ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Κατεύθυνση Διδακτική των Θετικών Επιστημών: Διδακτικές διαδικασίες, Εκπαιδευτικά προγράμματα, Αξιολόγηση και Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην Εκπαίδευση «Διερεύνηση της ορθότητας της χρήσης του προσωποποιητικού συμπερασμού ως μηχανισμού σκέψης στην προσχολική ηλικία» Αλεξάνδρα Σπαή Επιβλέπουσα: Μ. Εργαζάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΤΕΕΑΠΗ Πάτρα, Σεπτέμβριος 2017 1

Πίνακας περιεχομένων Περίληψη... 3 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή... 4 1.1 Θεωρητικό πλαίσιο... 4 1.2 Στόχος και ερευνητικά ερωτήματα... 10 Κεφάλαιο 2: Μεθοδολογία... 11 2.1 Το περίγραμμα της έρευνας: διαδικασία & συμμετέχοντες... 11 2.2 Το πρωτόκολλο της συνέντευξης... 11 2.3 Η διαδικασία της ανάλυσης των δεδομένων... 15 Κεφάλαιο 3: Αποτελέσματα... 34 3.1 1 «Ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»... 34 3.1.1 Ακρίδα... 34 3.1.2 Τουλίπα... 39 3.1.3: Ακρίδα & Τουλίπα... 44 3.1.4 Σύνοψη-Συγκεντρωτικά Αποτελέσματα... 50 3.2 2 «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής»... 51 3.2.1 Ακρίδα... 51 3.2.2 Τουλίπα... 56 3.2.3: Ακρίδα & Τουλίπα... 61 3.2.4 Σύνοψη - Συγκεντρωτικά αποτελέσματα... 66 3.3 «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής»... 68 3.3.1 Ακρίδα... 68 3.3.2 Τουλίπα... 73 3.3.3 Ακρίδα & Τουλίπα... 78 3.3.4 Σύνοψη - Συγκεντρωτικά αποτελέσματα... 83 Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα... 85 Βιβλιογραφία... 90 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ... 91 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ : ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ... 94 2

Περίληψη Η παρούσα έρευνα είναι μία μελέτη περίπτωσης που ασχολείται με τον προσωποποιητικό συμπερασμό στην προσχολική ηλικία. Ο προσωποποιητικός συμπερασμός, που εστιάζει στα βιολογικά φαινόμενα, είναι ένας μηχανισμός σκέψης στον οποίο είναι δυνατόν να βασίζονται τα μικρά παιδιά όταν έχουν περιορισμένη γνώση για τις ιδιότητες ή τις συμπεριφορές ενός συγκεκριμένου ζωντανού οργανισμού. Για να ελέγξουν αν αυτός ο ζωντανός οργανισμός έχει ή όχι μία συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά κάνουν μία αναλογία με τον άνθρωπο και με βάση αυτήν καταλήγουν σε συμπέρασμα. Στόχος της έρευνας είναι να διαπιστώσει κατά πόσο ο προσωποποιητικός συμπερασμός οδηγεί παιδιά προσχολικής ηλικίας σε εύστοχα ή άστοχα συμπεράσματα σε σχέση με βιολογικές οντότητες για τις οποίες δεν έχουν τόση γνώση όση έχουν για τον άνθρωπο. Στην έρευνα συμμετείχαν 121 παιδιά προσχολικής ηλικίας, που φοιτούσαν σε δημόσια νηπιαγωγεία της Πάτρας και της Αμαλιάδας, τοποθετημένα σε περιοχές μεσαίας κοινωνικοοικονομικής κατάστασης. Τα 62 παιδιά ήταν αγόρια και τα 59 κορίτσια. Για να διερευνηθούν οι συλλογισμοί των παιδιών για το εξεταζόμενο θέμα χρησιμοποιήθηκαν ατομικές ημιδομημένες συνεντεύξεις που υλοποιήθηκαν σε ήσυχα μέρη των νηπιαγωγείων τους και είχαν μέση διάρκεια 15 λεπτών. Το πρωτόκολλο της συνέντευξης περιελάμβανε τρία νοητικά έργα που παρουσίαζαν τον άνθρωπο και μία από τις 2 οντότητες (ακρίδα ή τουλίπα) σε τρεις διαφορετικές συνθήκες. Οι ερωτήσεις που απαντούσε το κάθε παιδί συνολικά ήταν 12, εκ των οποίων οι 6 ήταν πάντα για τον άνθρωπο και οι άλλες 6 για την ακρίδα ή την τουλίπα. Τα μισά παιδιά απάντησαν στις ερωτήσεις για τον άνθρωπο και την ακρίδα και τα υπόλοιπα στις ερωτήσεις για τον άνθρωπο και την τουλίπα. Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό ποιοτικής ανάλυσης «NVivo». Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, ο προσωποποιητικός συμπερασμός χρησιμοποιήθηκε από τα παιδιά οδηγώντας τα όχι μόνο σε εύστοχα αλλά και σε άστοχα συμπεράσματα και ειδικά για την οντότητα της ακρίδας που εμφανισιακά είναι πιο κοντά στον άνθρωπο από ότι η τουλίπα. 3

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Θεωρητικό πλαίσιο Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χρησιμοποιεί διάφορους μηχανισμούς σκέψης, όπως ο παραγωγικός, ο επαγωγικός και ο αναλογικός. Στην παρούσα εργασία το ενδιαφέρον στρέφεται στον αναλογικό συλλογισμό, κατά τον οποίο το άτομο εντοπίζει και μεταφέρει πληροφορίες για ένα γνωστό σύστημα σε ένα άλλο, σχετικά άγνωστο σύστημα. Εκτός από τους ενήλικες, χρήση αυτού του μηχανισμού σκέψης είναι δυνατόν να κάνουν και τα μικρά παιδιά. Όταν, δε, χρησιμοποιούν τον άνθρωπο ως πηγή, τότε ο αναλογικός τρόπος σκέψης τους ονομάζεται προσωποποιητικός συμπερασμός (Vosniadou, 1989, σελ. 220). Πιο συγκεκριμένα, ο προσωποποιητικός συμπερασμός, που εστιάζει στα βιολογικά φαινόμενα, είναι ένας μηχανισμός σκέψης στον οποίο βασίζονται τα μικρά παιδιά όταν έχουν περιορισμένη γνώση για τις ιδιότητες ή τις συμπεριφορές ενός συγκεκριμένου ζωντανού οργανισμού. Για να ελέγξουν αν αυτός ο ζωντανός οργανισμός έχει ή όχι μία συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά κάνουν μία αναλογία με τον άνθρωπο και με βάση αυτήν καταλήγουν σε συμπέρασμα. Ο συλλογισμός τους πλαισιώνεται γύρω από το δικό τους σύστημα αντίληψης του βιολογικού κόσμου που ονομάζεται «αφελή βιολογία»(inagaki & Hatano, 1994, σελ.171-188 Ζόγκζα, 2007). Επιπλέον, έχει σημειωθεί ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν κάποια κριτήρια για να αποφασίσουν αν ένας οργανισμός έχει ή δεν έχει μία συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά που έχει ο άνθρωπος. Το πρώτο κριτήριο που χρησιμοποιούν είναι η ομοιότητα ή μη που παρουσιάζει ο «οργανισμός-στόχος» με τον άνθρωπο. Αν αυτός ο οργανισμός μοιάζει εξωτερικά με τον άνθρωπο, του αποδίδουν ιδιότητες ή συμπεριφορές του ανθρώπου (π.χ. αναπνέει ο άνθρωπος, άρα αναπνέει και το κουνέλι που του μοιάζει). Αντίθετα, αν ο «οργανισμός-στόχος» δεν μοιάζει με τον άνθρωπο, δεν του αποδίδουν ιδιότητες ή συμπεριφορές του ανθρώπου (π.χ. αναπνέει ο άνθρωπος, αλλά δεν αναπνέει η τουλίπα που δεν του μοιάζει). Το δεύτερο κριτήριο που χρησιμοποιούν για να αποφασίσουν αν ένας οργανισμός έχει ή δεν έχει μία συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά που έχει ο άνθρωπος είναι να εξετάσουν αν 4

τους φαίνεται λογικό ή παράλογο ο συγκεκριμένος οργανισμός να έχει αυτή την ιδιότητα (π.χ. μιλάει ο άνθρωπος: είναι λογικό να μιλάει και το κουνέλι;). Αν το συμπέρασμα δεν συμβαδίζει με την καθημερινή τους εμπειρία και με τη λογική, τότε δεν δέχονται την αναλογία ανάμεσα στο άνθρωπο και σε αυτόν τον οργανισμό (Inagaki & Hatano, 1991, σελ. 220). Ο προσωποποιητικός συμπερασμός έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον ερευνητών από διάφορους κλάδους και ειδικά αυτών που ασχολούνται με την ανάδυση της βιολογικής στην προσχολική ηλικία. Προσπαθούν να δουν πώς λειτουργεί αυτός ο μηχανισμός σκέψης για τα παιδιά: αποτελεί εφόδιο ή εμπόδιο για αυτά. Στην πραγματικότητα, οι έρευνες που αφορούν εξ ολοκλήρου τον προσωποποιητικό συμπερασμό είναι ελάχιστες. Στη συνέχεια, θα ασχοληθούμε τόσο με αυτές όσο και με μερικές ακόμα των οποίων ο προσωποποιητικός συμπερασμός αποτελεί μέρος. Οι Inagaki & Sugiyama (1988) προσπάθησαν να ερευνήσουν το κατά πόσο τα παιδιά αποδίδουν ιδιότητες σε διάφορες οντότητες χρησιμοποιώντας ως κύριο κριτήριο την ομοιότητά τους με τον άνθρωπο. Το δείγμα που χρησιμοποίησαν περιελάμβανε παιδιά διαφόρων ηλικιών (βλ. παιδιά προσχολικής ηλικίας, φοιτητές πανεπιστημίου). Στο πρώτο πείραμα των Inagaki & Sugiyama (1988) οι συμμετέχοντες καλούνταν να απαντήσουν αν ο άνθρωπος και κάποιες άλλες οντότητες (κουνέλι, περιστέρι, ψάρι, ακρίδα, τουλίπα, δέντρο και πέτρα) έχουν κάποιες σωματικές ιδιότητες, εμφανείς (π.χ. μάτια) και μη εμφανείς (π.χ. καρδιά), καθώς και κάποιες νοητικές λειτουργίες (π.χ. συναίσθημα). Στο δεύτερο πείραμα οι ερευνητές καλούσαν τους συμμετέχοντες να κάνουν εκ νέου προβλέψεις, γνωστοποιώντάς τους, όμως, αυτή τη φορά και την κατηγορία (π.χ. φυτό, έντομο) στην οποία ανήκε η κάθε οντότητα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που πήραν μέρος στην έρευνα αυτή χρησιμοποίησαν την ομοιότητα με τον άνθρωπο ως κριτήριο για να αποδώσουν ή όχι διάφορες ιδιότητες στην εξεταζόμενη οντότητα. Όσο πιο πολύ απείχε εμφανισιακά η εξεταζόμενη οντότητα από τον άνθρωπο, τόσο λιγότερο τα παιδιά τής απέδιδαν αυτές τις ιδιότητες (Inagaki & Sugiyama, 1988, σελ. 55-70). Στην έρευνα των Hatano et al. (1993) μελετήθηκε το αν ο πολιτισμικός παράγοντας επηρεάζει τους συλλογισμούς των παιδιών για βιολογικές οντότητες. Το δείγμα της έρευνας αποτελούνταν από παιδιά προσχολικής ηλικίας και παιδιά 5

