ΛΕΠΙΔΟΠΤΕΡΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΒΑΛΟΥΝ ΤΟ ΑΜΠΕΛΙ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΡΠΟΦΟΡΑ ΔΕΝΔΡΑ

Α.Τ.Ε.Ι. ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ & ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΛΕΠΙΔΟΠΤΕΡΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΒΑΛΟΥΝ ΤΟ ΑΜΠΕΛΙ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΡΠΟΦΟΡΑ ΔΕΝΔΡΑ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΧΑΤΖΗΣΤΕΡΓΟΥ ΑΝΘΟΥΛΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ : ΠΑΠΑΔΑΚΗ - ΜΠΟΥΡΝΑΖΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2ΟΟ7 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην τάξη των Λεπιδοπτέρων ανήκουν περισσότερα από 250000 είδη. Τα συναντάμε σε όλα τα κλίματα σε όλες τις περιοχές της υφηλίου σε ποικιλία ειδών, μεγέθους και χρωμάτων. Όλα τα είδη σχεδόν είναι φυτοφάγα στο στάδιο της προνύμφης και περιλαμβάνουν μερικούς από τους πιο σοβαρούς εχθρούς των γεωργικών καλλιεργειών. Σχεδόν κάθε καλλιεργούμενο φυτό έχει ένα ή περισσότερα Λεπιδόπτερα φυτοπαράσιτα. Τα ενήλικα είναι γνωστά σαν πεταλούδες και οι προνύμφες σαν κάμπιες. Μικρά έως μεγάλα έντομα με δύο ζεύγη μεγάλων μεμβρανοειδών πτερύγων που είναι καλυμμένες με λέπια. Το σώμα και τα πόδια επίσης καλύπτονται με λέπια και τρίχες. Τα στοματικά μόρια στα ακμαία έχουν τροποποιηθεί σε πρoβoσκίδα. Είναι έντομα ολομετάβολα. Οι προνύμφες έχουν σώμα μαλακό αλλά απεσκληριμένη κεφαλή, μασητικά στοματικά μόρια, τρία ζεύγη θωρακικών ποδών και κοιλιακούς ψευδόποδες. Οι χρυσαλλίδες (pupae) έχουν τα άκρα καλυμμένα μέσα στο πουπάριο. Τα ακμαία, πεταλούδες ή ψυχές, τρέφονται συνήθως από νέκταρ λουλουδιών και είναι πρακτικά χωρίς σημασία για τις καλλιέργειες. Σε μερικές περιπτώσεις συμβάλλουν στην επικονίαση αλλά χωρίς ιδιαίτερη οικονομική σημασία. Οι πρoνύμφες (κάμπιες) προσβάλλουν τα φυτά μασώντας φυτικούς ιστούς είτε εξωτερικά, όπως στα φύλλα, είτε ορύσσοντας στοές σε φύλλα, στελέχη, καρπούς, κλάδους κ.α. Μερικά προσβάλλουν υπόγεια μέρη, άλλα είναι εχθροί αποθηκευμένων προϊόντων, υφασμάτων, χαλιών κ.α. Ακολουθούν χαρακτηριστικά των οικογενειών που ανήκουν τα βασικά είδη λεπιδοπτέρων γεωργικής σημασίας, οδηγός για την ακριβή αναγνώριση όλων των σταδίων ανάπτυξης των ειδών και της συμπεριφοράς τους, διευκόλυνση στην αναγνώριση των συμπτωμάτων που προκαλούν στις καλλιέργειες αυτές, οι κυριότεροι εχθροί. 2

Οικογένειες Λεπιδοπτέρων και xαρακτηριστικά τους είδη με ιδιαίτερη οικονομική σημασία είναι: Arctiidae Cossidae Gelechiidae Geometridae Gracillariidae (Lithocolletidae) Lymantriidae Lyonetiidae Noctuidae Nepticulidae (Stigmellidae) Sesiidae (Aegeriidae) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ Arctiidae Μεγάλη οικογένεια, περιλαμβάνει περίπου 11.000 είδη. Είναι πεταλούδες μέσων και μεγάλων διαστάσεων, συχνά με πτέρυγες ζωηρού χρώματος. Εξαιρούνται τα Litosiini που έχουν ομοιόμορφο χρώμα ωχρό-κίτρινο ή γκρίζο. Η δραστηριότητά τους μπορεί να είναι ημερόβια ή νυκτόβια ανάλογα με το είδος. Πολλά Arctiidae, για αμυντικούς σκοπούς, μπορούν να παράγουν από τα πλευρικά τμήματα του θώρακα σταγονίδια αιμοπλάσματος ανάμικτου με αέρα αποκρουστικής οσμής ή ανάλογα αδενικά εκκρίματα. Χαρακτηριστικές προνύμφες. Arctiidae 3

Οι προνύμφες παρουσιάζουν μακρύ και πυκνό χνούδι που συχνά ενώνεται σε θύσανο. Διαβιούν στα αγγειόσπερμα και τρέφονται από φύλλα (ορισμένα σχηματίζουν μετάξινες φωλιές). Εξαιρούνται τα Litosiini, που τρέφονται κυρίως από φύκη, βρύα και λειχήνες. Οι ώριμες προνύμφες μπορούν εύκολα να ξεχωρίσουν γιατί μετακινούνται ακόμη και μακριά για να βρουν το κατάλληλο σημείο για τη χρυσαλλίδωση. Σε αυτή την περίοδο μπορούν περιστασιακά να εμφανιστούν και στις κατοικημένες περιοχές (π.χ. Litosiiniae, Hyphantria). Οι χρυσαλλίδες σχηματίζονται μέσα σε ένα ισχυρό βομβύκιο, συχνά εγκλωβίζοντας τις μακριές τρίχες των ώριμων προνυμφών. Cossidae Η οικογένεια περιλαμβάνει περίπου 1000 είδη, σε όλο τον κόσμο, που κατανέμονται κυρίως στις τροπικές περιοχές. Ορισμένα απ' αυτά προσλαμβάνουν ωστόσο εξαιρετική οικονομική σημασία. Είναι πεταλούδες μέσων ή μεγάλων διαστάσεων με νυκτόβια ήθη. Οι κεραίες είναι συνήθως, κτενοειδείς στο αρσενικό (άλλοτε μόνο από τη βάση μέχρι τη μέση (όπως στο γένος Zeuzerα) και νηματοειδείς ή οδοντωτές στο θηλυκό. Στα στoματικά μόρια η προβοσκίδα είναι ατροφική ή λείπει εντελώς (συνεπώς τα ακμαία δεν τρέφονται) και τα μόρια της γνάθου και της σιαγόνας είναι ελάχιστα ανεπτυγμένα. Οι πτέρυγες είναι στενές και το σώμα ογκώδες και γι' αυτό τα Cossidαe δυσκολεύονται στις πτήσεις. Οι προνύμφες ποικίλου και μερικές φορές έντονου χρωματισμού, διαθέτουν μια πλατιά σκληροποιημένη προθωρακική πλάκα. Ζουν στο εσωτερικό των φυτών και σε μεγάλο ποσοστό είναι ξυλοφάγες. Ανοίγουν στοές στους κορμούς, στους βραχίονες ή στους βλαστούς των δένδρων και έχουν μονοετή, ή συχνά διετή βιολογικό κύκλο. Υπάρχουν ακόμα Cossidαe που τρέφονται με ρίζες, βολβούς ή στελέχη ποωδών φυτών. Όπως τα Pαrαhypoptα cαestrum (Hubner), που ζει σε βάρος των υπόγειων βλαστών και των ριζών του καλλιεργούμενου σπαραγγιού και Dyspessα ululα (Borkhausen) που τρέφεται με βολβούς των αυτοφυών ειδών Allium και που ορισμένες φορές είναι επιζήμιο στο καλλιεργούμενο σκόρδο και κρεμμύδι. 4

Εμφάνιση ρινισμάτων ξύλου το σημείο εισόδου του εντόμου Gelechiidae Ακμαίο Πολυάριθμη οικογένεια (περίπου 5.000 είδη). Τα ακμαία, μεσαίων-μικρών διαστάσεων (άνοιγμα πτερύγων 10-25 mm) διαθέτουν νηματοειδείς κεραίες, τις πρόσθιες πτέρυγες λογχοειδείς και τις οπίσθιες ημιτραπεζοειδείς, όλες με μακρούς κροσσούς. Το χρώμα των πτερύγων των Gelechiidαe είναι κυρίως καφέ, γκριζωπό με αποχρώσεις μαρμάρου. Στα στοματικά μόρια παρατηρούμε την προβοσκίδα, η οποία στη βάση είναι καλυμμένη από πυκνά λέπια. Οι προσακτρίδες των σιαγόνων με τέσσερα άρθρα και εκείνες των χειλιών συνήθως είναι μακριές, ανασηκωμένες προς τα επάνω και με αιχμηρή κoρυφή. Οι προνύμφες παρουσιάζουν κανονικά τους πόδες του θώρακα και 5 ζεύγη ψευδόποδες, ενώ σε ορισμένα είδη οι πόδες είναι σχεδόν ατροφικοί ή λείπουν 5

εντελώς. Αναπτύσσονται μέσα στα φυτά ορύσσουν στοές στα φύλλα ή μέσα στα στελέχη, στους καρπούς, στους σπόρους, στους βολβούς κ.λ π. ή σε μαζεμένα και "κουβαριασμένα" φύλλα και βλαστούς. Η χρυσαλλίδα σχηματίζεται σχεδόν πάντα μέσα σε ένα μετάξινο βομβύκιο στα υπέργεια τμήματα του φυτού ή γύρω από αυτά. Πέρα από το είδος που αφορά τα οπωροφόρα και το οποίο περιγράφεται στη συνέχεια, πολλά άλλα έχουν μεγάλη γεωργική σημασία. Σημειώνουμε το Sitotrogα cereαlellα (Olivier), ένα από τα πιο διαδεδομένα Λεπιδόπτερα του σιταριού και των άλλων σιτηρών, που κατάγεται πιθανώς από την Αμερική. Στις ποώδεις καλλιέργειες απαντώνται η Phthorimαeα operculellα (Zeller) στην πατάτα, που και αυτή πιθανώς κατάγεται από την Αμερική, αλλά συναντάται όχι μόνο στο χωράφι αλλά και στις αποθήκες, η Scobipαlpα ocellαtellα (Boyd) στα ζαχαρότευτλα και το Pectinophorα gossypiellα (Saunders) ή ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού, έναν από τους πιο επικίνδυνους εχθρούς αυτής της καλλιέργειας στην οποία καταστρέφει τις κάψες και τις ίνες. Geometridae Προνύμφες Geometridae Οικογένεια πολύ μεγάλη με περίπου 20.000 είδη στον κόσμο, σχήματος περίπου ομοιόμορφου, με πτέρυγες υποτριγωνικές, εκτεταμένες σύμφωνα με το μέγεθος του σώματος που είναι λεπτό. Οι κεραίες στα αρσενικά είναι συνήθως κτενοειδείς. Σε ορισμένα είδη Operophterα, Erαnnis, Nyssiα τα θηλυκά είναι βραχύπτερα ή άπτερα, έχουν σχεδόν πάντα νυκτόβια ήθη και θετικό φωτοτροπισμό. 6

