο του οποίου η ονοµασία είναι ταυτοχρόνως το σύµβολο και το σύνθηµα πολιτικών προθέσεων, κατ αρχήν χαρτογραφήσι- µων. Έχει την αξία της λατρευτικής εικόνας και εκφράζει ένα µεγάλο σχέδιο: η ύση, η Ασία, η µεγάλη Μέση Ανατολή, ο Νότος είναι εικόνες χρονολογηµένες, µε σύνορα µετακινήσιµα και µε τους πιστούς υποστηρικτές τους. Οι εν λόγω εικόνες ανανεώνονται και συντροφεύουν µια νέα ανάγνωση της διεθνούς πραγµατικότητας. Ενίοτε, στην ύση, είναι το σύµπτωµα µιας αµηχανίας εν όψει της εισόδου ή της επανόδου στον κόσµο Κρατών και κοινωνιών, µέσα σε ένα γενικευµένο κίνηµα χειραφέτησης. Ποια είναι τα γεωπολιτικά σχέδια των Κρατών τα οποία επιθυµούν σήµερα να εδραιώσουν την θέση τους στον διεθνή στίβο; Πρόκειται σαφώς για µια πρόκληση για τις συγκροτηµένες και ανεγνωρισµένες δυνάµεις (Ηνωµένες Πολιτείες, το κατενόησαν Ευρωπαϊκή Ένωση, σε περίοδο εσωστρέφειας Ρωσία, σε µεταβατική φάση Ιαπωνία, χωρίς άλλη επιλογή από το να αντιπαρατίθεται και να συνεργάζεται µε την Κίνα). Το κίνηµα αυτό µου φαίνεται συγκρίσιµο µε το κίνηµα κατά την περίοδο της απο-αποικιοποίησης, το οποίο Το πρότυπο της σφαιρικής µεσαιωνικής χαρτογραφίας: το Τ µέσα στο Ο, µε την αναπαράσταση των τριών γνωστών ηπείρων κατά τον 12ο αιώνα: Ασία, Ευρώπη και Αφρική, οι οποίες χωρίζονται από την Μεσόγειο και τον νείπερο. Ανατύπωση από τις Etymologies, του Ισιδώρου της Σεβίλλης. Κοιτάζοντας πίσω από τον λόφο 27
Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ Η Ελλάδα και ο Κόσµος Σε ένα συνέδριο των G20 στο Los Cabos του Μεξικού, στις 18 και 19 Ιουνίου 2012, ο Ινδονήσιος Πρόεδρος µετέφερε στον νέο Γάλλο Πρόεδρο την ανησυχία του για την οικονοµική κατάσταση της Ελλάδας και τον αντίκτυπό της στην ανάπτυξη και την σταθερότητα των οικονοµιών της ευρωζώνης. Το αποτέλεσµα των ελληνικών βουλευτικών εκλογών οι οποίες είχαν διεξαχθεί την προηγουµένη άνοιξε τον δρόµο για µια σύµπραξη κοµµάτων, ευνοϊκή προς την διατήρηση της χώρας στην ευρωζώνη αυτό εκτόνωσε κάπως την κατάσταση. Πρόκειται για µια ενδιαφέρουσα εικονογράφηση της αλληλεξάρτησης του σύγχρονου κόσµου: η οικονοµική κατάσταση ενός µεσαίου µεγέθους Κράτους-µέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνεπάγεται µια διεθνή απήχηση, κατά πολύ ανώτερη από το µέγεθός του στην παγκόσµια οικονοµία πρόκειται για ένα σύνδροµο αποκαλούµενο «κόκκος της άµµου». Καθώς γνωρίζουµε, η επίδραση ενός Κράτους, ισχυρή ή ασθενής, ανάλογα µε τις χρονικές περιόδους, δεν είναι ανάλογη µε την κατάταξή του στην οικονοµική ή δηµογραφική ιεραρχία των Κρατών. Τρέφεται