δευτέρας και τετάρτης δημοτικού που φοιτούσαν σε τρεις διαφορετικές χώρες (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ισραήλ). Στα παιδιά παρουσιάζονταν 4 τύποι οντοτήτων: άνθρωποι (γυναίκα & κορίτσι), ζώα (κουνέλι & περιστέρι), φυτά (δέντρο & τουλίπα), άψυχα πράγματα (πέτρα & καρέκλα). Το ζητούμενο από αυτά ήταν να απαντήσουν αν οι συγκεκριμένες οντότητες έχουν κάποιες ιδιότητες ή συμπεριφορές (π.χ. αν είναι ζωντανές, αν έχουν καρδιά, αν νιώθουν πόνο, αν πεθαίνουν, αν κινούνται, αν νιώθουν μοναξιά). Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τα παιδιά απέδωσαν πολύ καλά τις ιδιότητες στον άνθρωπο, λιγότερο καλά στα ζώα και τα άψυχα αντικείμενα, ενώ είχαν σημαντικό πρόβλημα με τα φυτά. Επιπλέον, τα παιδιά ανέφεραν μία αναλογία ανάμεσα στα ζώα και τον άνθρωπο στις απαντήσεις τους, ενώ αυτό δεν το έκαναν στα φυτά. Όσο πιο κοντά εμφανισιακά ήταν μία οντότητα στον άνθρωπο, τόσο πιο πολύ χρησιμοποιούσαν τον άνθρωπο ως πρότυπο. Αν και η έρευνα αυτή δεν μελετά άμεσα τον προσωποποιητικό συμπερασμό, μάς δίνει έμμεσα στοιχεία σε σχέση με αυτόν (Hatano et al.,1993, σελ. 47-62). Ο Tarlowski (2006) προσπάθησε να ερευνήσει αν η βιολογική γνώση που έχουν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι ανθρωποκεντρική και αν η εξαγωγή συμπερασμάτων που κάνουν για έναν οργανισμό βασίζεται στην ομοιότητα με κάποιον άλλο οργανισμό ή στη βιολογική κατηγορία που ανήκει αυτός οργανισμός. Τέλος, μελέτησαν το κατά πόσο επηρεάζει η εμπειρία που έχουν τα παιδιά από το περιβάλλον τους τη βιολογική τους γνώση. Το δείγμα του αποτελούνταν από 45 παιδιά προσχολικής ηλικίας. Το πείραμα που έκανε χωριζόταν σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση έδειχνε σε κάθε παιδί ξεχωριστά μία «εικόνα αναφοράς» (π.χ. πεταλούδα) και κάτω από την εικόνα ένα μικρό πλαίσιο με κάποιο όργανο (π.χ. νεφροί) που υποτίθεται ότι έχει η οντότητα που απεικονίζεται από πάνω. Στη συνέχεια, έλεγε στα παιδιά ότι οι νεφροί είναι στρογγυλοί σωλήνες που η πεταλούδα τους έχει για να καθαρίζει τα υγρά της. Στη δεύτερη φάση ο ερευνητής παρουσίαζε ένα πλαίσιο με άλλες οντότητες («εικόνες-στόχους») και καλούσε τα παιδιά να αποφασίσουν ποιες από αυτές έχουν νεφρούς όπως η πεταλούδα (Tarlowski, 2006, σελ. 249-265). Ως «εικόνες αναφορές» χρησιμοποιήθηκαν συνολικά έξι: δύο απεικόνιζαν άνθρωπο, δύο άλλα θηλαστικά και δύο έντομα. Οι «εικόνες-στόχοι» ήταν πάντα εννιά. Η μία ήταν ίδια με την «εικόνα αναφοράς», ενώ οι υπόλοιπες είχαν έναν άνθρωπο, ένα θηλαστικό, ένα μικρό σπονδυλωτό, ένα έντομο, ένα φυτό, ένα άβιο 6

φυσικό αντικείμενο, ένα άβιο τεχνητό αντικείμενο και ένα παιχνίδι. Από τις απαντήσεις που έδωσαν τα παιδιά φαίνεται ότι σκέφτονται προσωποποιητικά. Αποδίδουν «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά στα ζώα, ενώ δεν τα αποδίδουν στην άβια ύλη και στα παιχνίδια. Στα φυτά από την άλλη, επειδή δεν μοιάζουν εξωτερικά με τον άνθρωπο, δεν τους απέδιδαν τέτοια χαρακτηριστικά. Στην έρευνα αυτή, ο προσωποποιητικός συμπερασμός οδηγούσε τα παιδιά σε ασφαλή συμπεράσματα γιατί δεν χρησιμοποιήθηκαν ιδιότητες που έχει και ο άνθρωπος και τα φυτά. Συμπερασματικά, τα παιδιά φάνηκε να βασίζονται στην ομοιότητα με τον άνθρωπο για να αποδώσουν σε μια οντότητα μία ιδιότητα που γνώριζαν ότι ο άνθρωπος έχει. (Tarlowski, 2006, σελ. 249-265). Οι Gutheil et al. (1998) επικεντρώθηκαν στο να εξετάσουν αν οι συλλογισμοί παιδιών προσχολικής ηλικίας για την πρόβλεψη πιθανών ιδιοτήτων ή συμπεριφορών τους είναι δυνατόν να επηρεάζονται από εξηγήσεις που τους δίνονται από τους ερευνητές για αυτές τις ιδιότητες ή τις συμπεριφορές. Το δείγμα των Gutheil et al. (1998) αποτελούνταν από 38 παιδιά προσχολικής ηλικίας. Οι ερευνητές παρουσίαζαν στα παιδιά έναν άνθρωπο και τους έλεγαν ότι έχει ένα συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά (βλ. τρώει, κοιμάται, έχει οστά, έχει καρδιά, έχει μωρά, σκέφτεται). Στη συνέχεια, έδειχναν στα παιδιά κάποιες οντότητες (βλ. σκύλος, ψάρι, μύγα, σκουλήκι, λουλούδι, δέντρο, ήλιο, σύννεφο, αυτοκίνητο, σφυρί, τραπέζι, μαϊμού) και τα ρωτούσαν αν και αυτές θα έχουν τις παραπάνω ιδιότητες ή συμπεριφορές. Στα μισά παιδιά ανέφεραν μία βιολογική εξήγηση για την ιδιότητα ή τη συμπεριφορά που είχε ο άνθρωπος (π.χ. «αυτό το άτομο έχει οστά για να κρατήσει το σώμα του επάνω και να κάνει χώρο για όλα τα εσωτερικά μέρη. αν δεν είχε οστά, θα έμοιαζε σαν μια σακούλα από δέρμα»), ενώ στα υπόλοιπα παιδιά ανέφεραν απλά ότι έχει τη συγκεκριμένη ιδιότητα ή συμπεριφορά (π.χ. «έχει οστά») χωρίς να δίνουν κάποια εξήγηση. Στο δεύτερο νοητικό έργο επανέλαβαν την ίδια διαδικασία, όμως πριν κάνουν στα παιδιά τις ερωτήσεις, τούς έλεγαν μία ιστορία που παρομοίαζε το ανθρώπινο σώμα με τη μηχανή ενός φορτηγού ως προς τον τρόπο λειτουργίας τους. Στο τρίτο νοητικό έργο πρόσθεσαν μία καθαρά ανθρώπινη συνήθεια (βλ. «τρώει σοκολάτες») για να δουν αν τα παιδιά είναι σε θέση να μην την προβάλλουν και στις υπόλοιπες οντότητες (Gutheil et al.,1998, σελ. 33-49). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα παιδιά απέδωσαν τις ανθρώπινες ιδιότητες περισσότερο στα ζώα, λιγότερο στα φυτά και σχεδόν καθόλου στα άψυχα 7

αντικείμενα. Αυτό έγινε ανεξάρτητα από το αν τους είχε δοθεί ή όχι κάποια εξήγηση για την εξεταζόμενη ιδιότητα. Ωστόσο, στην περίπτωση που τους είχε δοθεί κάποια εξήγηση, φάνηκε να χρησιμοποιούν περισσότερο τον «προσωποποιητικό συμπερασμό». Επίσης, ήταν ελάχιστα τα παιδιά που απάντησαν ότι τα ζώα και τα φυτά μπορούν να τρώνε σοκολάτες. Ένα ακόμη συμπέρασμα που προκύπτει από τις απαντήσεις των παιδιών είναι ότι βλέπουν τον σκύλο σε μορφολογία και σε συμπεριφορά παρόμοιο με τον άνθρωπο, για αυτό και αποδίδουν καλά σε αυτές τις ερωτήσεις. Φαίνεται λοιπόν, ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν προσωποποιητικό συμπερασμό για να εξάγουν συμπεράσματα για μία οντότητα αλλά το κάνουν μέσα σε λογικά πλαίσια σε σχέση με το κριτήριο της ομοιότητας (Gutheil et al.,1998, σελ. 33-49). Οι Inagaki & Hatano (1987, 1991) προσπάθησαν να ερευνήσουν τη χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού στην προσχολική ηλικία. Ήθελαν να ελέγξουν αν αυτός ο μηχανισμός σκέψης βοηθά ή παραπλανά τα παιδιά να εξάγουν σωστά συμπεράσματα για ιδιότητες ή συμπεριφορές ζωντανών οργανισμών. Στην έρευνα που πραγματοποίησαν το 1987 (οπ. αναφ. στο Inagaki & Hatano,2002,σελ. 50-54) προσπάθησαν να εξετάσουν το πόσο συχνά χρησιμοποιούν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας προσωποποιητικό συμπερασμό και αν θέτουν λογικά όρια στη χρήση του. Το δείγμα τους αποτελούνταν από παιδιά ηλικίας 5-6 ετών. Ζήτησαν από τα παιδιά να προβλέψουν τι θα κάνει το κουνέλι και η τουλίπα σε διάφορα σενάρια που αφορούν βιολογικά φαινόμενα, όπως π.χ. η ανάπτυξη ή η υπερβολική πρόσληψη νερού. Οι ερωτήσεις τους χωρίζονταν σε δύο τύπους: «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» και «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής». Στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» η εξεταζόμενη οντότητα (κουνέλι, τουλίπα) αντιδρούσε με τον ίδιο με τον άνθρωπο (π.χ. δεν μπορούμε να κρατήσουμε ένα κουνέλι για πάντα μικρό ή μία τουλίπα για πάντα μικρή, όπως συμβαίνει και με τον άνθρωπο). Στις «ερωτήσεις διαφορετικής, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής», η εξεταζόμενη οντότητα αντιδρούσε διαφορετικά από τον άνθρωπο και τα παιδιά αναμενόταν να θεωρούν παράλογο να αντιδράσει το ίδιο (π.χ. η τουλίπα δεν μπορεί να φωνάξει για να ενημερώσει τον άνθρωπο ότι την ξέχασε, αντίθετα το παιδί μπορεί). Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν ότι στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» το 75% των παιδιών που πήραν μέρος χρησιμοποίησαν 8