Οι προνύμφες φέρουν ψευδόποδες στο 6 0 και 10 0 ουρομερές. Για να μετακινηθούν στην αρχή προσκολλώνται στο υποστήριγμα με τους θωρακικούς πόδες, μετά ανασηκώνουν την κοιλία μέχρις ότου φέρουν τους ψευδόποδες κοντά στο θώρακα, απλώνουν στη συνέχεια το σώμα μπροστά, παραμένοντας κολλημένες μόνο με τους ψευδόποδες. Προχωρούν έτσι, με κάθε κίνηση ανόρθωσης και έκτασης, σε μήκος περίπου ίσο με το μήκος του σώματος. Αυτός ο παράξενος τρόπος κίνησης των προνυμφών έδωσε την αφορμή στο Ληνναίο να τις ονομάσει "γεωμέτρες 'Όι προνύμφες των Geometridαe αναπτύσσονται κυρίως εκτοφυτικά σε θαμνώδη και δενδρώδη φυτά και έχουν μεγαλύτερη σημασία για τα δασικά είδη και όχι για το γεωργικό τομέα. Συχνά παραλλάσσουν το σχήμα και το χρώμα τους σύμφωνα με το υπόστρωμα (φαινόμενο μίμησης). Gracillariidae (Lithocolletidae) Μεγάλη οικογένεια διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο με περίπου 1700 είδη. Τα ακμαία έχουν άνοιγμα πτερύγων 6-10 mm στο Phyllonοrycter, ορισμένες φορές λίγο παραπάνω σε άλλα είδη. Οι πρόσθιες πτέρυγες, στρογγυλές, σε πολλά είδη παρουσιάζουν σχέδια με έντονες κηλίδες και ζωηρά χρώματα, ενώ οι οπίσθιες με ομοιόμορφο χρωματισμό είναι λεπτές, αιχμηρές και με μακρούς κροσσούς. Η θέση ανάπαυσης στα ακμαία είναι χαρακτηριστική, γιατί ακουμπάνε στους πόδες του προθώρακα, τους οποίους κρατούν τελείως τεντωμένους και συνεπώς, έχουν το πρόσθιο τμήμα του σώματος ανασηκωμένο. Το κύριο μορφολογικό βιολογικό χαρακτηριστικό που διακρίνει τα Glacillarίidae από τις παραπλήσιες οικογένειες είναι οι υπερμετάβολες προνύμφες. Οι νεαρές προνύμφες (τύπου Ι: συνήθως από την Ι μέχρι την IΙ ηλικία) είναι "πλασμοφάγες", δηλαδή τρέφονται από τους χυμούς των επιδερμικών κυττάρων των φύλλων. Αυτές είναι πεπλατυσμένες με σιαγόνες σχήματος κοφτερής λάμας και με όλους τους πόδες μικρούς ή ατροφικούς. Οι στοές είναι στην αρχή επιμήκεις και στο τελευταίο σημείο σχηματίζουν φλύκταινα. Οι προνύμφες τύπου ΙΙ εμφανίζονται μετά τη δεύτερη ή τρίτη έκδυση, έχουν ημικυλινδρική μορφή με πόδες και ψευδόποδες ανεπτυγμένους και ορύσσουν στοές στο παρέγχυμα του φύλλου ιστοφάγες 7

Προνύμφη τύπου Ι Προνύμφη τύπου ΙΙ Η ανάπτυξη των προνυμφών, στις περισσότερες περιπτώσεις, ολοκληρώνεται στο εσωτερικό της στοάς. Ορισμένα είδη αποτελούν εξαίρεση και τρέφονται την τελευταία περίοδο, εξωτερικά σε διπλωμένα ή σε συνεστραμμένα φύλλα. Στο είδος Phyllonorycter οι δύο τύποι προνυμφών και οι χρυσαλλίδες ζουν μέσα στις στοές. Εκείνες του δεύτερου τύπου πλέκουν μετάξινα νημάτια στο εσωτερικό της κοιλότητας και προσπαθούν να γεφυρώσουν το συγκεκριμένο σημείο (αυτός ο τύπος στοάς ονομάζεται "πτυχονόμιο"). Οι χρυσαλλίδες λεπτές και ατρακτοειδείς, είναι χαρακτηριστικές, λόγω του -ότι η κεφαλή διαθέτει μια έντονα μυτερή προβολή και οι θήκες των προεξοχών έχουν μήκος ίσο ή και μεγαλύτερο από το σώμα. Πέρα από τα είδη του Phyllonoιycter που αναφέραμε, σημειώνουμε το Ph. platani (Staudinger) που σποραδικά πολλαπλασιάζεται στα φύλλα του πλάτανου (μετρήθηκαν μέχρι 100 στοές /φύλλο) και τορh. messaniella (Zeller) παρατηρείται συνήθως στη βελανιδιά και στην καστανιά. Στη νότια Ιταλία στην ελιά συναντάται πολύ συχνά το Metrίochroa latifoliella (Milliere). Εδώ και είκοσι χρόνια εισήχθηκε από τη Βόρειο Αμερική το Parectopa robiniella (Clemens) της ψευδοακακίας (Robinia pseιldoacαcia), που είναι πλέον διαδεδομένο στις περιοχές της κεντρικής Ιταλίας, ενώ εντελώς πρόσφατα εμφανίστηκε επάνω στο ίδιο φυτό και με την ίδια προέλευση το Ph. roziniella (Clemens). 8

Lymantriidae Χαρακτηριστικες προνύμφες Lymantriidae Οικογένεια που περιλαμβάνει περίπου 2.200 είδη στον κόσμο. Τα ακμαία είναι μέσου μεγέθους. Παρουσιάζουν έντονο φυλετικό διμορφισμό: τα αρσενικά έχουν μακριές διχαλωτές, κτενοειδείς κεραίες, σε αντίθεση με εκείνες των θηλυκών, που είναι πιο κοντές και ελαφρά οδοντωτές. Οι πτέρυγες των θηλυκών είναι συχνά διαφορετικές σε ότι αφορά την επιφάνεια και το χρώμα και στις περισσότερες περιπτώσεις αυτά είναι άπτερα ή σχεδόν άπτερα, ενώ τα αρσενικά είναι συνήθως πτερωτά. Η προβοσκίδα είναι πολύ περιορισμένη ή ατροφική. Το σώμα είναι πυκνά τριχωτό Ένα χαρακτηριστικό τους όταν βρίσκονται σε ανάπαυση είναι να κρατούν τα πρόσθια μέλη, τα οποία είναι εφοδιασμένα με μακριές τρίχες και λέπια, εκτεταμένα μπροστά στο σώμα. Τα θηλυκά διαθέτουν θυσάνους τριχών στην άκρη της κοιλίας, που μπορούν ορισμένες φορές να χρησιμοποιηθούν ως προστατευτικό κάλυμμα των ωοπλακών. Οι προνύμφες, συχνά χρώματος ζωηρού, καλύπτονται από τρίχες, που φύονται από τα τριχοφόρα φυμάτια και ορισμένα είδη (π.χ. Euproctis chrysοrrhοeα) μπορούν να προκαλέσουν κνησμό ("φαγούρα"). Στην υποοικογένεια Orgyiinae οι προνύμφες διαθέτουν πυκνούς θυσάνους τριχών στη ράχη στα πρώτα τέσσερα κοιλιακά τόξα, συχνά και μπροστά στα πλάγια της κεφαλής και πίσω στην έδρα. Οι χρυσαλλίδες, άλλοτε τριχωτές (π.χ. Stilpnotia, Lymantrίa), σχηματίζονται μέσα σε μαλακά μετάξινα και χνουδωτά, βομβύκια. Οι προνύμφες είναι κατεξοχήν πολυφάγες και ζουν σε θαμνώδη και δενδρώδη φυτά. Σε ορισμένα είδη αναπτύσσονται σε αποικίες μέσα σε μετάξινες φωλιές. 9

Πέρα από το είδος που αναφέρουμε εδώ προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία, κυρίως στο δασικό χώρο: η Lymantrίa dίspar (Linnaeus) με έντονο διμορφισμό στις πτέρυγες, η οποία ζει σε μεγάλο αριθμό πλατύφυλλων, αλλά που μπορεί να προσβάλλει και τα οπωροφόρα, η L. monacha (Linnaeus) είδος ορεσίβιο στην Ιταλία, σε πλατύφυλλα και κωνοφόρα, η Euproctίs chrysorrhοeα (Linnaeus) της οποίας είναι γνωστές οι σοβαρές προσβολές στις βελανιδιές, η Leucoma salicίs (Linnaeus) τυπικός εχθρός της λεύκης και της ιτιάς, που προκαλεί αποφύλλωση Lyonetiidae Στην οικογένεια αυτή, με βάση τις πιο πρόσφατες αναθεωρήσεις της συστηματικής ανήκουν περίπου 500 έντομα στον κόσμο, όλα μικρών διαστάσεων (μέγιστο άνοιγμα πτερύγων 9-10 mm).. Ακμαίο της οικ Lyonetiidae. Τα ακμαία έχουν στενές λογχοειδείς πτέρυγες, ορισμένες φορές με ζωηρόχρωμα σχήματα (αργυρόχρωμα με μαύρες κηλίδες, πορτοκαλί κ.λπ.) και μακρούς κροσσούς. Οι κεραίες μήκους όσο και οι πρόσθιες πτέρυγες ή τουλάχιστο τα 2/3 αυτών, έχουν εξαιρετικά μακρύ άξονα και λέπια, που σχηματίζουν μια "καλύπτρα" στους οφθαλμούς. Οι προνύμφες διαθέτουν τους τυπικούς θωρακικούς πόδες και 5 ζεύγη κοιλιακούς ψευδόποδες με μια μόνο στεφάνη αγκίστρων (ορισμένες φορές απουσιάζουν στα πρώτα στάδια). Τα περισσότερα είδη και όλα όσά παρουσιάζουν γεωργικό ενδιαφέρον ανοίγουν στοές στα φύλλα για όλη τη διάρκεια της ανάπτυξής τους (φυλλορύκτες). Είναι επίσης γνωστές περιπτώσεις ειδών, που ορύσσουν 10