από την εικόνα την οποία έχουν οι άλλοι παράγοντες για αυτό το Κράτος. Η εικόνα αυτή προσδιορίζει τον βαθµό ελκυστικότητας, καθώς και την δύναµη ακτινοβολίας του 1. Ας µη κακοφανεί στους παράγοντες του G20: η σύγχρονη Ελλάδα σήµερα συνιστά κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό µέλος των εικοσιεπτά Κρατών-µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1 Βλέπε Michel Foucher (διεύθυνση), Atlas de l influence française au XXIe siècle, Robet Laffont / Institut français, Οκτώβριος 2013 Για ένα εξωτερικό παρατηρητή είναι ένα Κράτος εντεταγµένο στο παγκόσµιο παίγνιο. ιέπεται από κανόνες πρωτότυπους, µέσα από µια µακρά, φορτωµένη Ιστορία και από µια διαφοροποιηµένη και εξαναγκαστική Γεωγραφία. Τα διεθνή «πρόσωπα» της Ελλάδος παρουσιάζονται σε διακριτές κλίµακες. Αυτή η πολλαπλή ένταξη είναι ένας από τους παράγοντες της ευελιξίας και της αντοχής µιας κοινωνίας προικισµένης µε µακρά µνήµη. Ας αναλογιστούµε, µε την βοήθεια των χαρτών, τις κλί- µακες της ελληνικής κατάστασης. Κατ αρχήν, η Ευρωπαϊκή Ένωση. Με την προοπτική της ένταξης, οι ελληνικές ελίτ είχαν µάθει να χειρίζονται επιδέξια την εικόνα της Ελλάδας ως λίκνου της ηµοκρατίας ώστε να θεωρηθεί ότι η επέκταση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας σε αυτή την βαλκανική χώρα, χωρίς εδαφική συνέχεια µε την Κοινότητα, θα ενίσχυε την πολιτική σηµασία του ευρωπαϊκού σχεδίου. Οι ενταξιακές διαπραγµατεύσεις δεν πήγαν εις βάθος, όπως έγινε µε την Ισπανία η οποία δεν κατάφερε να ενταχθεί παρά µια πενταετία αργότερα. Επρόκειτο, όµως, για ένα οριστικό κλείσιµο της παρένθεσης των δικτατοριών οι οποίες συντηρούντο έξωθεν. Επρόκειτο για ένα βήµα το οποίο ενέπνευσε και είναι συγκρίσιµο µε την µεταγενέστερη διεύρυνση προς την κεντρική, βαλτική και νοτιο-ανατολική Ευρώπη, το 2004. Είναι, επο- µένως, ένα παιχνίδι µε θετικό απολογισµό ο οποίος προκύπτει από µια στρατηγική επιλογή που µας µοιάζει να έχει διάρκεια. Υφίσταται πάντα το σύνδροµο της περιφέρειας ή, µάλλον, του παλαιού κέντρου που έγινε περιφέρεια. Η επίτευξη µιας χερσαίας γεωγραφικής συνέχειας ανάµεσα στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση (η οποία συντελέσθηκε µόλις το H µάχη των χαρτών 212