προσωποποιητικό συμπερασμό για το κουνέλι και το 63% για την τουλίπα. Στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής» κανένα παιδί δεν χρησιμοποίησε προσωποποιητικό συμπερασμό για την τουλίπα, ενώ για το κουνέλι προσωποποιητικός συμπερασμός χρησιμοποιήθηκε μόνο από το 7% των παιδιών. Αυτό δείχνει ότι τα παιδιά που συμμετείχαν στην έρευνα των Inagaki & Hatano έκαναν λογική χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού (Inagaki & Hatano, 2002, σελ. 50-54). Οι Inagaki & Hatano επανέλαβαν την έρευνά τους το 1991 περιλαμβάνοντας και τρίτο τύπο ερωτήσεων. Εκτός από τις ερωτήσεις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» και «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής», πρόσθεσαν και «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι αληθοφανής». Στον νέο αυτό τύπο ερωτήσεων, η εξεταζόμενη οντότητα (ακρίδα ή τουλίπα) αντιδρά διαφορετικά από τον άνθρωπο. Ωστόσο, τα παιδιά δεν αναμένεται να θεωρούν παράλογη μία αντίστοιχη αντίδραση της οντότητας αυτής με τον άνθρωπο (π.χ. τα παιδιά μπορεί να θεωρούν λογικό ότι η ακρίδα θα νιώσει λύπη αν πεθάνει αυτός που την φροντίζει, όπως συμβαίνει και με τον άνθρωπο) (Inagaki & Hatano, 1991, σελ. 219-231). Το δείγμα των Inagaki & Hatano (1991) αποτελούνταν από 40 παιδιά 6 ετών (20 αγόρια & 20 κορίτσια) στο Τόκιο. Τα δεδομένα της έρευνας συλλέχθηκαν με ατομική ημιδομημένη συνέντευξη 12 ερωτήσεων (6 για τον άνθρωπο και 6 για την ακρίδα ή την τουλίπα). Τα μισά παιδιά απάντησαν σε ερωτήσεις για τον άνθρωπο και την τουλίπα και τα άλλα μισά για τον άνθρωπο και την ακρίδα. Σε κάθε τύπο ερωτήσεων («ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης», «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής», «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι αληθοφανής») αντιστοιχούσαν 4 ερωτήσεις. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τα παιδιά στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης», όπου όντως ο άνθρωπος και οι εξεταζόμενες οντότητες θα αντιδρούσαν αντίστοιχα, χρησιμοποίησαν 34/80 φορές προσωποποιητικό συμπερασμό. Ωστόσο, στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής», χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό μόνο 8/80 φορές. Και τέλος, στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι αληθοφανής» χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό 50/80 φορές. Ο προσωποποιητικός συμπερασμός στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» οδήγησε τα παιδιά σε λογικά 9

συμπεράσματα, ενώ στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι αληθοφανής» σε άστοχα συμπεράσματα. Στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι μη αληθοφανής», όπου χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα, ο προσωποποιητικός συμπερασμός οδήγησε τα παιδιά σε άστοχα συμπεράσματα (Inagaki & Hatano, 1991, σελ. 219-231). Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν ότι τα παιδιά κάνουν χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού με βάση τη λογική τους. Έτσι, επειδή η λογική τους θεωρεί αληθοφανή την έκφραση ανθρώπινων συναισθημάτων από οντότητες όπως η ακρίδα ή τουλίπα, χρησιμοποιούν προσωποποιητικό συμπερασμό όχι μόνο στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» με αποτέλεσμα εύστοχα συμπεράσματα, αλλά και στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, όπου η ίδια αντίδραση είναι αληθοφανής» με αποτέλεσμα άστοχα συμπεράσματα (Inagaki & Hatano, 1991,219-231). 1.2 Στόχος και ερευνητικά ερωτήματα Με βάση τα παραπάνω κρίθηκε ενδιαφέρον να πραγματοποιηθεί μία παρόμοια έρευνα στην Ελλάδα. Η έρευνα αυτή βασίζεται στο πρωτόκολλο της έρευνας των Inagaki & Hatano (1991) αλλά πραγματοποιείται πολλά χρόνια αργότερα από εκείνη και με αρκετά μεγαλύτερο δείγμα παιδιών. Επίσης, πραγματοποιείται σε διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο, μια και η έρευνα των Inagaki & Hatano πραγματοποιήθηκε σε μία ασιατική χώρα, την Ιαπωνία, ενώ η παρούσα έρευνα πραγματοποιείται σε μία ευρωπαϊκή χώρα, την Ελλάδα. Ο κύριος στόχος της έρευνας είναι να εξετάσει σε τι τύπου συμπεράσματα (λογικά ή παράλογα) οδηγούνται τα παιδιά προσχολικής ηλικίας όταν χρησιμοποιούν τον προσωποποιητικό συμπερασμό. Τo ερευνητικό ερώτημα είναι τo εξής: Εάν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας χρησιμοποιούν όντως προσωποποιητικό συμπερασμό, το κάνουν μόνο σε περιπτώσεις που τα οδηγεί σε λογικά συμπεράσματα ή και σε περιπτώσεις που τα οδηγεί σε παράλογα συμπεράσματα; 10

Κεφάλαιο 2: Μεθοδολογία 2.1 Το περίγραμμα της έρευνας: διαδικασία & συμμετέχοντες Η έρευνα είναι μία «μελέτη περίπτωσης» στο ποιοτικό ερευνητικό παράδειγμα, με τεχνική συλλογής δεδομένων την ατομική ημιδομημένη συνέντευξη (Cohen et al., 2011 Creswell, 2012). Πήραν μέρος σε αυτήν 121 παιδιά προσχολικής ηλικίας που φοιτούσαν σε δημόσια νηπιαγωγεία στην ευρύτερη περιοχή της Πάτρας και της Αμαλιάδας. Τα 62 παιδιά ήταν αγόρια, ενώ τα 59 κορίτσια. Τα νηπιαγωγεία επιλέχθηκαν με κριτήριο τη διάθεση των νηπιαγωγών να μας διευκολύνουν. Οι γονείς ενημερώθηκαν για τη διεξαγωγή της έρευνας και τα παιδιά ρωτήθηκαν επίσης αν ήθελαν να μιλήσουν με την ερευνήτρια. Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν τον Μάρτιο του 2017 και η μέση διάρκειά τους ήταν περίπου 15 λεπτά. Η ερευνήτρια επισκέφτηκε τα νηπιαγωγεία τις ώρες και ημέρες που καθόρισαν οι νηπιαγωγοί. Σε κάποια ήσυχη γωνιά του νηπιαγωγείου κλήθηκαν όλα τα παιδιά ένα-ένα να απαντήσουν στις ερωτήσεις της συνέντευξης και οι απαντήσεις τους μαγνητοφωνήθηκαν για τη διευκόλυνση της ερευνητικής διαδικασίας. Στη συνέχεια απομαγνητοφωνήθηκαν και κωδικοποιήθηκαν με το «NVivo». 2.2 Το πρωτόκολλο της συνέντευξης To πρωτόκολλο της συνέντευξης το οποίο χρησιμοποιήσαμε, είναι αυτό των Inagaki & Hatano (1991). Αποτελείται από έξι ερωτήσεις ανοιχτού τύπου που αφορούν τις αντιδράσεις του ανθρώπου σε διάφορες καταστάσεις και άλλες έξι που αφορούν τις αντιδράσεις μιας άλλης ζωντανής οντότητας (ακρίδας ή τουλίπας). Όλα τα παιδιά (121) απάντησαν στις ερωτήσεις για τον άνθρωπο, ενώ τα μισά (60) απάντησαν στις ερωτήσεις για την ακρίδα και τα άλλα μισά (61) για την τουλίπα. Τα παιδιά κλήθηκαν να προβλέψουν και να αιτιολογήσουν την πρόβλεψή τους για το τι θα κάνει ο άνθρωπος σε μία συγκεκριμένη κατάσταση και τι θα κάνει αντίστοιχα η ακρίδα ή η τουλίπα. Αναλυτικότερα, το πρωτόκολλο περιλαμβάνει ερωτήσεις 3 διαφορετικών τύπων, με 2 ερωτήσεις ανά τύπο. A. «Ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»: Ονομάζονται έτσι διότι στα σενάρια των ερωτήσεων αυτών τόσο ο άνθρωπος όσο και οι εξεταζόμενες οντότητες αντιδρούν 11