στοές στα στελέχη ή που ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους τρεφόμενα από το εξωτερικό των φυτών. Η χρυσαλλίδα σχηματίζεται έξω από τη στοά ή σε ένα πραγματικό βομβύκιο ή απλά προσκολλημένη στο στήριγμά της με μετάξινα νημάτια. Οφιοειδής στοά Από τα είδη που αναφέραμε συναντάμε στις περιοχές των οπωροφόρων τη Lyonetia clerckella (Linnaeus), που ζει εις βάρος πολλών φυτών της οικογένειας Rosaceae (μηλοειδή και πυρηνόκαρπα) σκάβοντας οφιοειδείς στοές στα φύλλα. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε την Paraleucoptera sinuella (Reutti) ψυλλορύκτη της λεύκης και της ιτιάς. Noctuidae Με τα περίπου 21.000 είδη που έχουν περιγραφεί στον κόσμο, η οικογένεια αυτή θεωρείται η πιο μεγάλη σε ολόκληρη την τάξη των Λεπιδοπτέρων. Περιλαμβάνει πολλά έντομα οικονομικής σημασίας που, στις περισσότερες περιπτώσεις, προσβάλλουν ποώδεις καλλιέργειες. Διάφορα είδη ωστόσο, περιστασιακά και σε συγκεκριμένη περιοχή, μπορούν να προκαλέσουν ζημιές στα οπωροφόρα και στο αμπέλι. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ακμαίων είναι μάλλον ομοιόμορφα. Είναι έντομα μεσαίων διαστάσεων και χρώματος συχνά σκούρου γκρίζο-καφέ. Οι πρόσθιες πτέρυγες παρουσιάζουν ένα ομοιόμορφο σχήμα από κηλίδες και γραμμές, από τα οποία μπορούμε να έχουμε τα στοιχεία 11

εκείνα, που θα μας βοηθήσουν να αναγνωρίσουμε το είδος. Στα στοματικά μόρια η προβοσκίδα είναι καλά αναπτυγμένη. Ενήλικο Οι προνύμφες έχουν τυπική εμφάνιση, είναι λείες και φυτοφάγες. Τρέφονται κυρίως από φύλλα αλλά και άνθη ή καρπούς. Ορισμένες προσβάλλουν και τις ρίζες ή σκάβουν στοές στους κορμούς. Προνύμφη και pupa μέσα στο έδαφος Οι χρυσαλλίδες σχηματίζονται σχεδόν πάντα μέσα στο έδαφος, ορισμένες φορές κλεισμένες σε ένα μετάξινο βομβύκιο. Τα ακμαία αυτής της οικογένειας, όπως καθαρά εκφράζεται από το όνομα τους, έχουν σχεδόν όλα νυκτόβια ήθη και θετικό φωτοτροπισμό. Ακόμη και οι προνύμφες τρέφονται κυρίως στη διάρκεια της νύχτας. Ανάμεσα στα είδη που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, σε ότι αφορά τα οπωροφόρα και το αμπέλι σημειώνουμε: Peridroma saucia (Ηϋbner): εξαιρετικά πολυφάγο, επισημάνθηκε πολλές φορές για ζημιές που προξενεί περιοδικά στις μηλιές και ροδακινιές. 12

Noctua pronuba (Linnaeus) και Ν. fimbriata (Schreber): προσβάλλουν τους οφθαλμούς και τους βλαστούς του αμπελιού στην έναρξη του βλαστικού κύκλου. Mamestra brassicae (Linnaeus) και Μ. oleracea (Linnaeus): πολυφάγες ζουν σε ποώδεις καλλιέργειες, αλλά μπορούν ορισμένες φορές να προσβάλλουν τα οπωροφόρα, συγκεκριμένα τη μηλιά. Cosmia trapezina (Linnaeus): βρέθηκε στην Ιταλία στη μηλιά (φυλλοφάγο και καρποφάγο). Γένος Orthosia: περιλαμβάνει διάφορα είδη, ανάμεσα στα οποία Ο. cruda (Denis & Schiffermuller) Ο. incerta (Hufnagel) και Ο. stabilis (Denis & Schiffermuller). Χαρακτηρίζονται από μια πρώιμη ανοιξιάτικη εμφάνιση, κατά την οποία οι πράσινο-κιτρινωπές προνύμφες μπορούν να βρεθούν σε πολλά οπωροφόρα. Nepticulidae (Stigmellidae) Η οικογένεια Nepticulidαe περιλαμβάνει τα πιο μικρά γνωστά Λεπιδόπτερα. Το άνοιγμα των πτερύγων στα περισσότερα από αυτά κυμαίνεται μεταξύ 2 και 5mm.Τα ακμαία παρουσιάζουν πτέρυγες με περιορισμένη νεύρωση, οι οποίες περιβάλλονται από μακρούς κροσσούς. Από τα στοματικά μόρια απουσιάζει η προβοσκίδα. Οι κεραίες έχουν το πρώτο άρθρο εκτεταμένο με μακριά λέπια που σχηματίζουν ένα είδος "καλύπτρας", και καλύπτει μερικώς τους οφθαλμούς. Ακμαίο Stigmellα mαlellα Λόγω του ότι όλες οι προνύμφες δημιουργούν στοές (φυλλορύκτες) διαθέτουν σχήμα κατάλληλο γι' αυτή τη δραστηριότητα. Είναι πεπλατυσμένες, με τους πόδες του θώρακα περιορισμένους σε απλές σαρκώδεις αποφύσεις (σχεδόν άποδες). 13

Στοές σε φύλλα από Nepticulidae Οι προνύμφες, συνήθως μονοφάγες ή ολιγοφάγες, ανοίγουν στοές σχεδόν αποκλειστικά στα φύλλα των ποωδών και δενδρωδών φυτών. Το σχήμα των στοών ποικίλλει από είδος σε είδος και αυτό, σε συνδυασμό και με το φυτό ξενιστή, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αναγνώρισή τους. Ανάλογα με το είδος οι στοές είναι οφιοειδείς ή ημικυκλικές, ενώ πιο σπάνια παρουσιάζουν μια ενδιάμεση εικόνα. Οι στοές εγκαταλείπονται συνήθως, από την ώριμη προνύμφη. Η χρυσαλλίδωση πραγματοποιείται μέσα σε ένα μετάξινο βομβύκιο, τριγωνικού σχήματος και ποικίλου χρώματος, που σχηματίζεται στο έδαφος ή μέσα στα φυτικά υπολείμματα. Έχουν περιγραφεί περίπου 600 είδη της οικογένειας Nepticullidαe. Εκτός από τη Stigmellα mαlellα (Stainton) της μηλιάς αξίζει να αναφερθούν:το Stigmellα.ρτunetοrum (Stainton) της δαμασκηνιάς, Stigmellα. pomellα (Vaughan) της μηλιάς, Stigmellα αtτίcαpίtellα (Haworth) της βελανιδιάς και καστανιάς και Stigmellα tτίmαcuιlellα (Haworth) της λεύκης. Sesiidae (Aegeriidae) Οικογένεια όχι τόσο μεγάλη. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της τάξης αυτής είναι οι διαφανείς πτέρυγες, σχεδόν χωρίς λέπια, εάν εξαιρέσουμε ορισμένες περιοχές διαφορετικής έκτασης στο ακραίο σημείο των πρόσθιων πτερύγων. Αυτές οι τελευταίες έχουν στενό και επίμηκες σχήμα. Η κοιλία, καλυμμένη με αστραφτερά λέπια, παρουσιάζει μια ή περισσότερες χρωματιστές ταινίες (κόκκινο-πορτοκαλί ή κίτρινες) ορισμένες φορές διαφορετικές 14

στα δυο φύλα και καταλήγει σε ένα επιβλητικό θύσανο τριχών. Χρωματιστοί δακτύλιοι μπορεί να υπάρχουν και στους πόδες. Στο σύνολό τους μοιάζουν με ορισμένες ομάδες Υμενοπτέρων και αυτό φαίνεται από τα ειδικά ονόματα που χρησιμοποίησαν πολλοί συγγραφείς. Έχουν ημερόβια ήθη, γρήγορη πτήση σε ηλιόλουστες περιοχές και τρέφονται από τα άνθη. Οι προνύμφες είναι ξυλοφάγες, σχεδόν γυμνές, υπόλευκου χρώματος, εάν εξαιρέσουμε την κεφαλή, το πρόνωτο και την εδρική πλάκα που είναι καφέ. Η ανάπτυξή τους ολοκληρώνεται σε ένα ή πιο συχνά σε δύο χρόνια. Οι χρυσαλλίδες με κινητή κοιλία που διαθέτει αγκαθωτούς δακτυλίους, σχηματίζονται στο ακραίο τμήμα των στοών των προνυμφών, για να διευκολύνεται έτσι η έξοδος των ακμαίων. Μετά τις πτήσεις οι εκδύσεις του πρόσθιου τμήματος των χρυσαλλίδων προεξέχουν από τους φλοιούς. Τα είδη με οικονομικό ενδιαφέρον προσβάλλουν, ιδιαίτερα τα οπωροφόρα (μηλιά, λωτό, κ.λπ.) και τις λεύκες. Από το γένος Synαnthedon, παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τα οπωροφόρα τα παρακάτω: Synαnthedon. myopαeformis (Borkhausen), Synαnthedon. typhiαeformis (Borkhausen) που προσβάλλουν κυρίως τη μηλιά, Synαnthedon. tipuliformis (Clerck) που αναπτύσσεται στο λωτό, φραγκoσταφυλιά κ.λπ. Tortricidae και CochyΙidae. Φυλλοδέτες Στο σύνολό τους συνιστούν τη μεγάλη υπεροικογένεια των Tortricoidea που περιλαμβάνει πάνω από5.500 είδη. Στα ακμαία η κεφαλή είναι καλυμμένη από τρίχες που ορισμένες φορές σχηματίζουν όρθιους θυσάνους στην κορυφή και ανάμεσα στις κεραίες. Οι κεραίες μικρότερες σε μήκος από τα 2/3 της πρόσθιας πτέρυγας, αποτελούνται από απλά ή οδοντωτά ή κροσσωτά άρθρα (στην τελευταία περίπτωση πιο μακριά στο αρσενικό). Στα στοματικά μόρια η προβοσκίδα παρουσιάζει διαφορετική ανάπτυξη, τα μόρια των σιαγόνων είναι πολύ μικρά, ενώ τα χειλικά μόρια ξεχωρίζουν καλά, με τρία άρθρα και καλυμμένα από ένα πυκνό στρώμα τριχών και λεπιών. Οι πρόσθιες πτέρυγες συνήθως παρουσιάζουν μια 15