Πορτογαλία Πετρελαιαγωγός Αγωγόςφυσικού αερίου Ισλανδία Νορβηγία Φινλανδία µέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Ιταλία, Γερµανία, Βουλγαρία, Κύπρος, Ηνωµένο Βασίλειο, Γαλλία. εν ισχύει αυτό εξίσου για τις εισαγωγές, περισσότερο παγκοσµιοποιηµένες: Ρωσία, Σαουδική Αραβία, Κίνα, Νότια Κορέα, Ιράκ, Ιράν, Λιβύη. Στην περιφερειακή κλίµακα, κατόπιν, το άνοιγµα το οποίο έφερε η πτώση του σιδηρού παραπετάσµατος υπονοµεύθηκε από τις βαλκανικές συγκρούσεις του 1990 και το αµυντικό αντανα- Σουηδία Εσθονίατ Ρωσία Λεττονία Ιρλανδία Δανία Λιθουανία Ηνωμένο Βασίλειο Ολλανδία Λευκορωσία Βέλγιο Γερμανία Πολωνία Μετανάστευση + χρέος Λουξεμβούργο Τσεχία Ουκρανία Σλοβακία Γαλλία Αυστρία Μολδαβία Ελβετία Διασπορά Σλοβενία Ουγγαρία Ρουμανία Ισπανία Κροατία Παλιοί ορθόδοξοι Ιστορικές διαμάχες Βοσνία- σύμμαχοι + Διαφορά για τα χωρικά ύδατα στο Αιγαίο, μεταναστευτικές ροές Σερβία Ιταλία Ερζεγοβίνη + Κύπρος Βουλγαρία Μοντενέγκρο Κόσοβο Άρνηση αναγνώρισης ΠΓΔΜ Αλβανία Κράτος μέλος του ΝΑΤΟ Κράτος υποψήφιο για ένταξη στο ΝΑΤΟ Κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κράτος υποψήφιο για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση Μέλος της Ευρωζώνης Χώρες Σένγκεν Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας της Μαύρης Θάλασσας (OCEMN) Υφιστάμενο δίκαιο Πηγές: Eurostat, Fondation Robert Schuman, SIPRI. Σχεδιαζόμενο δίκαιο Ελλάδα Αντιδικία για την ονομασία, βέτο εισόδου στο ΝΑΤΟ Αθήνα, τόπος γέννησης της Μάλτα Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας Οικουμενικό Πατριαρχείο Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία Αυτόνομη Εκκλησία Ελληνική Πρεσβεία Κύρια Ελληνικά λιμάνια (επιβάτες + εμπορεύματα) Κύριες θαλάσσιες οδοί σε επαφή με την Ελλάδα Συγκρουσιακές εντάσεις Δυτική ναυτική βάση Η θάλασσα ενώνει τους Έλληνες σαν τα βατράχια γύρω από μια λίμνη (Σωκράτης) Τουρκία Κύπρος Το άλλο Ελληνικό Κράτος: η αδύνατη επανένωση - 16 εκατομμύρια επισκέπτες το 2011-10,5 δισ. ευρώ σε έσοδα - 15% των εσόδων της χώρας - αρχαία κληρονομιά διεθνούς εμβέλειας, με 17 μνημεία σε κατάταξη στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO Γεωργία Αρμενία Αζερμπαϊτζάν Σάβε Μοράβα Δούναβης Κίεβο Μόσχα Πράγα ΚΑΖΑΚΣΤΑΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΡΩΣΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ Οζολμπινόι Κασπία Μπαουμγκάρτεν ΜΟΛΔΑΒΙΑ Τσετσένοι ΤΟΥΡΚΜΕΝΙΣΤΑΝ Ντάγκεσταν Θάλασσα ΑΥΣΤΡΙΑ Κισινάου Νοβορόσιισκ ΟΥΓΓΑΡΙΑ Αμπχαζίας και Νότια Οσετία ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΣΛΟΒΕΝΙΑ Τουάψ Τμπίλισι Μπακού ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΡΟΑΤΙΑ Βελιγράδι Βουκουρέστι Σούψα ΑΖΕΡΜΠΑΪΤΖΑΝ ΒΟΣΝΙΑ Mer Noire ΑΡΜΕΝΙΑ ΕΡΖΕΓΟΒΙΝΗ ΣΕΡΒΙΑ Χαούτ Καραμπα Αδριατική Σόφια Bourgas Ερζουρούμ Θάλασσα ΜΟΝΤΕΝΕΓΚΡΟ ΚΟΣΟΒΟ Istanbul ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΙΤΑΛΙΑ Ohrid (Skopje) Κούρδοι Νάπολη ΑΛΒΑΝΙΑ Τίρανα FYROM Ankara ΙΡΑΝ Οτράντο Αλεξανδρούπολη Θεσσαλονίκη Σύριοι πρόσφυγες Ηγουμενίτσα ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥΡΚΙΑ ΑΕΠ/κάτοικο σε ισοτιμίες Αθήνα Σεϋχάν IRAK Αιγαίο Πέλαγος ΣΥΡΙΑ αγοραστικής δύναμης, το 2012 Ιόνιο Πέλαγος Πάτρα (100 = μέσος όρος ΕΕ) Πειραιάς Εμφύλιοι πόλεμοι ΚΥΠΡΟΣ διχοτόμηση της Κύπρου Λευκωσία > 120 πολιτική μετάβαση Κόλπος της Σούδας ΜΑΛΤΑ Ηράκλειο ΛΙΒΑΝΟΣ Αντιόχεια (Δαμασκός) 100-120 Μεσόγειος Θάλασσα Ακρωτήριο της Δεκέλειας ΙΣΡΑΗΛ 80-100 Ιερουσαλήμ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΟ ΕΔΑΦΟΣ 60-80 πολιτική μετάβαση 40-60 πολιτική μετάβαση Αλεξάνδρεια ΙΟΡΔΑΝΙΑ < 40 διώρυγα Σουέζ ΛΙΒΥΗ ΑΙΓΥΠΤΟΣ 0 250 km Pascal Orcier, 2013. Ναμπούκο South Stream Βελιγράδι 1,2% Βουκουρέστι ΒΟΣΝΙΑ Κονστάνσα ΕΡΖΕΓΟΒΙΝΗ ΣΕΡΒΙΑ 923 Σεράγεβο 2,2% Βάρνα Ερυθρά Θάλασσα Mitrovica Nis ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Σόφια Μπουργκάς Νέο Τείχος κατά ΜΟΝΤΕΝΕΓΚΡΟ των μεταναστών ΚΟΣΟΒΟ Ποντγκόριτσα 782 Σκόπια 139 1,5% Ανερχόμενες αγορές και ΠΓΔΜ Εντίρν Κωνσταντινούπολη υπεργολαβίες για τις 1,3% Τίρανα ελληνικές επιχειρήσεις Αλβανοί Αλεξανδρούπολη ΑΛΒΑΝΙΑ 194 Θεσσαλονίκη 1,5% (εκ νέου) θαλάσσια Λήμνος Άγιον Όρος: κέντρο της είσοδος των Βαλκανίων, Ορθόδοξης πνευματικότητας Κέρκυρα λήξη αποκλεισμού Λέσβος ΤΟΥΡΚΙΑ της Σερβίας 17 906 1 170 χλμ συνόρων: νέα σημεία διέλευσης Ιζμίρ + ανάπτυξη του διασυνοριακού εμπορίου ΕΛΛΑΔΑ Εύβοια Αιγαίο Χίος + επιτήρηση των μεταναστευτικών Κεφαλλονιά Πέλαγος ρευμάτων + εμμονή της έννοιας Ισθμός της Κορίνθου της περικύκλωσης και του Αθήνα μουσουλμανικού κινδύνου Ζάκυνθος Ίμια 6 972 923 Στρατιωτικές δαπάνες, 2012 Κυκλάδες 2,3% σε εκατομμύρια δολάρια Ρόδος 2,2% Συμμετοχή των στρατιωτικών δαπανών 2,5% Πανευρωπαϊκός διάδρομος IV στο ΑΕΠ το 2012 Πανευρωπαϊκός διάδρομος VIII Χωρικά ύδατα της Ελλάδας στο Αιγαίο σύμφωνα με τον κανόνα των 6 ναυτικών μιλίων Πανευρωπαϊκός διάδρομος IX Χωρικά ύδατα της Ελλάδας στο Αιγαίο σύμφωνα Κρήτη Πανευρωπαϊκός διάδρομος X με τον κανόνα των 12 ναυτικών μιλίων Σημείο διάβασης, σιδηροδρομικώς Χωρικά ύδατα Τουρκίας Σημείο διάβασης, οδικώς South Stream ΚΡΟΑΤΙΑ Trans Adriatic Pipeline Στενό του Οτράντο Η ΕΛΛΑ Α ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ Αξιός Blue Stream-II Blue Stream - I Ναμπούκο BTC 2 406 Έβρος Δαρδανέλλια Γαλάτη Βόσπορος Υπερκασπιακός 2007, δηλαδή 28 χρόνια µετά την ένταξη της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα) αντισταθµίσθηκε από το νοερό χάσµα το οποίο προκάλεσε η κρίση του 2010 ανάµεσα στις Βρυξέλλες και την ελληνική κοινή γνώµη. Εντούτοις, οι οικονοµικοί δείκτες υπενθυµίζουν ότι τα ευρωπαϊκά Κράτη είναι οι πρώτοι εµπορικοί εταίροι της Ελλάδος. Οι µεγάλες αγορές για τα ελληνικά προϊόντα βρίσκονται Η Ελλάδα και ο Κόσµος 213