όντως με τον ίδιο τρόπο. Έτσι αν το παιδί γνωρίζει τη σωστή αντίδραση του ανθρώπου και σκεφτεί αναλογικά για την εξεταζόμενη οντότητα, θα οδηγηθεί σε εύστοχα συμπεράσματα. Επομένως, η χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού εδώ είναι πιθανότητα ωφέλιμη. Οι ερωτήσεις αυτές για τον άνθρωπο, την ακρίδα και την τουλίπα είναι οι εξής: Ε1: «υπερβολική πρόσληψη τροφής / νερού από την οντότητα» Άνθρωπος: «Συνήθως ένας άνθρωπος τρώει 3-4 φορές τη μέρα. Ας υποθέσουμε ότι μία μέρα αυτός ο άνθρωπος τρώει 15 φορές. Τι θα γίνει; Γιατί;» Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μία ακρίδα στο σπίτι μας και συνήθως την ταΐζουμε 1-2 φορές τη μέρα. Μία μέρα όμως, την ταΐζουμε 10 φορές. Τι θα γίνει; Γιατί;» Τουλίπα: «Συνήθως ποτίζουμε μια τουλίπα 1-2 φορές τη μέρα. Ας υποθέσουμε ότι μία μέρα ποτίζουμε την τουλίπα μας 10 φορές. Τι θα γίνει; Γιατί;» Ε2: «επιθυμία διακοπής της ανάπτυξης της οντότητας» Άνθρωπος: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει ένα μωρό και θέλει να το κρατήσει για πάντα μικρό γιατί έτσι είναι πολύ χαριτωμένο. Μπορεί να το κάνει αυτό; Γιατί;» Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει μια μικρή ακρίδα και θέλει να την κρατήσει για πάντα μικρή, γιατί έτσι είναι πολύ χαριτωμένη. Μπορεί να το κάνει αυτό; Γιατί;» Τουλίπα: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει μια μικρή τουλίπα και θέλει να την κρατήσει για πάντα μικρή, γιατί έτσι είναι πολύ χαριτωμένη. Μπορεί να το κάνει αυτό; Γιατί;» B. «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής»: Ονομάζονται έτσι διότι στα σενάρια των ερωτήσεων αυτών οι εξεταζόμενες οντότητες αντιδρούν διαφορετικά από τον άνθρωπο, ενώ η πιθανότητα να αντιδρούν αντίστοιχα αναμένεται να φαίνεται παράλογη στα παιδιά. Επομένως, 12

εδώ η χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού δεν είναι επιθυμητή. Οι ερωτήσεις αυτές για τον άνθρωπο, την ακρίδα και την τουλίπα είναι οι εξής: Ε1: «εγκατάλειψη της οντότητας» Άνθρωπος: «Ας υποθέσουμε ότι μια μαμά έχει ένα παιδάκι στο καρότσι. Πηγαίνοντας σπίτι, περνάνε από ένα μαγαζί. Μόλις ψωνίσει η μαμά αυτό που θέλει, ετοιμάζεται να φύγει χωρίς το παιδί. Τι θα κάνει το παιδί; Γιατί;» Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι μια γυναίκα αγοράζει μια ακρίδα και την έχει σε ένα κλουβί. Γυρίζοντας σπίτι, περνάνε από ένα μαγαζί. Μόλις ψωνίσει η γυναίκα αυτό που θέλει, ετοιμάζεται να φύγει χωρίς την ακρίδα. Τι θα κάνει η ακρίδα; Γιατί;» Τουλίπα: «Ας υποθέσουμε ότι μια γυναίκα αγοράζει μια τουλίπα. Γυρίζοντας σπίτι περνά από ένα μαγαζί μαζί με την τουλίπα στη γλάστρα της. Αφού τελειώσει με τα ψώνια της ετοιμάζεται να φύγει χωρίς την τουλίπα. Τι θα κάνει η τουλίπα; Γιατί;» Ε2: «παραμέληση της φροντίδας της οντότητας» - Άνθρωπος: «Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα μωρό στο σπίτι. Είναι Κυριακή πρωί και κανείς δεν το έχει ταΐσει κανείς γιατί όλοι κοιμούνται. Τι θα κάνει το μωρό; Γιατί;» - Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιοι έχουν μία μια ακρίδα στο σπίτι τους σε κλουβί. Είναι Κυριακή πρωί και κανείς δεν την έχει ταΐσει γιατί όλοι κοιμούνται. Τι θα κάνει η ακρίδα; Γιατί;» - Τουλίπα: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιοι έχουν μία μια τουλίπα στο σπίτι τους σε γλάστρα. Είναι Κυριακή πρωί και κανείς δεν την έχει ποτίσει γιατί όλοι κοιμούνται. Τι θα κάνει η τουλίπα; Γιατί;» Γ. «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής»: Ονομάζονται έτσι διότι στα σενάρια των ερωτήσεων αυτών οι εξεταζόμενες οντότητες αντιδρούν διαφορετικά από τον άνθρωπο, αλλά η πιθανότητα να αντιδρούν αντίστοιχα αναμένεται να φαίνεται λογική στα παιδιά. Οι ερωτήσεις αυτές για τον άνθρωπο, την ακρίδα και την τουλίπα είναι οι εξής: 13

Ε1: «θάνατος του φροντιστή της οντότητας» - Άνθρωπος: «Ας υποθέσουμε ότι ένα παιδάκι το φροντίζει κάθε μέρα ένας άνθρωπος. Όμως, αυτός ο άνθρωπος μια μέρα πεθαίνει. Το παιδί θα νιώσει κάτι; Γιατί;» - Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι μία ακρίδα τη φροντίζει κάθε μέρα ένας άνθρωπος. Όμως, αυτός ο άνθρωπος μια μέρα πεθαίνει. Η ακρίδα θα νιώσει κάτι; Γιατί;» - Τουλίπα: «Ας υποθέσουμε ότι μία τουλίπα την φροντίζει κάθε μέρα ένας άνθρωπος. Όμως, αυτός ο άνθρωπος μια μέρα πεθαίνει. Η τουλίπα θα νιώσει κάτι; Γιατί;» Ε2: «στέρηση καλύτερων συνθηκών από την οντότητα» - Άνθρωπος: «Ας υποθέσουμε ότι ένα παιδί κοιμάται σε ένα πολύ μικρό κρεβάτι που το χωράει ίσα-ίσα. Μια μέρα κάποιος βάζει δίπλα του ένα μεγαλύτερο κρεβάτι, αλλά δεν το αφήνει να πάει σε εκείνο. Το παιδί θα σκεφτεί κάτι; Γιατί;» - Ακρίδα: «Ας υποθέσουμε ότι μια ακρίδα μεγαλώνει σε ένα μικρό κλουβί. Μια μέρα κάποιος βάζει δίπλα της ένα μεγάλο κλουβί. Η ακρίδα θα σκεφτεί κάτι; Γιατί;» - Τουλίπα: «Ας υποθέσουμε ότι μια τουλίπα μεγαλώνει σε μικρή γλάστρα. Μια μέρα κάποιος βάζει δίπλα της μια μεγάλη γλάστρα. Η τουλίπα θα σκεφτεί κάτι; Γιατί;» Οι ερωτήσεις παρουσιάστηκαν με την ίδια σειρά σε όλα τα παιδιά. Η σειρά των ερωτήσεων ήταν η εξής: 1. «ερώτηση ίδιας αντίδρασης»: Ε1 - τι θα πάθει η υπό εξέταση οντότητα(άνθρωπος ή ακρίδα ή τουλίπα) αν φάει πάρα πολύ; 2. «ερώτηση διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής»: Ε1 - πώς θα αντιδράσει η υπό εξέταση οντότητα αν η μαμά / ιδιοκτήτρια την ξεχάσει στο μαγαζί; 3. «ερώτηση διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής»: Ε1 14

- πώς θα αντιδράσει η υπό εξέταση οντότητα αν πεθάνει αυτός που την προσέχει; 4. «ερώτηση ίδιας αντίδρασης»: Ε2 - μπορεί η υπό εξέταση οντότητα να μείνει για πάντα μικρή; 5. «ερώτηση διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής»: Ε2 - πώς θα αντιδράσει η υπό εξέταση οντότητα αν ξεχάσουν να την ταΐσουν; 6. «ερώτηση διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής»: Ε2 - πώς θα αντιδράσει η υπό εξέταση οντότητα αν της βάλουν δίπλα της ένα πιο άνετο κρεβάτι / κλουβί / γλάστρα ενώ εκείνη στριμώχνεται στο δικό της; 2.3 Η διαδικασία της ανάλυσης των δεδομένων Οι μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις απομαγνητοφωνήθηκαν και κωδικοποιήθηκαν στο λογισμικό ποιοτικής έρευνας «NVivo». Με βάση τις απαντήσεις των παιδιών δημιουργήθηκε το σχήμα κωδικοποίησης, που παρουσιάζεται αναλυτικά παρακάτω. Το σχήμα αυτό περιλαμβάνει τρία «δέντρα», όσοι είναι και οι τύποι ερωτήσεων του πρωτοκόλλου συνέντευξης. Το πρώτο «δέντρο» αφορά τις απαντήσεις των παιδιών στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης», το δεύτερο αφορά τις απαντήσεις των παιδιών στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής» και το τρίτο αφορά τις απαντήσεις των παιδιών στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής». Οι κατηγορίες των 3 «δέντρων» είναι ίδιες. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε το καθένα χωριστά και θα αναφέρουμε συνοπτικά πώς κωδικοποιήσαμε τις απαντήσεις των παιδιών σε κάθε κατηγορία. Επίσης, σημειώνουμε ότι για να εξεταστεί το πώς σκέφτεται και τι είδους συλλογισμό χρησιμοποιεί το παιδί για την εξεταζόμενη οντότητα (ακρίδα ή τουλίπα) συγκρίθηκαν οι απαντήσεις του παιδιού για τον άνθρωπο και για την οντότητα αντίστοιχα. 15

Α. «Ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» Εικόνα 1: Σχήμα κωδικοποίησης των απαντήσεων στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Α1: Το «δέντρο» χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη κωδικοποιείται ο τύπος του συλλογισμού που έχει χρησιμοποιήσει το παιδί και στη δεύτερη ο τύπος του συμπεράσματος στο οποίο οδηγεί ο συλλογισμός αυτός. A1_1:ΙΑ_Τύποι συλλογισμών: Στο πρώτο «δέντρο» του σχήματος κωδικοποίησης κωδικοποιείται ο τύπος του συλλογισμού που έχει δώσει το κάθε παιδί για να απαντήσει στις δύο «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Για να αποφασιστεί αν χρησιμοποιεί προσωποποιητικό συμπερασμό ή όχι, 16

συγκρίνονται οι απαντήσεις που έχει δώσει το παιδί στον άνθρωπο και στην οντότητα για κάθε ερώτηση. - Α1_1_1: ΙΑ_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Στην κατηγορία αυτή κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες υπήρχε ρητή επίκληση του ανθρώπου. Για παράδειγμα: «Όχι γιατί η ακρίδα θα πεθάνει όπως και ο άνθρωπος», «Όχι, το ίδιο με το μωρό είναι, μεγαλώνουν και αυτές και κάποτε πεθαίνουν». - Α1_1_2: IA_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Στην κατηγορία αυτή κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά μιλούν για την ακρίδα/τουλίπα σαν να ήταν άνθρωπος. Για παράδειγμα: «Όχι, γιατί πρέπει να έχει μωράκι και να μεγαλώσει με το μπουκάλι με το γάλα», «Θα χοντρύνει και πάλι γιατί όποιος τρώει πολλά γλυκά ή φαγητό θα παχύνει», «Θα κάνει και αυτή δίαιτα». - Α1_1_3: IA_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά δεν χρησιμοποίησαν τον άνθρωπο για να καταλήξουν σε συμπέρασμα για την ακρίδα ή την τουλίπα, αλλά φάνηκε να έχουν γνώσεις για την ίδια την οντότητα. Για παράδειγμα: «Όχι γιατί πρέπει να μεγαλώσει το ζωάκι, αν δεν το ταΐζει θα πεθάνει της πείνας», «Θα μαραθεί γιατί τα λουλούδια δεν χρειάζονται ούτε λίγο ούτε πολύ νερό», «Όχι, γιατί η τουλίπα, τα λουλούδια δεν μένουν για πάντα μικρά». - Α1_1_4: IA_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά ανέφεραν ότι η οντότητα δεν θα μπορούσε να αντιδράσει με τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδρούσε ενδεχομένως ο άνθρωπος, γιατί δεν έχει τα σωματικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για μία τέτοια αντίδραση. 17

Για παράδειγμα: «Μπορεί να την κρατήσει για πάντα μικρή την τουλίπα γιατί δεν έχει στόμα». - Α1_1_5: IA_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση»: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά τα οποία έχουν απαντήσει διαφορετικά στον άνθρωπο και διαφορετικά στην τουλίπα ή την ακρίδα (και αυτό συνεπάγεται ότι δεν σκέφτονται με προσωποποιητικό συμπερασμό), αλλά δεν έχουν χρησιμοποιήσει αιτιολόγηση ή χρησιμοποιούν ως αιτιολόγηση αυτό που τους λέει ήδη η ερώτηση. Για παράδειγμα: «Ο άνθρωπος θα γίνει πολύ χοντρός επειδή τρώει πολύ, ενώ η ακρίδα θα σκοτωθεί επειδή τρώει πολύ», «Ο άνθρωπος θα τον πονέσει η κοιλιά επειδή τρώει πολλά φαγητά, ενώ η ακρίδα θα χοντρύνει γιατί τρώει πολλά φαγητά». - Α1_1_6: IA_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση : Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά δίνουν αντίστοιχο συλλογισμό για τον άνθρωπο και την οντότητα, αλλά δεν είναι σαφές αν αυτό οφείλεται σε προσωποποιητικό συμπερασμό ή σε επίκληση αντίστοιχης. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Για πάντα; Όχι γιατί γερνάει σιγά-σιγά. Περνάνε τα χρόνια. Δεν μπορεί. Κάποιος πρέπει να τον φιλοξενήσει. Ακρίδα: Όχι, δεν μπορεί γιατί περνάνε τα χρόνια και θα πεθάνει». - Α1_1_7: IA_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» στις οποίες τα παιδιά δίνουν αντίστοιχες προβλέψεις για άνθρωπο και οντότητα, ενώ η αιτιολόγησή τους είναι ανύπαρκτη ή έγκειται σε επανάληψη των δεδομένων του σεναρίου. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Θα παχύνει γιατί τρώει πολύ. Ακρίδα: Θα ψηλώσει γιατί τρώει πολύ». «Άνθρωπος: Χοντρός, γιατί τρώει πάρα πολύ. Τουλίπα: Θα μεγαλώσει πάρα πολύ, επειδή το ποτίσαμε πάρα πολύ». 18

- Α1_1_8: IA_ Ελλιπής / άκυρος συμπερασμός : Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων ίδιας αντίδρασης» οι οποίες ήταν ελλιπείς ή τελείως άσχετες. A1_2: ΙΑ_: Τύποι συμπερασμάτων: Στο δεύτερο «δέντρο» του σχήματος κωδικοποίησης κωδικοποιείται το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν τα παιδιά στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» ανά τύπο συλλογισμού. - A1_2_1: ΙΑ_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός _Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κατηγοριοποιούνται τα παιδιά που στην αιτιολόγηση τους έχουν κάνει ρητή αναφορά στον άνθρωπο (εντάσσονται στην κατηγορία «ΙΑ_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός») και έχουν οδηγηθεί σε ένα σωστό συμπέρασμα που συνάδει με τις απαντήσεις των ενηλίκων. «Όχι. Το ίδιο με το μωρό είναι. Μεγαλώνουν και αυτές και κάποτε πεθαίνουν». - A1_2_2: ΙΑ_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κατηγοριοποιούνται τα παιδιά που στην αιτιολόγηση τους έχουν κάνει ρητή αναφορά στον άνθρωπο (εντάσσονται στην κατηγορία «ΙΑ_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός») και έχουν οδηγηθεί σε λάθος συμπέρασμα που δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα. «Ναι. Γιατί η τουλίπα δε μεγαλώνει είναι λουλούδι. Όχι άνθρωπος». - A1_2_3: ΙΑ_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Σωστό συμπέρασμα: Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «IA_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» και έχουν καταλήξει σε σωστό συμπέρασμα για την οντότητα. «Όχι δεν μπορεί να μείνει μικρή για πάντα γιατί πρέπει να έχει και αυτή ένα μωράκι, ένα εγγονάκι να γίνει θεία». - A1_2_4: ΙΑ_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «IA_ 19

Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» και έχουν καταλήξει σε λάθος συμπέρασμα για την οντότητα. «Θα γίνει χοντρή η ακρίδα γιατί άμα θα φάει 10 κιλά πιάτα γλυκό θα γίνει χοντρή». - A1_2_5: ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Όχι, δεν μπορούμε να το κρατήσουμε για πάντα μικρό, γιατί πρέπει να μεγαλώσει το ζωάκι. Γιατί άμα δεν την ταΐζει θα πεθάνει της πείνας και θα πεθάνει». - A1_2_6: ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Θα μεγαλώσει. Γιατί θέλουν πολύ νερό τα φυτά και από το πολύ νερό θα μεγαλώσει η τουλίπα. Όχι και τόσο, αλλά λίγο ναι». - A1_2_7: ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά _Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Όχι δεν μπορεί να κρατήσει μικρή την τουλίπα γιατί δεν έχει στόμα». - A1_2_8: ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά _Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Ναι μπορεί να κρατήσει μικρή την τουλίπα γιατί ούτε 20

τρώει. Άμα τη κρατήσει χωρίς φαγητό δε θα πεθάνει γιατί ούτε από δέρμα δεν είναι». - A1_2_9: «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση-σωστό συμπέρασμα»: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «IA_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Μετά θα μπορεί να ψοφήσει νομίζω. Θα ψοφήσει, από τι; Από το πολύ φαγητό. Τι θα της κάνει το πολύ φαγητό; Νομίζω θα την σκοτώσει». - A1_2_10: «ΙΑ_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση-λανθασμένο συμπέρασμα»: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «IA_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Πεταλούδα μεγάλη. Θα μεγαλώσει από το φαί». - A1_2_11: ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη επίκληση _ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη επίκληση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Άμα δεν της δώσει φαγητό θα πεθάνει. Δεν μπορεί». - A1_2_11: ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη επίκληση _ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη επίκληση» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Ναι. Άμα τρώει θα μεγαλώσει, αν δεν τρώει θα μείνει μικρή». - A1_2_13: ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Θα χαλάσει γιατί την ποτίσαμε πολύ». - A1_2_14: ΙΑ_ Ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «ΙΑ_ Ίσως 21

προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Θα ψηλώσει πολύ, επειδή θα τρώει». Β: «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής» Εικόνα 2: Σχήμα κωδικοποίησης των απαντήσεων για τις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός μη αληθοφανής». Β1_1: ΙΑ_Τύποι συλλογισμών : Στο πρώτο «δέντρο» του σχήματος κωδικοποίησης κωδικοποιείται ο τύπος του συλλογισμού που έχει δώσει το κάθε παιδί για να απαντήσει στις δύο «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης προσωποποιητικός μη αληθοφανής». Για να αποφασιστεί αν χρησιμοποιεί προσωποποιητικό συμπερασμό ή όχι, συγκρίνονται οι απαντήσεις που έχει 22

δώσει το παιδί στον άνθρωπο και στην οντότητα για κάθε ερώτηση. Στις ερωτήσεις αυτές ο προσωποποιητικός συμπερασμός οδηγεί το παιδί σε παράλογα συμπεράσματα και για αυτό δεν είναι επιθυμητός. - Β1_1_1:DΑ_mal_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Στην κατηγορία αυτή κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες υπήρχε ρητή επίκληση του ανθρώπου. Για παράδειγμα: «Θα κλάψει επειδή δεν την ταΐζουν. Κλαίνε τα μωρά κλαίνε οι ακρίδες», «Τίποτα γιατί δεν είναι άνθρωπος». - Β1_1_2: DΑ_mal_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Στην κατηγορία αυτή κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά μιλούν για την ακρίδα/τουλίπα σαν να ήταν άνθρωπος και της αποδίδουν ανθρώπινες ιδιότητες (σκέψη, συναίσθημα, πρόθεση). Για παράδειγμα: «Η ακρίδα θα κλαίει γιατί θα θέλει τη μαμά της», «Η ακρίδα θα κοιτάξει τηλεόραση», «Η τουλίπα θα στεναχωρηθεί γιατί την έχει αφήσει». - Β1_1_3: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά δεν χρησιμοποίησαν τον άνθρωπο για να καταλήξουν σε συμπέρασμα για την ακρίδα ή την τουλίπα, αλλά φάνηκε να έχουν γνώσεις για την ίδια την οντότητα. Για παράδειγμα: «Θα ξεραθεί επειδή δεν μπορεί να κάνει τίποτα, γιατί είναι λουλούδι», «Όχι, γιατί είναι ζώο και τα ζώα δεν κάνουν τίποτα». - Β1_1_4: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά ανέφεραν ότι η οντότητα δεν θα μπορούσε να αντιδράσει με τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδρούσε ενδεχομένως ο άνθρωπος, γιατί δεν έχει τα σωματικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για μία τέτοια αντίδραση. Για παράδειγμα: «Η τουλίπα θα μείνει εκεί πέρα γιατί δεν την πήρανε. Από μόνη της μπορεί να κάνει κάτι; Όχι γιατί δεν έχει πόδια», 23

«Θα μείνει μόνη της η τουλίπα γιατί το λουλούδι δεν περπατάει», «Η ακρίδα θα είναι μέσα στο κλουβί της γιατί δεν έχει ούτε χέρια ούτε πόδια για να κάνει κάτι». - Β1_1_5: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση»: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά τα οποία έχουν απαντήσει διαφορετικά στον άνθρωπο και διαφορετικά στην τουλίπα ή την ακρίδα (και αυτό συνεπάγεται ότι δεν σκέφτονται με προσωποποιητικό συμπερασμό), αλλά δεν έχουν χρησιμοποιήσει αιτιολόγηση ή χρησιμοποιούν ως αιτιολόγηση αυτό που τους λέει ήδη η ερώτηση. Για παράδειγμα: «Η ακρίδα θα μείνει εκεί, επειδή άφησε εκεί». - Β1_1_6: DΑ_mal_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση : Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά δίνουν αντίστοιχο συλλογισμό για τον άνθρωπο και την οντότητα, αλλά δεν είναι σαφές αν αυτό οφείλεται σε προσωποποιητικό συμπερασμό ή σε επίκληση αντίστοιχης. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Θα πεθάνει γιατί δεν του δίνουν φαγητό. Τουλίπα: Θα μικρύνει επειδή δεν θα την ποτίσει». - Β1_1_7: DΑ_mal_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» στις οποίες τα παιδιά δίνουν αντίστοιχες προβλέψεις για άνθρωπο και οντότητα, ενώ η αιτιολόγησή τους είναι ανύπαρκτη ή έγκειται σε επανάληψη των δεδομένων του σεναρίου. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Θα μείνει χωρίς φαγητό, δεν μπορεί να κάνει κάτι άλλο. Ακρίδα: Ε θα μείνει εντελώς χωρίς φαγητό». - Β1_1_8: DΑ_mal_ Ελλιπής / άκυρος συμπερασμός: Σε αυτήν την κατηγορία κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις των «ερωτήσεων διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» οι οποίες ήταν ελλιπείς ή τελείως άσχετες. 24

Β1_2: ΙΑ_ Τύποι συμπερασμάτων: Στο δεύτερο «δέντρο» του σχήματος κωδικοποίησης κωδικοποιείται το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν τα παιδιά στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης, προσωποποιητικός μη αληθοφανής» ανά τύπο συλλογισμού. Στην πρώτη ερώτηση που αφορά την εγκατάλειψη της οντότητας από το φροντιστή στο μαγαζί, σωστές θεωρήθηκαν οι απαντήσεις σύμφωνα με τις οποίες η οντότητα δεν μπορεί να κάνει κάτι (π.χ. «δεν θα το καταλάβαινε», «τίποτα, γιατί είναι ζώο» ή φυτό, «θα ξεραινόταν»), ενώ λανθασμένες αυτές σύμφωνα με τις οποίες η οντότητα θα έκανε κάτι (π.χ. «θα την ακολουθούσε», «θα μίλαγε», «θα έτρεχε να την προλάβει», «θα έκλαιγε»). - Β1_2_1: DΑ_mal_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Τίποτα γιατί δεν είναι άνθρωπος για να μπορεί να περπατήσει και να πάει να τους ξυπνήσει». - Β1_2_2: DΑ_mal_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η τουλίπα θα στεναχωρηθεί γιατί δεν μπορεί να βγάλει πόδια όπως ο άνθρωπος και να τη φτάσει». - Β1_2_3: DΑ_mal_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Σωστό συμπέρασμα:: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η ακρίδα δε θα κάνει κάτι να ειδοποιήσει τη γυναίκα γιατί δεν ξέρει τους δρόμους». - Β1_2_4: DΑ_mal_ Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα:. «Η ακρίδα θα τους γαργαλήσει για να τους ξυπνήσει». 25

- Β1_2_5: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η τουλίπα δεν μπορεί να ειδοποιήσει τη γυναίκα επειδή είναι λουλούδι και δεν μπορεί να κάνει τίποτα». - Β1_2_6: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» με λάθος συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η ακρίδα θα βγει από τις τρύπες θα πάει στο δάσος και θα βρει τροφίματα για αυτό επειδή όλοι κοιμούνται». - Β1_2_7: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_oxiPS_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η τουλίπα θα μείνει μόνη της γιατί δεν είναι μαζί με την κυρία. Δεν μπορεί να κάνει κάτι από μόνη της. Γιατί το λουλούδι δεν περπατάει». - Β1_2_8: DΑ_mal_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_oxiPS_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» με λάθος συμπέρασμα. - Β1_2_9: DΑ_mal_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι 26

απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Η ακρίδα θα μείνει εκεί, επειδή την άφησε εκεί». - Β1_2_10: DΑ_mal_ προσωποποιητικός συμπερασμός-αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Λανθασμένο συμπέρασμα:εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με λάθος συμπέρασμα. - Β1_2_11:DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση _ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Τίποτα. Θα περιμένει. Ακρίδα: Θα περιμένει το φαγητό». - Β1_2_12: DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση _ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με λάθος συμπέρασμα. - Β1_2_13: DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με σωστό συμπέρασμα. Για παράδειγμα: «Άνθρωπος: Θα μείνει εντελώς χωρίς φαγητό. Ακρίδα: Θα μείνει εντελώς χωρίς φαγητό». - Β1_2_14: DΑ_mal_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις της κατηγορίας «DΑ_mal_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» με λάθος συμπέρασμα. 27

Γ. «Ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης / προσωποποιητικός αληθοφανής» Εικόνα 3: Σχήμα κωδικοποίησης των απαντήσεων στις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης/προσωποποιητικός αληθοφανής». Γ1_1: DΑ_al_Τύποι συλλογισμών: Στο πρώτο «δέντρο» του σχήματος κωδικοποίησης κωδικοποιείται ο τύπος του συλλογισμού που έχει δώσει το κάθε παιδί για να απαντήσει στις δύο «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης προσωποποιητικός αληθοφανής». Για να αποφασιστεί αν χρησιμοποιεί προσωποποιητικό συμπερασμό ή όχι, συγκρίνονται οι απαντήσεις που έχει δώσει το παιδί στον άνθρωπο και στην οντότητα για κάθε ερώτηση. Στις ερωτήσεις αυτές ο άνθρωπος και η εξεταζόμενη οντότητα αντιδρούν διαφορετικά, όμως τα παιδιά δεν θεωρούν παράλογο να αντιδράσουν 28

αντίστοιχα. Ο προσωποποιητικός συμπερασμός εδώ δεν είναι επιθυμητός, αλλά το προϊόν του δεν είναι τελείως παράλογο. - Γ1_1_1: DΑ_al_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Στη συγκεκριμένη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται τα παιδιά που έκαναν ξεκάθαρη την αναγωγή στη σκέψη τους ανάμεσα στον άνθρωπο και στην ακρίδα ή στην τουλίπα, αναφέροντας τον άνθρωπο ρητά. «Η τουλίπα δε θα νιώσει κάτι επειδή δεν είναι άνθρωπος». - Γ1_1_2: DΑ_al_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός: Σε αυτή τη κατηγορία εντάσσονται τα παιδιά που αιτιολογούν την απάντησή τους μιλώντας για την ακρίδα/τουλίπα σαν να ήταν άνθρωπος. «Η ακρίδα θα νιώσει στεναχωρημένη. Κάποιος πρέπει να τη φροντίσει και να πάρει τη θέση αυτού που πέθανε», «Η τουλίπα θα προσπαθήσει να βγει από τη γλάστρα για να πάει στη μεγαλύτερη, γιατί της αρέσει πιο πολύ». - Γ1_1_3: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό: Εδώ κατηγοριοποιούνται οι απαντήσεις των παιδιών που δε χρησιμοποίησαν τον άνθρωπο για να καταλήξουν σε συμπέρασμα για την ακρίδα ή την τουλίπα, αλλά φάνηκε να έχουν γνώσεις για την ίδια την οντότητα χωρίς να χρειάζεται να καταφύγουν σε προσωποποιητικό συμπερασμό. «Η ακρίδα δε θα νιώσει γιατί τα ζώα δεν καταλαβαίνουν τίποτα», «Η τουλίπα δε θα νιώσει κάτι γιατί δεν έχει αισθήματα είναι λουλούδι». - Γ1_1_4: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά: Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται τα παιδιά που θεώρησαν ότι η οντότητα δε θα μπορούσε να αντιδράσει με ένα συγκεκριμένο-συνηθισμένο τρόπο γιατί δεν έχει τα σωματικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται ανάλογα με την περίπτωση. «Η τουλίπα δε θα σκεφτεί κάτι γιατί είναι φυτό και δεν έχει μυαλό», «Όχι γιατί η ακρίδα δεν ξέρει τι να κάνει, γιατί ο άνθρωπος έχει πεθάνει και δεν μπορεί να τη φροντίσει και η ακρίδα ούτε δεν έχει χέρια και δεν μπορεί να κάνει τίποτα». 29

- Γ1_1_5: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση: Σε αυτή τη κατηγορία κατηγοριοποιούνται τα παιδιά τα οποία έχουν απαντήσει διαφορετικά στον άνθρωπο και διαφορετικά στην τουλίπα και στην ακρίδα(και αυτό συνεπάγεται ότι δε σκέφτονται με προσωποποιητικό συμπερασμό), αλλά έχουν χρησιμοποιήσει ως αιτιολόγηση αυτό που τους λέει ήδη η ερώτηση ή δεν έχουν και καθόλου αιτιολόγηση. - Γ1_1_6: DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση : Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται τα παιδιά που από τις απαντήσεις τους δε φαίνεται ξεκάθαρα αν κάνουν προσωποποιητικό συμπερασμό ή όχι. Φαίνεται να έχουν κάποιες γνώσεις αλλά δεν μπορεί να αποδοθεί από προέρχονται. - Γ1_1_7: DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση: Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται τα παιδιά που από τις απαντήσεις τους δε φαίνεται ξεκάθαρα αν κάνουν προσωποποιητικό συμπερασμό ή όχι και στις αιτιολογήσεις τους αναπαράγουν αυτά που έχουν ως δεδομένα από την ερώτηση ή δεν αιτιολογούν καθόλου. «Άνθρωπος Το παιδί δε θα νιώσει κάτι γιατί δεν έχει άνθρωπο να το φροντίζει. Ακρίδα Δε θα νιώσει γιατί δε θα έχει κανένα να το φροντίζει» - Γ1_1_8: DΑ_al_Ελλιπής / άκυρος συμπερασμός : Εδώ εντάσσονται όλες οι απαντήσεις των παιδιών που δεν είχαν αιτιολόγηση ή ήταν άσχετη. Γ1_2: DΑ_al_Τύποι συμπερασμάτων: Στο δεύτερο μέρος του σχήματος κωδικοποίησης ελέγχεται το αν τα παιδιά έχουν προβλέψει σωστά ή λανθασμένα για την αντίδραση της οντότητας. Στην πρώτη ερώτηση σχετικά με το θάνατο του φροντιστή της οντότητας σωστές θεωρήθηκαν οι απαντήσεις των παιδιών που έλεγαν ότι η οντότητα δε θα νιώσει τίποτα(δε νιώθει είναι ζώο/φυτό, δε θα κάνει τίποτα, δε θα καταλάβει), ενώ λανθασμένες αυτές που έλεγαν ότι θα νιώσει(θα στεναχωρηθεί, θα κλάψει).στη δεύτερη ερώτηση που 30

αφορά τη στέρηση καλύτερων συνθηκών από την οντότητα σωστές θεωρήθηκαν οι απαντήσεις των παιδιών που υποστήριξαν ότι η οντότητα δε θα σκεφτεί κάτι (δε σκέφτεται, δεν καταλαβαίνει ) ενώ λανθασμένες αυτές που υποστήριζαν ότι θα σκεφτεί και θα κάνει κάτι(θα σκεφτεί να πάει στο μεγαλύτερο κλουβί/γλάστρα, θα στεναχωρηθεί ). - Γ1_2_1: DΑ_al_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ κατηγοριοποιούνται τα παιδιά που στην αιτιολόγηση τους έχουν κάνει ρητή αναφορά στον άνθρωπο (εντάσσονται στην κατηγορία «DΑ_al_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός») και έχουν οδηγηθεί σε ένα σωστό συμπέρασμα που συνάδει με τις απαντήσεις των ενηλίκων. «Η τουλίπα δε θα νιώσει κάτι γιατί οι τουλίπες δεν έχουν μυαλό και δεν είναι και άνθρωποι», «Η τουλίπα δε θα σκεφτεί κάτι γιατί δεν είναι παιδί». - Γ1_2_2: DΑ_al_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ κατηγοριοποιούνται τα παιδιά που στην αιτιολόγηση τους έχουν κάνει ρητή αναφορά στον άνθρωπο (εντάσσονται στην κατηγορία «DΑ_al_Ρητός Προσωποποιητικός Συμπερασμός») και έχουν οδηγηθεί σε λάθος συμπέρασμα που δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα. «Η τουλίπα θα νιώσει ότι είναι μόνη της και θέλει βοήθεια., γιατί πέθανε ο άνθρωπος και άμα μείνει μόνη της δεν μπορεί να συντηρηθεί γιατί δεν έχει πόδια σαν τον άνθρωπο και δεν μπορεί να περπατήσει». - Γ1_2_3: DΑ_al_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός:_Σωστό συμπέρασμα: Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» και έχουν καταλήξει σε σωστό συμπέρασμα για την οντότητα. «Η ακρίδα δε θα σκεφτεί κάτι γιατί δεν το θέλει το μεγάλο το κλουβί». - Γ1_2_4: DΑ_al_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Σε αυτή τη κατηγορία περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Άρρητος Προσωποποιητικός Συμπερασμός» και έχουν 31

καταλήξει σε λάθος συμπέρασμα για την οντότητα. «Η ακρίδα θα νιώσει στεναχωρημένη γιατί κάποιος πρέπει να τη φροντίζει και να πάρει τη θέση αυτού που πέθανε». - Γ1_2_5: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» και έχουν καταλήξει σε σωστό συμπέρασμα. «Νομίζω όχι δε θα νιώσει γιατί τα ζώα δεν καταλαβαίνουν τίποτα», «Η τουλίπα δε θα σκεφτεί κάτι γιατί δε σκέφτονται οι τουλίπες είναι λουλούδια». - Γ1_2_6: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό» και έχουν καταλήξει σε λανθασμένο συμπέρασμα. - Γ1_2_7: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» και έχουν καταλήξει σε σωστή πρόβλεψη. «Η τουλίπα δεν μπορεί να σκεφτεί γιατί οι τουλίπες δεν έχουν μυαλό». - Γ1_2_8: DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ περιλαμβάνονται οι απαντήσεις των παιδιών που κωδικοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_ Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό / Σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά» και έχουν καταλήξει σε λάθος πρόβλεψη. «Ναι θα σκεφτεί πως δεν 32

είναι το κανονικό της κλουβί, γιατί οι ακρίδες δεν μιλάνε μόνο σκέφτονται». - Γ1_2_9: DΑ_al_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_μη προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» και κατέληξαν σε σωστή πρόβλεψη. - Γ1_2_10: DΑ_al_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_ προσωποποιητικός συμπερασμός - αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» και κατέληξαν σε λανθασμένη πρόβλεψη. - Γ1_2_11: DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση _ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση» και κατέληξαν σε σωστή πρόβλεψη. - Γ1_2_11: DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση _ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη επίκληση» και κατέληξαν σε λανθασμένη πρόβλεψη. - Γ1_2_13: DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Σωστό συμπέρασμα: Εδώ εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» και κατέληξαν σε σωστή πρόβλεψη. «Όχι γιατί πέθανε ο άνθρωπος». - Γ1_2_13: DΑ_al_ Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση_ Λανθασμένο συμπέρασμα: Εδώ 33

εντάσσονται οι απαντήσεις των παιδιών που κατηγοριοποιήθηκαν στην κατηγορία «DΑ_al_Ίσως Προσωποποιητικός Συμπερασμός - Αντίστοιχη δήθεν αιτιολόγηση» και κατέληξαν σε λάθος πρόβλεψη. Κεφάλαιο 3: Αποτελέσματα Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα που πρόεκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων, ώστε να διαπιστωθεί κατά πόσο παιδιά προσχολικής ηλικίας κάνουν χρήση του προσωποποιητικού συμπερασμού και αν αυτή η χρήση τα οδηγεί σε λογικά συμπεράσματα. Τα αποτελέσματα θα παρουσιαστούν ανά τύπο ερωτήσεων και ξεχωριστά για την κάθε οντότητα (ακρίδα ή τουλίπα). Πιο συγκεκριμένα, πρώτα θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα για τις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» αρχικά για την ακρίδα, ύστερα για την τουλίπα, και, τέλος συγκεντρωτικά για τις 2 οντότητες. Στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα για τις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασης-προσωποποιητικός μη αληθοφανής» (και πάλι: ακρίδα, τουλίπα & συγκεντρωτικά). Τέλος, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα για τις «ερωτήσεις διαφορετικής αντίδρασηςπροσωποποιητικός αληθοφανής» με αντίστοιχο τρόπο. 3.1 1 «Ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» Η πρώτη ερώτηση αφορά την υπερβολική πρόσληψη φαγητού ή νερού και η δεύτερη ερώτηση την αποφυγή της ανάπτυξης. 3.1.1 Ακρίδα Στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» για την οντότητα της ακρίδας, όπως φαίνεται στο γράφημα 1, τρία παιδιά χρησιμοποίησαν τη κατηγορία ρητός προσωποποιητικός συμπερασμός από 3 φορές. Ο άρρητος προσωποποιητικός συμπερασμός χρησιμοποιήθηκε 19 φορές από 18 παιδιά, ενώ η κατηγορία όχι προσωποποιητικός συμπερασμός _ επίκληση εντοπίστηκε 17 φορές σε 16 παιδιά. Όπως φαίνεται, κανένα παιδί δεν έχει χρησιμοποιήσει όχι προσωποποιητικό συμπερασμό-σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ενώ ο όχι προσωποποιητικός συμπερασμός _ ίδια 34

δήθεν-καμία αιτιολόγηση χρησιμοποιήθηκε 13 φορές από 12 παιδιά. Ο ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός-επίκληση εντοπίστηκε 43 φορές σε 36 παιδιά, ενώ ο ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός-ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση 21 φορές σε 21 παιδιά. Τέλος, υπήρξαν 4 απαντήσεις από 3 παιδιά, οι οποίες ήταν ελλιπείς ή άσχετες. 36 43 3 3 18 19 16 17 0 12 13 21 21 3 4 Ρητός Άρρητος -επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό - επίκληση για την κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά Ίσως -αντίστοιχη -αντίστοιχη δήθενκαμία επίκληση αιτιολόγηση Ίσως -αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Ελλιπήςάκυρος Αριθμός παιδιών Συχνότητα εμφάνισης Γράφημα 1: Τύποι συλλογισμών για την ακρίδα στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Όπως φαίνεται από το γράφημα 2, στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» 21 παιδιά χρησιμοποίησαν 22 φορές προσωποποιητικό συμπερασμό (ρητό και άρρητο) για να εξάγουν συμπεράσματα για την ακρίδα, ενώ 28 παιδιά έκαναν χρήση του μη προσωποποιητικού συμπερασμού για την ακρίδα 30 φορές. Τα παιδιά που χρησιμοποίησαν ίσως προσωποποιητικό συμπερασμό αλλά δεν είναι εντελώς 35

ξεκάθαρο από τις απαντήσεις τους, φτάνουν τα 57 και οι αντίστοιχες φορές τις 64. Τα παιδιά των οποίων οι απαντήσεις (4) ήταν ελλιπείς ή άκυρες ήταν 3. 57 64 21 22 28 30 3 4 Προσωποποιητικός προσωποποιητικός Ίσως προσωποποιητικός Ελλιπής-άκυρος Αριθμός παιδιών Συχνότητα εμφάνισης Γράφημα 2: Συγκεντρωτικά στοιχεία για τους τύπους συλλογισμών για την ακρίδα στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Στα γραφήματα 3 & 4, φαίνεται ότι 3 παιδιά που χρησιμοποίησαν ρητό προσωποποιητικό συμπερασμό στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» κατέληξαν σε σωστό συμπέρασμα και τις τρεις φορές. Από τα 18 παιδιά που χρησιμοποίησαν 19 φορές άρρητο προσωποποιητικό συμπερασμό, τα 8 κατέληξαν 9 φορές σε σωστό συμπέρασμα, ενώ τα 10 κατέληξαν 10 φορές σε λανθασμένο. Επίσης, τα παιδιά που δεν χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό αλλά κατέφυγαν σε επίκληση για την ακρίδα ήταν 17. Από αυτά, τα 13 κατέληξαν σε 13 σωστά συμπεράσματα, ενώ τα 4 σε 4 λανθασμένα. Κανένα παιδί δεν χρησιμοποίησε όχι προσωποποιητικό συμπερασμό-σύγκριση με χαρακτηριστικά ανθρώπου, ενώ αυτά που 36

χρησιμοποίησαν όχι προσωποποιητικό συμπερασμό-ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση από τα 12 (βλ. 13 φορές συνολικά) τα 8 κατέληξαν 8 φορές σε σωστά συμπεράσματα και τα 5 κατέληξαν 5 φορές σε λανθασμένα. Με ίσως προσωποποιητικό συμπερασμόεπίκληση, 27 παιδιά κατέληξαν σε 29 σωστά συμπεράσματα και 13 παιδιά σε 13 λανθασμένα συμπεράσματα. Τέλος, με ίσως προσωποποιητικό συμπερασμό-ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση, 9 παιδιά κατάληξαν σε 9 σωστά συμπεράσματα, ενώ 12 σε 12 λανθασμένα. 27 3 0 8 10 13 4 0 0 8 5 13 12 9 Ρητός Άρρητος - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό - επίκληση - αντίστοιχη δήθεν-καμία για την αιτιολόγηση κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά Ίσως - αντίστοιχη επίκληση Ίσως - αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Σωστό συμπέρασμα Λάθος συμπέρασμα Γράφημα 3: Τύποι συμπερασμάτων για την ακρίδα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»: αριθμός παιδιών. 37

29 3 0 9 10 13 4 0 0 8 5 13 12 9 Ρητός Άρρητος -επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό -επίκληση για την κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά -αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Ίσως -αντίστοιχη επίκληση Ίσως -αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Σωστό συμπέρασμα Λάθος συμπέρασμα Γράφημα 4: Τύποι συμπερασμάτων για την ακρίδα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»: συχνότητα απαντήσεων. Σύμφωνα με το γράφημα 5, στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» υπήρξαν 11 παιδιά που χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό και οδηγήθηκαν σε 12 σωστά συμπεράσματα και 10 παιδιά που οδηγήθηκαν σε 10 λανθασμένα συμπεράσματα. 20 παιδιά χρησιμοποίησαν μη προσωποποιητικό συμπερασμό και οδηγήθηκαν σε 20 σωστά συμπεράσματα και 6 παιδιά οδηγήθηκαν σε 6 λανθασμένα συμπεράσματα. 38

Τέλος, με ίσως προσωποποιητικό συμπερασμό 36 παιδιά έδωσαν 38 σωστά συμπεράσματα και 24 παιδιά έδωσαν 25 λανθασμένα. 36 38 20 20 24 25 11 10 12 10 6 6 Προσωποποιητικός προσωποποιητικός Ίσως προσωποποιητικός Σωστό συμπέρασμα_αριθμός παιδιών Σωστό συμπέρασμα_συχνότητα εμφάνισης Λάθος συμπέρασμα_αριθμός παιδιών Λάθος συμπέρασμα_συχνότητα εμφάνισης Γράφημα 5: Συγκεντρωτικά στοιχεία για τους τύπους συμπερασμάτων για την ακρίδα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». 3.1.2 Τουλίπα Όπως φαίνεται στο γράφημα 6, τα παιδιά που έχουν χρησιμοποιήσει ρητό προσωποποιητικό συμπερασμό για να βγάλουν συμπεράσματα για την τουλίπα στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» είναι 2 και το έχουν κάνει 2 φορές το καθένα. Ο ίδιος αριθμός παιδιών και η ίδια συχνότητα εμφανίζονται και στον άρρητο προσωποποιητικό συμπερασμό. Ο όχι προσωποποιητικός συμπερασμός-επίκληση φαίνεται να συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο αριθμό απαντήσεων καθώς τον χρησιμοποίησαν 42 παιδιά 61 φορές, σε αντίθεση με τον όχι προσωποποιητικό συμπερασμό-σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιήθηκε 2 φορές από 2 παιδιά και τον όχι προσωποποιητικό συμπερασμό με ίδια δήθεν καμία 39

αιτιολόγηση που χρησιμοποιήθηκε 6 φορές από 6 παιδιά. Τα παιδιά που δεν ήταν σίγουρο ότι έκαναν όντως προσωποποιητικό συμπερασμό και κατηγοριοποιήθηκαν στον ίσως προσωποποιητικό συμπερασμό ήταν 18 (18 φορές) στην επίκληση και 23 (23 φορές) στην ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση. Τέλος, υπήρξαν 8 απαντήσεις από 7 παιδιά οι οποίες ήταν ελλιπείς-άκυρες. 61 42 18 18 23 23 2 2 2 2 2 2 6 6 7 8 Ρητός Άρρητος -επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό Αριθμός παιδιών -επίκληση για την κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκρισ η με ανθρώπινα χαρακτηριστι κά Ίσως -αντίστοιχη -αντίστοιχη δήθεν -καμία επίκληση αιτιολόγηση Φορές εμφάνισης Ίσως - αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Ελλιπής -άκυρος Γράφημα 6: Τύποι συλλογισμών για την τουλίπα στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Συγκεντρωτικά, όπως φαίνεται στο γράφημα 7, στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» υπήρξαν 4 παιδιά που χρησιμοποίησαν 4 φορές προσωποποιητικό συμπερασμό για 40

την τουλίπα και 50 παιδιά που χρησιμοποίησαν όχι προσωποποιητικό συμπερασμό 60 φορές. Υπήρξαν και 41 παιδιά των οποίων οι απαντήσεις (41) δεν ήταν ξεκάθαρο αν αντιστοιχούσαν όντως σε προσωποποιητικό συμπερασμό και έτσι κατηγοριοποιήθηκαν στον ίσως προσωποποιητικό συμπερασμό. Τέλος, δόθηκαν 8 απαντήσεις από 7 παιδιά που θεωρήθηκαν άκυρες ή ελλιπείς. 60 50 41 41 7 8 4 4 Προσωποποιητικός προσωποποιητικός Ίσως προσωποποιητικός Ελλιπήςάκυρος Αριθμός παιδιών Φορές εμφάνισης Γράφημα 7: Συγκεντρωτικά στοιχεία για τους τύπους συλλογισμών για την τουλίπα στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». Στα γραφήματα 8 & 9 φαίνεται ότι τα 2 παιδιά που χρησιμοποίησαν ρητό προσωποποιητικό συμπερασμό για την τουλίπα, οδηγήθηκαν σε 2 σωστά συμπεράσματα και σε κανένα λανθασμένο. Με άρρητο προσωποποιητικό συμπερασμό ένα παιδί κατέληξε σε ένα σωστό συμπέρασμα και άλλο ένα σε λανθασμένο. Η κατηγορία όχι προσωποποιητικός συμπερασμός που εστιάζει στην 41

επίκληση, συγκέντρωσε 45 σωστές απαντήσεις από 37 παιδιά και 15 λανθασμένες από 15 παιδιά. Ο όχι προσωποποιητικός που αφορά τη σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά συγκέντρωσε μία σωστή απάντηση και μία λανθασμένη από ένα παιδί αντίστοιχα, ενώ ο όχι προσωποποιητικός με ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση συγκέντρωσε δύο σωστές απαντήσεις που δόθηκαν από δύο παιδιά και τέσσερις λανθασμένες που δόθηκαν από 4 παιδιά. Τέλος, ο ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός με επίκληση οδήγησε 15 παιδιά σε 15 σωστά συμπεράσματα και 3 παιδιά σε 3 λανθασμένα συμπεράσματα, ενώ ο ίσως προσωποποιητικός συμπερασμός με ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση 7 παιδιά σε 7 σωστά συμπεράσματα και 16 παιδιά σε 16 λανθασμένα συμπεράσματα. 37 16 15 16 2 0 1 1 1 1 2 4 3 7 Ρητός Άρρητος - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό - επίκληση για την κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά - αντίστοιχη δήθεν -καμία αιτιολόγηση Ίσως -αντίστοιχη επίκληση Ίσως - αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Σωστό συμπέρασμα Λάθος συμπέρασμα Γράφημα 8: Τύποι συμπερασμάτων για την τουλίπα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»: αριθμός παιδιών. 42

45 16 15 16 2 0 1 1 1 1 2 4 3 7 Ρητός Άρρητος ς - επίκληση για την κατηγορία Ζώο-Φυτό - επίκληση για την κατηγορία Ζώο- Φυτό/σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά - αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Ίσως - αντίστοιχη επίκληση Ίσως - αντίστοιχη δήθεν-καμία αιτιολόγηση Σωστό συμπέρασμα Λάθος συμπέρασμα Γράφημα 9: Τύποι συμπερασμάτων για την ακρίδα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης»: συχνότητα εμφάνισης. Σύμφωνα με το γράφημα 10, στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης» από τα 4 παιδιά που χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό τα 3 οδηγήθηκαν σε τρία λανθασμένα συμπεράσματα, ενώ το ένα σε ένα σωστό συμπέρασμα. Από τα παιδιά που χρησιμοποίησαν όχι προσωποποιητικό συμπερασμό, τα 40 κατέληξαν σε 48 σωστά συμπεράσματα, ενώ τα 21 σε 21 λανθασμένα συμπεράσματα. Επιπλέον, από τα παιδιά που δεν ήταν σίγουρο αν όντως χρησιμοποίησαν προσωποποιητικό συμπερασμό και έτσι κατηγοριοποιήθηκαν στον ίσως προσωποποιητικό, τα 22 οδηγήθηκαν σε 22 σωστά συμπεράσματα, ενώ τα 19 σε 19 λανθασμένα. 43

48 40 22 22 21 21 19 19 1 3 1 3 Προσωποποιητικός προσωποποιητικός Ίσως προσωποποιητικός Σωστό συμπέρασμα_αριθμός παιδιών Σωστό συμπέρασμα_συχνότητα εμφάνισης Λάθος συμπέρασμα_αριθμός παιδιών Λάθος συμπέρασμα_συχνότητα εμφάνισης Γράφημα 10: Συγκεντρωτικά στοιχεία για τους τύπους συμπερασμάτων για την τουλίπα ανά τύπο συλλογισμού στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης». 3.1.3: Ακρίδα & Τουλίπα Στο γράφημα 11 φαίνεται ότι στις «ερωτήσεις ίδιας αντίδρασης», συνολικά 5 παιδιά χρησιμοποίησαν ρητό προσωποποιητικό από 5 φορές είτε για την ακρίδα είτε για την τουλίπα. Ο άρρητος προσωποποιητικός χρησιμοποιήθηκε 21 φορές από 20 παιδιά. Ο όχι προσωποποιητικός που αφορά την επίκληση χρησιμοποιήθηκε 78 φορές από 58 παιδιά, ενώ ο όχι προσωποποιητικός-σύγκριση με ανθρώπινα χαρακτηριστικά 2 φορές από 2 παιδιά. Ο όχι προσωποποιητικός με ίδια δήθεν-καμία αιτιολόγηση χρησιμοποιήθηκε 19 φορές από 18 παιδιά. Οι απαντήσεις των παιδιών που δεν ήταν 44