ημιτραπεζοειδή μoρφή, με την πρόσθια και οπίσθια πλευρά περίπου παράλληλες. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στις δύο οικογένειες μπορεί να γίνει με βάση τη διαφορετική νεύρωση των πτερύγων. Τα αυγά είναι φακοειδή, πεπλατυσμένα με περίβλημα (χόριο) επίπεδο ή ορισμένες φορές δικτυωτό, τοποθετούνται μεμονωμένα ή σε σωρούς κολλημένα και σκεπασμένα με ένα σχεδόν διαφανές έκκριμα, που προέρχεται από τους κολλητικούς αδένες του θηλυκού. Οι προνύμφες διαθέτουν τρία ζεύγη ποδών του θώρακα και πέντε ζεύγη κοιλιακών ψευδόποδων. Εχουν έξι ομματίδια στα πλευρά της κεφαλής, όπως επίσης μια προθωρακική πλάκα περισσότερο ή λιγότερο σκληροποιημένη. Η αναγνώριση στα πλαίσια του γένους και του είδους βασίζεται ιδιαίτερα στον αριθμό και στη διάταξη των τριχών (χαιτοταξία) στα διάφορα άρθρα του σώματος και καθίσταται δυνατή, σχεδόν πάντα, μόνο με μια προσεκτική μικροσκοπική εξέταση. Σε ορισμένα είδη υπάρχει στο τελευταίο άρθρο μια οδοντωτή απόφυση. Το χρώμα της κεφαλής των προνυμφών μπορεί να αλλάξει (από σκούρο σε πιο ανοιχτό) στη διάρκεια της ανάπτυξής τους, όπως επίσης αλλάζει γενικά ο χρωματισμός του σώματος. Αυτός ο τελευταίος αποτελεί συνεπώς χαρακτηριστικό περιορισμένης αξιοπιστίας στα πλαίσια της αναγνώρισης του είδους. Οι χρυσαλλίδες παρουσιάζουν σειρά αγκαθιών στη νωτιαία περιοχή, διαφορετικής ανάπτυξης, όπως επίσης οι οδοντωτές απoφύσεις που σχηματίζουν τον κρεμαστήρα. Οι χρυσαλλίδες συχνά κλείνονται σε ένα βομβύκιο στο χώρο όπου ζουν οι προνύμφες ή στις σχισμές του φλοιού ή ανάμεσα στα φυτικά υπολείμματα στη βάση του φυτού. Οι προνύμφες όμως φυτοφάγες, παίρνουν το όνομα από τη συνήθεια να συνδέονται μεταξύ όμως ή να περιτυλίγονται με μετάξινα νήματα στα σημεία των φυτών από τα οποία τρέφονται (βλαστούς, φύλλα, άνθη). Δεν λείπουν όμως είδη με ενδoφυτικές προνύμφες μέσα σε καρπούς και βλαστούς, που περιλαμβάνονται μεταξύ των πιο σημαντικότερων εντόμων στην εφαρμοσμένη εντομολογία. 16

ΑΜΠΕΛΙ 17

Argyrotaenia pulchellana (Haνorth) ( Α. politana Haw. Eulia sp.) Εούλια των οπωροφόρων και του αμπελιού Οικογένεια Tortricidae Ενήλικο ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο: έχει άνοιγμα πτερύγων που κυμαίνεται μεταξύ 12-17mm. Τρεις ταινίες χρώματος καστανού, στη βάση, στο μεσαίο και ακραίο τμήμα διασχίζουν την επιφάνεια των πρόσθιων πτερύγων. Η μεσαία ταινία ξεκινά από τα μέσα του πλευρικού περιθωρίου και καταλήγει στο τρίτο εξωτερικό οπίσθιο μέρος της πτέρυγας. Συχνά διακρίνεται μια σφηνοειδή ς κηλίδα που αποτελεί τη συνέχεια εκείνης που βρίσκεται πριν την κορυφή. Οι οπίσθιες πτέρυγες έχουν χρώμα γκρίζο-αργυρό. Αυγό: Δισκοειδή τοποθετημένα σε ωοπλάκες κιτρινωπού χρώματος, περίπου 100. Προνύμφη: Η ώριμη μήκους 15-18mm με ανοιχτό-πράσινη κεφαλή, φέρει απλούς οφθαλμούς εν μέρει χρωματισμένους. Χρυσαλλίδα: έχει χρώμα κίτρινο-πρασινωπό έως καφέ. ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΞΕΝΙΣΤΕΣ Είδος διαδεδομένο στην Ευρώπη, στην πρώην Σοβιετική Ένωση, Μικρά Ασία, Βόρεια Αμερική. Προσβάλει μηλοειδή και πυρηνόκαρπα, αμπέλι, φράουλα, καλαμπόκι, πιπεριά, φασόλι, μάραθο. 18

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Έχει δύο με τρεις γενεές το χρόνο. Διαχειμάζει ως χρυσαλλίδα που καταφεύγει σε διάφορα σημεία (π.χ. κάτω από τα πεσμένα φύλλα). Τα ακμαία εμφανίζονται τέλη Μαρτίου-αρχές Απριλίου και οι πτήσεις διαρκούν περίπου ένα μήνα. Η εναπόθεση των αυγών ξεκινά μια εβδομάδα μετά τη σύζευξη. Τα αυγά τοποθετούνται στην πάνω επιφάνεια του φύλλου και λιγότερο συχνά, στην επιφάνεια των βλαστών. Ο χρόνος επώασης ποικίλλει, από 2 έως 4 εβδομάδες. Οι προνύμφες της πρώτης γενεάς εμφανίζονται στις αρχές Μαΐου, μεταφέρονται στην κάτω επιφάνεια του φύλλου κατά μήκος της κεντρικής νεύρωσης, όπου κατασκευάζουν μια μετάξινη κρύπτη. Τρώγουν το παρέγχυμα και αφήνουν τις νευρώσεις και την επάνω επιφάνεια. Στη συνέχεια η προνύμφη ενώνει μαζί, έναν αριθμό φύλλων, με μετάξινα νήματα. Ορισμένες φορές προσβάλλεται και η επιφάνεια των καρπών που βρίσκεται σε επαφή με τα φύλλα. Το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου οι ώριμες προνύμφες, χρυσαλλιδώνονται μέσα στα προσβεβλημένα φύλλα και το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μηνός εμφανίζονται τα ακμαία, που θα δώσουν τη δεύτερη γενεά. ΖΗΜΙΕΣ Ενώ στην πρώτη γενεά η προσβολή εντοπίζεται στα φύλλα, στη δεύτερη και σημειώνονται σημαντικές ζημιές στους καρπούς. Παρατηρούνται φαγώματα περισσότερο ή λιγότερο επιφανειακά, κυρίως στην κοιλότητα του ποδίσκου των καρπών (μηλιάς, αχλαδιάς, ροδακινιάς) που τους υποβαθμίζουν εμπορικά και αποτελούν διόδους για δευτερογενείς σήψεις. Οι πιο σοβαρές προσβολές στο αμπέλι εκδηλώνονται στα τσαμπιά. Οι ράγες διαβρώνονται επιφανειακά και οι ποδίσκοι ενώνονται με μετάξινα νήματα για τη χρυσαλλίδωση. 19

Προνύμφες Ποδίσκοι ενωμένοι με μετάξινα νήματα ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Η Α. pulchellana παρασιτείτε από υμενόπτερα Chalcidoidea (συγκεκριμένα από το Eulophidae colpoclypeus flolus Walker) και Ichneumonidae 20

EupoeciIia ambigueiia (Ηϋbner) (Clysiα αmbiguellα Hb.) Κογχυλίδα Οικογένεια Tortricidae Ενήλικο EupoeciIia ambigueiia ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο: Το θηλυκό, με άνοιγμα πτερύγων 12-15mm, παρουσιάζει Οι πρόσθιες πτέρυγες, κιτρινωπές, με μια πλατιά τραπεζοειδή, σκοτεινοκάστανη, ή μαύρη ταινία. Οι οπίσθιες πτέρυγες έχουν χρώμα γκρίζο σκούρο. Τα αρσενικά διαφέρουν από τα θηλυκά λόγω των μικρότερων διαστάσεων. Αυγά: Είναι φακοειδούς σχήματος ελαφρώς ελλειπτικά (περίπου 0,6 χ 0,8mm) και έχουν χρώμα λευκό-κιτρινωπό. Προνύμφη: Η νεαρή προνύμφη, δύσκολα ξεχωρίζει από εκείνη της L. Botrana. Έχει χρώμα άσπρο με κεφαλή καφέ. Η ώριμη προνύμφη, μήκους 1O-12 mm, έχει χρώμα τεφροπράσινο ή κοκκινωπό, με την κεφαλή και την προθωρακική πλάκα μαύρες ή καστανές. ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΞΕΝΙΣΤΕΣ Η περιοχή διάδοσης της Ε. αmbiguellα περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της Ευρώπης (από τη Μεσόγειο μέχρι πέρα από τα όρια καλλιέργειας του αμπελιού). Το είδος απαντάται επίσης στη Μικρά Ασία, Ινδία, Ιαπωνία και Βραζιλία. Η 21