Ευρετήριο Χαρτών Εθνογραφικός χάρτης των Βαλκανίων, τον 19 Ο αιώνα. 14 Εθνοκρατικός χάρτης των Βαλκανίων, τον 19 Ο αιώνα. 15 Οι ζώνες αµερικανικής στρατιωτικής διοίκησης στον κόσµο. 32 Εναλλακτικός αυστραλιανός χάρτης. 33 Η Κίνα και ο κόσµος, µια πλήρης θεώρηση στεριάς και θάλασσας. 34 Η µεγάλη χειραφέτηση Προς ένα πολυκεντρικό κόσµο. 41 Τα χρηµατοπιστωτικά κέντρα Χρηµατιστηριακή κεφαλαιοποίηση. 45 Ο κόσµος σύµφωνα µε τους Standard & Poors Το δηµόσιο χρέος των κρατών-µελών του ΟΟΣΑ. 46 Από τους G6 στους G20. 50 Γεωγραφία της οικονοµικής ανάπτυξης (2000-2010). 51 Νοερός χάρτης των τραπεζιτών. 54 Αναδυόµενες χώρες και θεσµοί. 55 Ορισµοί της Ασίας. 57 Βραζιλιανή ανάλυση της κατάστασης του κόσµου. 62 Τα εδαφικά συµφέροντα της Βραζιλίας. 63 Βραζιλία: η οργάνωση της περιφέρειας. 64 Τα ταξίδια των βραζιλιανών ιθυνόντων (2002-2010). 65 Το ινδικό γεωπολιτικό σχέδιο. 70 Τα ταξίδια του Manmohan Singh (2004-2010). 73 Το γεωπολιτικό σχέδιο της Κίνας στην Ασία. 77 Το κινεζικό γεωπολιτικό σχέδιο. 80 Ταξίδια των Κινέζων ιθυνόντων (2003-2010). 81 Η Κίνα και το διεθνές εµπόριό της κατά το 2010. 82-83 Η Κορεατική χερσόνησος. 90 Το γεωπολιτικό σχέδιο της Τουρκίας. 95 Η υδρόγειος, ο κόσµος, η γη και ο πλανήτης Οι µεταναστεύσεις των ανθρώπων. 102 Οι πόλεις µε άνω του ενός εκατοµµυρίου κατοίκους το 2020. 104 Οι υποδοµές των παγκοσµίων διασυνδέσεων. 105 Η γεωγραφία των επικοινωνιών. 106 Ο απεγκλωβισµός στην Αφρική και στην Μέση Ανατολή. 110 Ο απεγκλωβισµός στην Ασία και στην Ευρασία. 113 Ο απεγκλωβισµός στην Νότια Αµερική. 114 Τα εργοτάξια µεγάλης ταχύτητας 2020-2025. 115 Τα εργοτάξια της πυρηνικής ενεργείας για ειρηνικούς σκοπούς. 116 Πετρέλαιο: αποθέµατα και πρόσβαση. 117 Η Αρκτική: πραγµατικότητες και φαντασιώσεις. 121 Περιβαλλοντική προβολή 2050. 125 Τα µεγάλα υδραυλικά διακυβεύµατα. 130 Η έγγειος παγκοσµιοποίηση. 133 Ελλείψεις και διατροφική ανασφάλεια. 134 Σύγχρονες κρίσεις και διενέξεις. 139 Το τόξο της κρίσης. 140 Κρίσεις και µεταβάσεις στον αραβικό κόσµο και στην περιοχή Τουρκίας-Ιράν. 143 ιενέξεις και µείζονες εδαφικές διεκδικήσεις, σε εκκρεµότητα το 2010. 146 Τα µέσα των διεθνών δυνάµεων ασφαλείας. 147 Νέα διεθνή σύνορα και νέα κράτη από το 1989-1990. 148 ιακανονισµοί συνόρων 1989-2010. 