παρουσία της Ε. αmbiguellα, διαπιστώθηκε εκτός από το αμπέλι και στο φραγκοστάφυλο. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Διαχειμάζει ως χρυσαλλίδα σε βομβύκιο κάτω από το φλοιό των πρέμνων. Η εμφάνιση των ακμαίων ξεκινά το τελευταίο δεκαήμερο του Απριλίου και συνεχίζει όλο το μήνα Μάιο. Τα ακμαία έχουν νυκτόβια ήθη. Τα θηλυκά τοποθετούν τα αυγά (40-60 ανά θηλυκό) αρχικά στα μπουμπούκια. Η διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης επηρεάζεται από τις κλιματικές συνθήκες. Με θερμοκρασίες 1920 C ποικίλλει από 7 μέχρι 9 ημέρες. Πριν την εκκόλαψη των αυγών, διακρίνεται στην επιφάνειά τους ένα σκούρο σημείο, που αντιστοιχεί στην κεφαλή της προνύμφης. Οι προνύμφες εισχωρούν στα κλειστά άνθη τυλίγοντας τα υπόλοιπα μέρη με μετάξινα νήματα ("κουκούλες"). Στη διάρκεια της δραστηριότητάς τους οι προνύμφες κατασκευάζουν μια θήκη, που στη συνέχεια θα μετατραπεί σε βομβύκιο. Η ανάπτυξη των προνυμφών της πρώτης γενεάς μπορεί να διαρκέσει περίπου ένα μήνα. Τα ακμαία εμφανίζονται από το τέλος Ιουνίου. Τα αυγά τοποθετούνται στις άγουρες ράγες, οι προνύμφες εισέρχονται μέσα στις ράγες. Η είσοδος πραγματοποιείται κυρίως κοντά στον ποδίσκο ή στο σημείο επαφής των δύο ραγών. Καταστρέφουν αρχικά το επιφανειακό τμήμα της ράγας και στη συνέχεια μπορεί να την αδειάσουν εντελώς από το περιεχόμενό της. Μετά από μια περίοδο έντονης διατροφικής δραστηριότητας, οι προνύμφες χρυσαλλιδώνονται μέσα στο τσαμπί ή ανάμεσα στις ρωγμές του φλοιού. Σε ορισμένες περιοχές και χρονιές μπορεί να σημειωθεί μια τρίτη πτήση τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο με την εμφάνιση προνυμφών τους μήνες Σεπτέμβριο- Οκτώβριο. Αυτή η γενεά λόγω του ότι είναι περιορισμένη και από τις προσβολές της ξεφεύγουν οι ποικιλίες με μέσο-πρώιμη ωρίμαση. ΖΗΜΙΕΣ Η δράση των προνυμφών της πρώτης γενεάς διαπιστώνεται εύκολα από τις "κουκούλες" στα τσαμπιά, μολονότι δύσκολα προκαλεί ζημιές οικονομικής σημασίας. Το αραίωμα των ανθέων αναπληρώνεται από μια μεγαλύτερη αύξηση του μεγέθους των υπόλοιπων ραγών. 22

Η προκαλούμενη ζημιά από τις προνύμφες της δεύτερης γενεάς μπορεί να είναι σημαντική, λόγω απώλειας του βάρους των τσαμπιών και λόγω των ζημιών που οφείλονται στην εγκατάσταση του δευτερογενούς παθογόνου Botrytis cinerea. Οι προνύμφες της τρίτης γενεάς προκαλούν επιφανειακά φαγώματα στις ώριμες ράγες ευνοώντας την ανάπτυξη μυκητολογικών ασθενειών, την προσβολή από δροσόφυλλες και σφήγκες. Προσβεβλημένοι καρποί από EupoeciIia ambigueiia. ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Οι υψηλές θερινές θερμοκρασίες (32-35 C) συνδυαζόμενες με χαμηλή σχετική υγρασία μπορούν να προκαλέσουν τη νέκρωση πολλών αυγών. Οι χρυσαλλίδες που έχουν διαχειμάσει, μπορούν να προσβληθούν από εντομοφάγους μύκητες όπως BeauveIia bassiana, Spicarίa farίnosa, Veτticillium heterecladum. Φαίνεται ωστόσο, ότι η Ε. ambiguella είναι λιγότερο ευαίσθητη από τη L. bοtrαnα στις προσβολές μυκήτων. Μεταξύ των αρπακτικών θυμίζουμε ορισμένα είδη Αραχνοειδών, Δερμάπτερων, Νευρόπτερων Chrysopidae και Emerobidae, Κολεόπτερων Carabidae και Δίπτερων Syrphidae. Μεταξύ των παρασιτοειδών εμφανίζονται με κάποια συχνότητα τα υμενόπτερα Chalcidoidea, Βrαconidae και Ichneumonidae και τα Δίπτερα 23

Ταchinidae, όπως για τη L. botrana. Το σύνολο των φυσικών εχθρών φαίνεται ότι ορισμένες φορές είναι σε θέση να ελέγξει τον πληθυσμό του είδους σε οικονομικώς ανεκτά επίπεδα. Holocasista rivillei (Stainton) ( Aηtispila rίvillei) Φυλλορύκτης του αμπελιού Οικογένεια Heliozelidae ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο:Οι πρόσθιες πτέρυγες έχουν χρώμα μαύρο γυαλιστερό με 4 αργυρές τριγωνικές κηλίδες, από τις οποίες οι 2 στο σημείο των πλευρών και οι άλλες δύο στο σημείο της βάσης. Άνοιγμα πτερύγων 3,5-4mm. Ακμαίο Holocacista rivillei Αβγά: Υπόλευκα, σχήματος ωοειδούς. Προνύμφη: Αρχικά κιτρινωπή επιμήκεις και αργότερα πεπλατυσμένη με χρώμα ανοιχτό κίτρινο και κεφαλή πιο σκούρα. Η ώριμη προνύμφη αναπτύσσεται μέσα σε ένα βομβύκιο, υπό μορφή "θήκης" (φακοειδούς). 24

Προνύμφη Holocacista riville Χρυσαλλίδα: Έχει χρώμα κίτρινο-καφετί, είναι κλεισμένη σε "θήκη" (βομβύκιο), παρουσιάζει ελλειπτικό σχήμα και υπόλευκο χρώμα. ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΞΕΝΙΣΤΕΣ Είναι υποχρεωτικά αμπελοφάγο είδος. Στις κύριες αμπελοπαραγωγικές χώρες της Ευρώπης. Όπως Ιταλία. Γαλλία και Ισπανία αλλά ακόμη και στην Ελλάδα (Κέρκυρα). Στη Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Τουρκία καθώς και στη Μάλτα. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Έχει 3 γενεές το χρόνο αλλά δεν αποκλείεται ο αριθμός των γενεών να είναι μεγαλύτερος στις νότιες περιοχές. Διαχειμάζει ως προνύμφη σε βομβύκιο που ονομάζεται "κολεός". Τα ακμαία εμφανίζονται το Μάιο στις βόρειες περιοχές και τον Απρίλιο νοτιότερα. Τα αυγά τοποθετούνται στο μεσόφυλλο του ελάσματος του φύλλου. Οι προνύμφες δημιουργούν στοές. Διεισδύουν στο φύλλο επενδύουν με μετάξινα νήματα τα εσωτερικά τοιχώματα της στοάς, κόβουν τις άκρες της επάνω και κάτω επιδερμίδας τις ενώνουν και σχηματίζουν την αποκαλούμενη "θήκη". Η ώριμη προνύμφη αναπτύσσεται στο εσωτερικό της θήκης, όπου στη συνέχεια πέφτει στο έδαφος ή σε σχισμές του φλοιού. 25

Προνύμφη μέσα σε κολεό Στα βόρεια η πρώτη γενεά εμφανίζεται στα τέλη Μαΐου μέχρι αρχές Ιουλίου. Τα ακμαία που θα δώσουν τη δεύτερη γενεά, εμφανίζονται το μήνα Ιούλιο και οι προνύμφες αυτής της γενεάς το μήνα Αύγουστο. Τα νέα ακμαία πετούν από τέλη Αυγούστου, ενώ οι προνύμφες της τρίτης γενεάς εμφανίζονται το Σεπτέμβριο- Οκτώβριο. Οι ώριμες προνύμφες αυτής της γενεάς διαχειμάζουν. ΖΗΜΙΕΣ Μικρές προσβολές καταγράφηκαν σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις βρέθηκαν περισσότερες από εκατό στοές ανά φύλλο. Ωστόσο, δεν έγινε ποτέ ανάλυση των ζημιών για να διαπιστωθεί κατά πόσο επηρεάζεται η παραγωγή. Στοά προνύμφης 26

ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Το είδος αυτό φαίνεται ότι περιορίζεται σημαντικά από πολλά παρασιτοειδή ειδικά από υμενόπτερα Eulophidae, εκτο και ενδοπαράσιτα των προνυμφών και των χρυσαλλίδων. H χημική καταπολέμηση γίνεται με fluvalinate, deltamethrin και ως βιολογικό σκεύασμα χρησιμοποιούμε τον βάκιλο. Lobesia botrana (Denis & Schiffermϋller) ( Polychrosis botrana Den. & Schiff. = Eudemis botrana Den.& Schiff.) Ευδεμίδα Οικογένεια Tortricidae Ενήλικο ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο: Έχει άνοιγμα πτερύγων 11-14 mm. Οι πρόσθιες πτέρυγες είναι τεφροκίτρινες με χαρακτηριστικές σκοτεινές ή μαύρες κηλίδες και στίγματα. Το βασικό μέρος των πτερύγων αυτών είναι καστανοπράσινο. Οι οπίσθιες πτέρυγες έίναι τεφρές, ανοιχτότερες στο βασικό τους μέρος. Οι κνήμες ανοιχτόχρωμες με μικρά αγκάθια στην άκρη. Αυγά. Φακοειδή (0,7 χ 0,6 mm). Αρχικά κίτρινο και αργότερα ανοιχτότεφρο ιριδίζον. Προνύμφη: Έχει χρώμα υπόλευκο και κεφαλή καφέ. Κατά την ανάπτυξή της διανύει πέντε στάδια. Η ώριμη έχει μέγεθος περίπου 10-12 mm και ο χρωματισμός της ποικίλλει από το κίτρινο-πρασινωπό στο καφέ, με τμήματα ανοιχτού χρώματος που φέρουν τρίχες. Έχει κεφαλή κιτρινοπράσινη, προθωρακική πλάκα καστανωπή και πυγαία πλάκα ανοιχτοκίτρινη. 27

Προνύμφη ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΞΕΝΙΣΤΕΣ Είναι διαδεδομένη στις νότιες περιοχές της Ευρώπης (κυρίως Πορτογαλία. Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κριμαία, Καύκασο), σε ορισμένες περιοχές της βόρειας Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Ιαπωνίας. Ο Bover (1966) τη θεωρεί πολυφάγο έντομο. Στο ύπαιθρο, τα ενήλικα ωοτοκούν και οι προνύμφες της 1 ης γενεάς αναπτύσσονται ικανοποιητικά και σε ανθοταξίες ελιάς, όταν τα ελαιόδενδρα βρίσκονται κοντά σε αμπελώνες. Αυγά ευδεμίδας βρέθηκαν σε νεαρούς καρπούς δαμασκηνιάς και ακτινιδιάς σε φυτείες που βρίσκονταν κοντά σε αμπελώνα που είχε πρόσφατα ξεριζωθεί.. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Στις περισσότερες περιοχές εμφανίζει 3 γενεές. Ο αριθμός αυτός μπορεί να περιοριστεί σε 2 σε ορισμένες βόρειες περιοχές, ενώ στα νότια το είδος μπορεί να αναπτύξει και τέταρτη γενεά. Διαχειμάζει ως νύμφη, σε λευκό βομβύκιο, κάτω από ξερούς φλοιούς των πρέμνων, σε άλλα φυσικά καταφύγια πάνω ή κοντά στα φυτά ξενιστές ή στο έδαφος σε μικρό βάθος. Η εμφάνιση των ακμαίων ξεκινά τον Απρίλιο. Τα ακμαία είναι δραστήρια το λυκόφως και έχουν πτήση τεθλασμένη. Την εποχή αυτή αν οι ταξιανθίες βρίσκονται σε έκπτυξη ή έχουν εκπτυχθεί αλλά τα άνθη είναι ακόμα κλειστά, τα θηλυκά ωοτοκούν πάνω στα κλειστά άνθη, και κυρίως στους ποδίσκους και στα βράκτια. Αν οι ταξιανθίες δεν έχουν εκπτυχθεί, η ωοτοκία γίνεται και πάνω σε νεαρά φύλλα ή στο φλοιό νεαρών βλαστών. Η πρώτη γενεά είναι κυρίως ανθοφάγος. 28

Η προνύμφη ανοίγει οπή, μπαίνει στο κλειστό άνθος όπου τρώει τους στήμονες και τον ύπερο. Στη συνέχεια προσβάλει και άλλα γειτονικά άνθη ώσπου να συμπληρώσει την ανάπτυξη της. Συνδέει τα άνθη που προσβάλει και τα γειτονικά τους με μετάξινους ιστούς. Η νύμφωση γίνεται μέσα σε βομβύκιο, στην προσβεβλημένη ανθοταξία, ή κάτω από ξερούς φλοιούς του πρέμνου ή ακόμα και στο έδαφος. Τα ενήλικα της 1 ης γενεάς ωοτοκούν στις μικρές άγουρες ράγες, στους ποδίσκους ή στους άξονες των βοτρίων. Οι προνύμφες της 2 ης και 3 ης γενεάς που είναι καρποφάγος, μπαίνουν στις άγουρες ράγες καταστρέφουν τη μία μετά την άλλη ώσπου να συμπληρώσουν την νύμφωση που κατανάλωσαν στο μεσοκάρπιο ή κάτω από ξερούς φλοιούς ή άλλα καταφύγια. Τα ενήλικα της 2 ης γενεάς ωοτοκούν επίσης στους βότρυς και οι προνύμφες προσβάλλουν τις ράγες που τότε έχουν αποκτήσει το τελικό τους μέγεθος και αρχίζουν να ωριμάζουν ή είναι ήδη ώριμες. ΖΗΜΙΕΣ Οι ζημιές της πρώτης γενεάς θεωρούνται περιορισμένες, αφού η καταστροφή ορισμένων ανθέων αναπληρώνεται από μια καλύτερη και μεγαλύτερη ανάπτυξη των ραγών που παρέμειναν. Αντίθετα, οι προσβολές από τη δεύτερη γενεά προκαλούν μια απώλεια σε βάρος των ραγών και ανοίγουν εισόδους στο βοτρύτη και στην όξινη σήψη. Πολύ περισσότερο οι ζημιές της τρίτης γενεάς είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες. Η βλάβη είναι συνήθως σοβαρότερη σε πυκνόραγους βότρυς και σε κληματαριές. Εκτός από την άμεση ζημιά λόγω καταστροφής των ραγών και ρύπανσης τους με τα αποχωρήματα και τους ιστούς της προνύμφης, συνήθως προκαλείται σήψη των βοτρύων από μύκητες η άλλους μικροοργανισμούς που εγκαθίστανται στις τραυματισμένες ράγες και στη συνέχεια απλώνονται και σε υγιείς, ιδιαίτερα όταν ο καιρός είναι υγρός. 29

Προσβεβλημένοι καρποί από Lobesia botrana ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Το είδος φαίνεται ότι περιορίζεται από τις βροχές και από την υψηλή σχετική υγρασία. Άλλωστε, η εκκόλαψη των αυγών επηρεάζεται αρνητικά από την ξηρασία. Προνύμφες και χρυσαλλίδες μπορούν να προσβληθούν από εντομοπαθογόνους μύκητες όπως Verticillium spp. και Poecilomyces spp. αλλά και από ιούς της κυττοπλασματικής πολυέδρωσης. Ο ρόλος των αρπακτικών γενικότερα φαίνεται σημαντικός μολονότι είναι δύσκολο να εκτιμηθεί. Οι προνύμφες παρασιτούνται από Arachnidae, Δερμάπτερα, Νευρόπτερα Chrysopidae, Δίπτερα Syrphidae.. Ανάμεσα στα παρασιτοειδή σημειώνεται η δραστηριότητα των υμενοπτέρων Chalcidoideae (Eulophidae, Pteromalidae, Trίcogrammatidae), Braconidae και Ichneumonidae και των Διπτέρων Tachinidae. Τα Ichneumonidae (συγκεκριμένα το Dicaelotus inflexus Thoms, και Campoplex cαpitator Aub.) φαίνεται να έχουν μια μεγαλύτερη σημασία σε σχέση με εκείνη των άλλων παρασιτοειδών. Το σύνολο των παρασιτοειδών φαίνεται ορισμένες φορές ότι είναι σε θέση να ελέγξει τον πληθυσμό της L. botrana σε αποδεκτά οικονομικά επίπεδα. Η δράση τους φαίνεται σημαντική κυρίως στις χρυσαλλίδες διαχείμασης. Στα τέλη του χειμώνα μπορούν να παρατηρηθούν αυξημένα ποσοστά παρασιτισμού. Ορισμένα υμενόπτερα παρασιτοειδή θεωρούνται ενδιαφέροντα στο πρόγραμμα βιολογικής αντιμετώπισης. Τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούντε με επιτυχία κατά της ευδεμίδας είναι indoxacarb, fenoxycarb, l- cylofrin, cypermethrin και deltamethrin. 30

Theresimima ampelophaga Ψείρα του αμπελιού Οικογένεια Zygaenidae Ενήλικο Theresimima ampelophaga ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο:Οι πρόσθιες πτέρυγες έχουν χρώμα σκούρο καστανό με καστανοπράσινες ανταύγειες και άνοιγμα πτερύγων 20-26 mm. Στα αρσενικά οι κεραίες είναι αμφικτενοειδείς, ενώ στα θηλυκά νηματοειδείς. Αυγά: Κιτρινωπά, επιμήκη και ημικυλινδρικά (0,7 χ 0,5 mm) τοποθετούνται σε σωρούς των 20-80 στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Προνύμφη: Μήκους 15 mm, γκρίζου χρώματος με 5 ημίμαυρες μακριές λωρίδες και πολυάριθμα τριχοφόρα φυμάτια. Χρυσαλλίδα: Κιτρινωπού χρώματος Προνύμφη Τ. αmpelophαgα 31

ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΞΕΝΙΣΤΕΣ Το είδος ζει αποκλειστικά στο αμπέλι. Η διάδοσή του περιορίζεται στη ζώνη καλλιέργειας του αμπελιού στην Ευρώπη και την Ανατολή. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Στις βόρειες περιοχές έχει μια γενεά το χρόνο, ενώ φαίνεται ότι μια δεύτερη μπορεί να ολοκληρωθεί σε πιο ζεστές περιοχές. Νεαρές προνύμφες και αυγά σε φύλλο αμπελιού Διαχειμάζει ως προνύμφη δεύτερης ηλικίας μέσα σε βομβύκιο, που κατασκευάζει στις κεφαλές του κλαδέματος ή στα ρυτιδώματα του φλοιού. Τα ακμαία, που εμφανίζονται το μήνα Ιούνιο, εναποθέτουν τα αυγά τους στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Η επώαση διαρκεί λίγο περισσότερο από μια εβδομάδα, οι προνύμφες τρέφονται από την κάτω επιδερμίδα και από το μεσόφυλλo, ενώ δεν προσβάλλεται η επάνω επιφάνεια και μένουν ανέπαφες οι νευρώσεις. Τον Ιούλιο οι προνύμφες εγκαταλείπουν τα φύλλα για να φθάσουν στα ρυτιδώματα στις κεφαλές του προηγηθέντος κλαδέματος όπου θα κατασκευάσουν ένα βομβύκιο μέσα στο οποίο θα περάσουν το καλοκαίρι και την περίοδο της βλαστικής ανάπαυλας. ΖΗΜΙΕΣ Οι προκαλούμενες ζημιές διακρίνονται σε: εις βάρος των οφθαλμών στο στάδιο που προηγείται της έκπτυξης. Οι οφθαλμοί κατατρώγονται συχνά και μένουν κενοί. Μια προνύμφη μπορεί να προσβάλλει περισσότερους από 1 οφθαλμούς. 32

εις βάρος των φύλλων κατά την ανοιξιάτικη περίοδο, όπου παρατηρείται σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή των νέων φύλλων, ενώ στα ήδη ανεπτυγμένα φύλλα παραμένουν ανέπαφες οι νευρώσεις. εις βάρος των φύλλων κατά τη θερινή περίοδο. Η προκαλούμενη ζημιά από τις νεαρές προνύμφες περιορίζεται σε επιφανειακή διάβρωση της κάτω επιφάνειας του φύλλου. Μολονότι μπορεί να απαντηθεί σε ορισμένες ζώνες, δύσκολα η προσβολή υπερβαίνει τα όρια επέμβασης που προτείνονται (7 προνύμφες ανά φυτό στο στάδιο πριν την έκπτυξη των οφθαλμών και 6 προνύμφες ανά φυτό στο στάδιο της έκπτυξης των οφθαλμών). ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Ανάμεσα στις αιτίες περιορισμού του είδους σημειώνονται οι αντίξοές κλιματικές συνθήκες όπως, έντονες βροχές και ισχυροί άνεμοι, που προκαλούν την πτώση πολλών προνυμφών στο έδαφος. Οι επεμβάσεις φυτοπροστασίας που πραγματοποιούνται για τις ασθένειες και για άλλα φυτοφάγα έντομα αποτελούν έναν περαιτέρω παράγοντα ελέγχου, με απευθείας δράση ή με μηχανική δράση λόγω διαβροχής. Η δραστηριότητα ορισμένων παρασιτοειδών στα αυγά, στις προνύμφες και τις χρυσαλλίδες (Υμενόπτερα, ChaIcidoidea και Brαconidαe, Δίπτερα Ταchinidαe) δεν φαίνεται να είναι ουσιαστική. 33

ΕΛΙΑ 34

Prαys oleαe (Bernard) κv. πυρηνοτρήτης της ελιάς Οικογένεια Yponomeutidae ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ακμαίο: Έχει μήκος 6-6,5 και άνοιγμα πτερύγων 13-15 mm. Ο γενικός χρωματισμός του είναι τεφρός ως τεφρόλευκος ή και ανοιχτοκάστανος. Οι οφθαλμοί είναι σκοτεινοκάστανοι, Οι κεραίες μήκους όσο το μισό του σώμάτος και ο θώρακας τεφρόλευκος, με μια μαύρη κηλίδα στην κορυφή του scutellum. ΟΙ πρόσθιες πτέρυγες είναι τεφρόλευκες ως καστανόλευκες με μεταλλική λάμψη, αργυρόχρωμες ανταύγειες και με διάσπαρτες σκοτεινοκάστανες ως μαύρες γραμμές, κηλίδες και λέπια. Οι οπίσθιες πτέρυγες είναι ομοιόμορφα ανοιχτότεφρες χωρίς σκοτεινά σημεία ή κηλίδες (Πελεκάσης 1962). Αυγό. Σε κάτοψη σχεδόν κυκλικό, διαστάσεων περίπου 0,5 χ 0,4 mm, λευκό ως ανοιχτοκίτρινο. Συνήθως έχει σχήμα επιπεδόκυρτου φακού. Προνύμφη: Πρασινοκάστανη, πρασινότεφρη, ή τεφροπράσινη, με καστανή κεφαλή και προθωρακική πλάκα και τελικό μήκος 7-8,5 mm. Σε ορισμένα στάδια και συνθήκες η προθωρακική πλάκα έχει δύο σκοτεινές κηλίδες Νύμφη. Καστανή, μήκους 5-6 mm, σε βομβύκιο, σε προφυλαγμένες συνήθως θέσεις πάνω στο δέντρο, ή στο έδαφος. ΞΕΝΙΣΤΕΣ Είναι είδος ολιγοφάγο. Προσβάλλει κυρίως την ελιά και αγριελιά, αλλά μπορεί να αναπτυχθεί και σε ορισμένα άλλα Oleaceae, όπως είδη Jαsminum, Ligustrum και Phillyreα. ΒΙΟΛΟΓΙΑ Έχει 3 γενεές το έτος και κατά κανόνα οι προνύμφες της κάθε γενεάς προσβάλλουν διαφορετικό όργανο του δέντρου από ότι των άλλων γενεών. Διαχειμάζει ως αναπτυσσόμενη, μη διαπαύουσα διάφορων ηλικιών (σταδίων) σε στοά στα φύλλα της ελιάς. Τα αυγά της γενεάς (3ης) που διαχειμάζει, και που ονομάζεται φυλλοφάγος ή φυλλόβιος γεννιούνται πάνω στα φύλλα, συχνότερα στην άνω επιφάνεια, τον Σεπτέμβριο-Νοέμβριο. Κατά την εκκόλαψη, η προνύμφη 35

διατρυπά την πλευρά επαφής του αυγού με το φύλλο και μπαίνει κατ' ευθείαν στο φύλλο όπου ορύσσει στοά. Συνήθως αφήνει τα πρώτα αποχωρήματά της μέσα στο άδειο αυγό. Η στοά της στην αρχή είναι στενόμακρη και συχνά οφιοειδής. Στη στοά αυτή περνά 2-4 μήνες. Αφού υποστεί εκεί την πρώτη έκδυση, βγαίνει στην επιφάνεια του φύλλου και πηγαίνει σε άλλο φύλλο ή και στο ίδιο φύλλο όπου σε άλλη θέση δημιουργεί τη 2η στοά της. Η 2η αυτή στοά είναι πλατύτερη και κοντότερη από την 1η, είναι τοξοειδής, και πιο συχνά σε σxήμα C. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου η στοά προνύμφης 2ου σταδίου είναι συνέχεια εκείνης 1ου σταδίου. Μετά τη 2η έκδυση, όταν δηλαδή γίνει 3ου σταδίου, η προνύμφηεγκαταλείπει τη στοά της και δημιουργεί νέα στοά στο ίδιο ή σε άλλο γειτονικό φύλλο. Η στοά αυτή έχει σχήμα θαλάμου με ακανόνιστο σχήμα και διαστάσεις 3-5 χ 2-3 mm. Mετά την 3η έκδυση, η προνύμφη 4ου σταδίου εγκαταλείπει τον θάλαμο και ζει στην επιφάνεια του φύλλου κατατρώγοντας την κάτω επιδερμίδα και το παρέγχυμα ορισμένης θέσης του φύλλου. Αυτό συμβαίνει συνήθως τον Φεβρουάριο Μάρτιο και το μήκος της προνύμφης είναι τότε 4-5 mm. Στο φύλλο, στη θέση διάβρωσης, η προνύμφη υφίσταται την τελευταία της έκδυση και γίνεται 5ου σταδίου. Η προνύμφη αυτή, ή μένει στο ίδιο φύλλο τρώγοντας το παρέγχυμα ώσπου να συμπληρώσει την ανάπτυξη της, οπότε νυμφώνεται στην ίδια θέση, ή πηγαίνει προς τις κορυφές των βλαστών όπου προσβάλλει πλάγιους οφθαλμούς, τρυφερές κορυφές βλαστών ή νεαρά φύλλα. Συνήθως νυμφώνεται στις κορυφές των βλαστών ανάμεσα σε φύλλα που συνδέει με μετάξινα νήματα. Παρατηρείται όμως vύμφωση ατόμων της γενεάς αυτής και κάτω από ξερούς φλοιούς του δέντρου η και στο έδαφος. Τα ενήλικα της γενεάς που διαχείμασε (3ης) είναι δραστήρια και ωοτοκούν τον Απρίλιο - Μάιο. Τοποθετούν τα αυγά τους, ένα ένα, στα κλειστά άνθη της ελιάς, συνήθως στον κάλυκα ή στη βάση της κλειστής στεφάνης. Η προνύμφη της 1ης γενεάς, που είναι γνωστή ως ανθοφάγος ή ανθόβιος μπαίνει απ' ευθείας στο κλειστό άνθος όπου αναπτύσσεται τρώγοντας κυρίως τους ανθήρες. Ώσπου να συμπληρώσει την ανάπτυξή της η προνύμφη προσβάλλει διαδοχικά συνήθως 3 ή περισσότερα άνθη, που τα συνδέει με νήματα. Όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της νυμφώνεται σε αραιό βομβύκιο. 36

Στοές σε φύλλα Προνύμφη και οπή εξόδου στην ανθοταξία, ανάμεσα στα προσβεβλημένα άνθη, ή και σε γειτονικές άλλες κατάλληλες θέσεις. Η νύμφωση γίνεται κατά τα τέλη Μαΐου, εποχή άνθησης της ελιάς. Τα ενήλικα της γενεάς αυτής (1ης) εμφανίζονται τον Ιούνιο και αρχές Ιουλίου. Γεννούν τα αυγά τους στους νεαρούς και μικρούς τότε καρπούς και κυρίως στον κάλυκα. Για ωοτοκία διαλέγουν μικρούς καρπούς όχι μεγαλύτερους από 4 mm, σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς. Η νεαρή προνύμφη της 2ης αυτής γενεάς, που είναι γνωστή ως καρποφάγος ή καρπόβιος, μπαίνει στο μεσοκάρπιο και κατευθύνεται προς τον πυρήνα (ενδοκάρπιο) που είναι τότε μαλακός και εγκαθίσταται μεταξύ του ενδοκαρπίου και του σπέρματος, συνήθως στην εσωτερική επιφάνεια του ενδοκαρπίου. Κατά τη διαδρομή της αυτή, η προνύμφη με τη στοά που ανοίγει μπορεί να ζημιώσει τον ποδίσκο ή τις αγγειώδεις δέσμες της βάσης του καρπού. Τότε ο μικρός καρπός συνήθως μαραίνεται, ξεραίνεται, μαυρίζει, ζαρώνει και πέφτει. Μοιάζει με κόκκο πιπεριού. οι ελαιοπαραγωγοί τον 37

ονομάζουν «πιπέρι». Ο καρπός μπορεί να ζημιωθεί από τη στοά της νεαρής προνύμφης και αργότερα, όταν έχει μήκος 8 mm ή και περισσότερο. Τότε πάλι, ζαρώνει, μαυρίζει και συνήθως πέφτει. Τον καρπό αυτό, σε ορισμένες περιοχές τον ονομάζουν «καλογρί». Σ' όσους καρπούς δεν πέσουν, η προνύμφη τρώει το έμβρυο (κοτυληδόνες) και όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της ανοίγει τη στοά εξόδου της. Η στοά αυτή γίνεται στο βασικό μέρος του ενδοκαρπίου και κατευθύνεται προς τον ποδίσκο, διασχίζοντας το μεσοκάρπιο. Η οπή εξόδου της προνύμφης γίνεται πολύ κοντά στο σημείο επαφής ποδίσκου και καρπού. Η προνύμφη νυμφώνεται μέσα σε αραιό βομβύκιο στην κάτω επιφάνεια ενός φύλλου ή μεταξύ φύλλων που συνδέει με μετάξινα νήματα. Μπορεί όμως να νυμφωθεί και σε άλλη κατάλληλη θέση στο δέντρο. Η βλάβη του καρπού από την οπή εξόδου της προνύμφης προκαλεί πτώση του καρπού, συνήθως τον Σεπτέμβριο - Οκτώβριο. Η πτώση ενός αξιόλογου ποσοστού των προσβεβλημένων καρπών γίνεται πριν τους εγκαταλείψουν οι προνύμφες. Η νύμφωση τότε γίνεται στο έδαφος. Τα ενήλικα της 2ης αυτής γενεάς βγαίνουν τον Σεπτέμβριo με Νοέμβριο και γεννούν τα αυγά της φυλλοφάγου γενεάς. Η προνύμφη λοιπόν του πυρηνοτρήτη της ελιάς ζει ως φυλλορυκτική και φυλλοφάγος, ως ανθορυκτική και ανθοφάγος, και ως καρπορυκτική και σποροφάγος. Η ζημιά στα ώριμα φύλλα τον χειμώνα και στους οφθαλμούς, νεαρούς βλαστούς και φύλλα τις αρχές της άνοιξης, κατά κανόνα δεν είναι αξιόλογη. Υπάρχουν όμως λίγες περιπτώσεις όπου σε νεαρά δενδρύλλια η ζημιά ίσως δικαιολογεί τη λήψη μέτρων καταπολέμησης. ΖΗΜΙΕΣ Η ζημιά στα άνθη από την ανθοφάγο γενεά, επίσης θεωρείται κατά κανόνα μικρής οικονομικής σημασίας, διότι σε χρονιές άφθονης ή μέτριας ανθοφορίας καταστρέφει ένα μικρό ποσοστό των ανθέων που πρόκειται να δώσουν καρπούς. Θεωρείται ότι σε δέντρα με άφθονη ανθοφορία 3-5% των ανθέων αρκεί για να δώσει μια καλή εσοδεία (Κυπαρισσούδας και Μπρούμας 1990). Συνεπώς όταν η ανθοφορία είναι τουλάχιστον μέτρια, καταστροφή και μεγάλου ποσοστού των ανθέων από το έντομο αυτό, ή άλλα αιτία, δεν μειώνει αισθητά την σοδειά. Σε περίπτωση όμως πολύ μικρής ανθοφορίας, πυκνός πληθυσμός του εντόμου μπορεί να κάνει ζημιά. 38

Γενικά όμως, η σοβαρή ζημιά στην ελαιοπαραγωγή προκαλείται από την καρποφάγο γενεά. Η καρπόπτωση που η γενεά αυτή προκαλεί το φθινόπωρο στους αναπτυγμένους καρπούς μπορεί να είναι σοβαρή. Εξίσου όμως σοβαρή, αν όχι σοβαρότερη, μπορεί να είναι και η θερινή καρπόπτωση σε ορισμένες ποικιλίες ελιάς (Πολυράκης1996, Παρασκάκης 1997, Χατζηγεωργίου και Προφήτου- Αθανασιάδου1997). ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Ο πυρηνοτρήτης έχει πολλούς φυσικούς εχθρούς: αρπακτικά Δίπτερα, Λεπιδόπτερα, και Νευρόπτερα, και πολλά παρασιτικά Υμενόπτερα και λίγα Δίπτερα. Από τους εχθρούς του αυτούς σημαντικότεροι είναι τα Agenίαspίs fuscicollis Dalm. var. prαysincolα Silv., Chelonus eleαphilus Silv. και Trichogrαmmα sp. Εν τούτοις, δεν είναι ικανά να περιορίσουν τον πυρηνοτρήτη σε ανεκτά επίπεδα πληθυσμού. Για την καταπολέμηση του, συνιστάται, εφόσον κριθεί αναγκαίο, μια ή δύο επεμβάσεις με εντομοκτόνο εναντίον των νεαρών προνυμφών της καρποφάγου γενεάς. Οι επεμβάσεις αυτές, που γίνονται συνήθως τις αρχές με μέσα Ιουνίου, έχουν σκοπό να σκοτώσουν τα έμβρυα ή τις νεαρές προνύμφες όταν μπαίνουν ή λίγο αφού μπουν στα καρπίδια.όταν το εντομοκτόνο έχει μέτρια ως μεγάλη διάρκεια υπολειμμάτων, συνήθως αρκεί ένας ψεκασμός. Ο κατάλληλος χρόνος ψεκασμού καθορίζεται με δύο κυρίως τρόπους. σ ένας τρόπος είναι ημερολογιακά, ή με βάση τη φαινολόγια των καρπών. Ψεκάζομε προσεκτικά τα δέντρα όταν οι νεαροί καρποί έχουν μέγεθος κόκκου σιταριού, δηλαδή 4-5 mm (Arambourg and Pralavorio 1986). Σε δέντρα ποικιλίας Κονσερβολιά στην Εύβοια, ο Πελεκάσης (1962) θεωρεί κατάλληλο χρόνο ψεκασμού το διάστημα μεταξύ 8 και 15 Ιουνίου, τότε που οι καρποί εκεί έχουν διαστάσεις 7-10 χ 6-8 mm. Αν και το βέλτιστο μέγεθος καρπιδίων εξαρτάται και από την ποικιλία της ελιάς, γενικά θεωρείται ότι όταν οι καρποί υπερβούν τα 9 mm η αποτελεσματικότητα των οργανοφωσφορούχων εντομοκτόνων είναι μειωμένη. Ένας άλλος τρόπος καθορισμού του χρόνου ψεκασμού είναι με βάση παρατηρήσεις που γίνονται στα πλαίσια κατευθυνόμενης καταπολέμησης από τις Yπηρεσίες Γεωργικών Προειδοποιήσεων, οι οποίες και εκδίδουν κατάλληλες οδηγίες. Οι παρατηρήσεις αυτές αφορούν την παρακολούθηση της εμφάνισης και 39

της πορείας του ενήλικου πληθυσμού της ανθοφάγου γενεάς που θα γεννήσει τα αυγά της καρποφάγου. Για τον σκοπό αυτό τοποθετούνται στον ελαιώνα φερομονικές παγίδες που συλλαμβάνουν τα ενήλικα αρσενικά. Πειράματα σε περιοχές της Β. Ελλάδας και της Κρήτης έδειξαν ότι η εκκόλαψη των νεαρών προνυμφών ακολουθεί κατά 12-14 ημέρες τη σύλληψη ενήλικων αρσενικών στις φερομονικές παγίδες (Polyrakis 1983, Κυπαρισσούδας 1987, Κυπαρισσούδας και Μπρούμας 1990). Μπορούμε να επιβεβαιώσουμε την εκκόλαψη με εξέταση σχετικά μικρού αριθμού καρπών και να επέμβουμε για τη θανάτωση των νεαρών προνυμφών. Όταν το εντομοκτόνο που επιλέξαμε δεν έχει μεγάλη υπολειμματική διάρκεια και διαπιστώσουμε παράταση της παρουσίας ενήλικου πληθυσμού και ωοτοκίας, μπορεί να χρειαστεί ένας δεύτερος ψεκασμός. Αυτός γίνεται συνήθως 2-3 εβδομάδες μετά τον πρώτο. Τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιήθηκαν με επιτυχία κατά του πυρηνοτρήτη είναι πολλά και κυρίως οργανοφωσφορούχα, τόσο διασυστηματικά όπως τα dimethoate, phosphamidon, όσο και επαφής όπως τα fenthion και methidathion, σε συγκέντρωση 0,03-0,04%. Επίσης χρησιμοποιείται και το διασυστηματικό καρβαμιδικό methomyl (Ρ. Katsoyannos 1992). Στοχεύουν στη θανάτωση των ενηλίκων, αλλά προ παντός των νεαρών προνυμφών. Τα τελευταία χρόνια δοκιμάστηκαν στη χώρα μας και teflubenzuron, triflumuron και diflubenzuron, που είναι εκλεκτικότερα των οργανοφωσφορούχων και καρβαμιδικών. Πρέπει όμως και οι ουσίες αυτές να εφαρμόζονται έγκαιρα, δηλαδή κατά την έναρξη της περιόδου ωοτοκίας. Συνίσταται ψεκασμός 5-7 ημέρες μετά την έναρξη συλλήψεων αρσενικών σε φερομονικές παγίδες (Κυπαρισσούδας και Μπρούμας 1990). Ψεκασμοί εναντίον των νεαρών προνυμφών της ανθοφάγου (1ης) γενεάς δεν γίνονται κατά κανόνα. Σε περιπτώσεις όμως μικρής ανθοφορίας και μεγάλης πυκνότητας πληθυσμού του εντόμου, μπορεί να καταστραφεί μεγάλο ποσοστό των ανθέων και να μειωθεί αισθητά η καρποφορία. Σε τέτοια περίπτωση γίνεται μια επέμβαση με εντομοκτόνο λίγο πριν από την πλήρη άνθηση, όταν έχει ανοίξει το 3-5% των ανθέων. Κατά των προνυμφών της ανθοφάγου αυτής γενεάς είναι κατάλληλα οργανοφωσφορούχα εντομοκτόνα αλλά και σκευάσματα Bαcillus thuringiensis. Τα σκευάσματα αυτά του B.t. δεν θανατώνουν ωφέλιμα έντομα και άλλα αρθρόποδα και είναι ασφαλέστερα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. 40