150 Σύνορα οµόρων κρατών: τοίχοι, φράκτες, κιγκλιδώµατα. 151 ιακυβεύµατα εδαφικού ελέγχου. 156 ιακυβεύµατα ναυτιλιακού ελέγχου. 157 Το φόρουµ και η αρένα Το αµερικανικό γεωπολιτικό σχέδιο. 166 Τα ηµισφαίρια Ατλαντικού και Ασίας. 167 Τα ταξίδια των Αµερικανών ιθυνόντων 2009-2010. 169 Ρωσία: η γεωπολιτική της απεραντοσύνης. 172 Ρωσία: η αποκατάσταση της περιφερειακής δύναµης. 173 Το γεωπολιτικό σχέδιο των Ρώσων. 175 Τα ταξίδια των Ρώσων ιθυνόντων 2008-2010. 176 Τα βιοµηχανικά και επιστηµονικά συµπλέγµατα επιχειρήσεων (clusters). 180 Το ιαπωνικό γεωπολιτικό σχέδιο στην Ασία. 181 Το ιαπωνικό γεωπολιτικό σχέδιο. 184 Γαλλικές και βρετανικές στρατιωτικές βάσεις. 189 Το βρετανικό γεωπολιτικό σχέδιο. 190 Το γερµανικό γεωπολιτικό σχέδιο. 195 Το γαλλικό διπλωµατικό όραµα/το γαλλικό οικονοµικό όραµα. 201 Το γαλλικό στρατηγικό όραµα/το ανθρωπιστικό όραµα. 202 Οι κλίµακες της Ευρώπης. 206-207 Για την ιστορία: ο διπολικός κόσµος. 209 Οι αναπαραστάσεις ως πηγές διενέξεων. 210 Η Ελλάδα στην Ευρώπη. 213 Η Ελλάδα στον κόσµο. 216 Ευρετήριο χαρτών 221
Η ανάγνωση του βιβλίου αυτού προσφέρει πολλές χρήσιμες πληροφορίες κατά ιδιαίτερα εποπτικό τρόπο. Όμως, η συνεισφορά του στον σημερινό ελληνικό προβληματισμό είναι πολύ μεγαλύτερη. Μπορεί να βοηθήσει το ελληνικό κοινό να επανατοποθετηθεί σε οικουμενική κλίμακα, να ξεφύγει από τον ιδιότυπο απομονωτισμό στον οποίο τον οδήγησε η ευρωπαϊκή υπερπροστασία των τελευταίων δεκαετιών. Αυτό το άνοιγμα προσφέρει την τόσο αναγκαία αυτοπεποίθηση σε εποχή οικονομικής κρίσης: η Ελλάδα και οι Έλληνες δεν αποτελούν μιαν ασήμαντη περιφέρεια της Ευρώπης η οποία είναι καταδικασμένη να ζει χάρη στην ευρωπαϊκή οικονομική βοήθεια. Διαθέτουν μιαν ιστορική και γεωγραφική κληρονομία η οποία επιτρέπει την οικουμενική ακτινοβολία. Η ανάγνωση της Μάχης των Χαρτών επιτρέπει να αποκτήσουμε την αναγκαία απόσταση, ώστε να τοποθετηθούμε μέσα στο πραγματικό μας γεωπολιτικό πλαίσιο. Στα συμπεράσματα αυτά μας καθοδηγεί, εξάλλου, ο επίλογος για την ελληνική έκδοση. Ο Michel Foucher παρουσιάζει μια θεώρηση διαφορετική από τις εικόνες τις οποίες μας προβάλλουν συνήθως οι Ευρωπαίοι συνομιλητές μας. Ο Γεωγράφος διέκρινε τις διαστάσεις τις οποίες δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν οι Διεθνολόγοι και, κυρίως, οι Οικονομολόγοι. Διείσδυσε πίσω από την επιφάνεια και απεκάλυψε την γεωγραφική ουσία της Ελλάδας. Ό,τι παρετήρησε ο Michel Foucher πρέπει να καταστεί ορατό σε όλους, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης