Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 9(23): 537-548 Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες Ευάγγελος Αραµπατζής Πολιτικός Επιστήµων ιδάκτορας Τµήµατος Οικονοµικών Επιστηµών Πανεπιστήµιου Θεσσαλίας Άγγελος Κότιος Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πεδίο Άρεως, 38334 Βόλος, τηλ: +30 24210744461 e-mail: akotios@prd.uth.gr Περίληψη Το άρθρο αυτό επιχειρεί να αναλύσει, σε έναν πρώτο βαθµό, τις επιπτώσεις της διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες. Με δεδοµένο ότι οι οικονοµίες των χωρών αυτών εξαρτώνται σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό από τις σχέσεις τους µε την ΕΕ, είναι πιθανό οι σχέσεις αυτές να διαφοροποιηθούν µετά την ένταξη στην ΕΕ των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, µε συνέπειες που δεν είναι δυνατόν άµεσα να υπολογιστούν. Εδώ γίνεται µια καταρχήν προσπάθεια να καταγραφούν οι αναµενόµενες επιπτώσεις, ώστε να υπάρξει η δυνατότητα να µελετηθούν σε βάθος. Τέλος, περιγράφονται ορισµένες γενικές κατευθύνσεις για µια περισσότερο ισόρροπη Ευρω-Μεσογειακή σχέση. Λέξεις κλειδιά: ιεύρυνση, Ευρωπαϊκή Ένωση, Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Τρίτες Μεσογειακές Χώρες, Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Ευρω-Μεσογειακές Σχέσεις Ιούλιος 2003 Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr ιαθέσιµο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2003/uth-prd-dp-2003-23_gr.pdf

Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες 539 1. Εισαγωγή Η νέα διεύρυνση της ΕΕ µε τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ), αλλά και η γενικότερη µετεξέλιξη του Κοινοτικού οικοδοµήµατος από Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (ΕΟΚ) σε Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΕΚ) και σήµερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αποδεικνύει µε τον πιο εναργή τρόπο ότι αποτελεί ένα ανοικτό πρότυπο ολοκλήρωσης, ταυτισµένου µε την περιφερειακή ολοκλήρωση. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον ευρωπαϊκό χώρο, η ΕΚ/ΕΕ µε τον Ευρωπαϊκό Οικονοµικό χώρο (ΕΟΧ), τις διάφορες συµφωνίες σύνδεσης, και τις συµφωνίες διαφόρων «γενεών» µε τρίτα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά κυρίως µε τις «ευρωπαϊκές συµφωνίες» 1 µε τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης 2 προωθεί, κατά το σχήµα της «χνόης και των ακτίνων», τη δηµιουργία ενός µεγάλου χώρου οικονοµικής ολοκλήρωσης και πολιτικής συνεργασίας (Παπαστάµκος Γ. 2000). Ο ευρωπαϊκός κύκλος της ολοκλήρωσης και της συνεργασίας συµπληρώνεται και ολοκληρώνεται και προς τον Νότο, κυρίως µε τις ιδιαίτερες σχέσεις συνεργασίας που έχει συνάψει µε τις τρίτες Μεσογειακές χώρες (ΤΜΧ) 3. Έτσι, οι δύο γειτονικές περιοχές της ΕΕ, δηλαδή οι χώρες ΚΑΕ και οι ΤΜΧ αποτελούν τις δύο βασικές περιοχές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και υπό την έννοια αυτή η σταθερότητα και η ανάπτυξη των περιοχών αυτών θα κρίνει εν πολλοίς την περαιτέρω πρόοδο και εξέλιξη του ενωσιακού φαινοµένου. Οι εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ δεν περιορίζονται, ασφαλώς, µόνο στις γειτονικές της χώρες. Ωστόσο, οι ιδιαίτερες σχέσεις της ΕΕ µε τις δύο γειτονικές της περιοχές διαφέρουν ουσιαστικά σε σύγκριση µε άλλες που ανέπτυξε σε άλλες περιοχές του κόσµου στο πλαίσιο της περιφερειακής της πολιτικής. ιαφορετικές είναι επίσης οι σχέσεις µεταξύ ΕΕ/ΚΑΕ και ΕΕ/ΤΜΧ. Έτσι, οι σχέσεις µε τις χώρες ΚΑΕ, οι οποίες βασίσθηκαν κυρίως στις «ευρωπαϊκές συµφωνίες» και οικοδοµήθηκαν µετά την άρση του διπολισµού, αποτέλεσαν στη πραγµατικότητα σχέσεις προετοιµασίας της προσχώρησης των χωρών αυτών στην ΕΕ 4. Αντίθετα, µε την Ευρω-µεσογειακή εταιρική σχέση επιδιώκεται η µετατροπή του µεσογειακού χώρου σε µία ζώνη ανάπτυξης, σταθερότητας και ευηµερίας των κατοίκων της, µε πρώτο στόχο τη δηµιουργία και ολοκλήρωση (µέχρι το 2010) της εµπορικής Ζώνης Ελευθέρου Εµπορίου (ΖΕΕ). Η 1 Πρόκειται για συµφωνίες δεύτερης γενεάς, οι οποίες αντικατέστησαν τις προηγούµενες συµφωνίες εµπορίου και συνεργασίας µεταξύ ΕΕ και ΧΚΑΕ και δεσµεύονται να δηµιουργήσουν µία ζώνη ελευθέρου εµπορίου σε βιοµηχανικά αγαθά, όπου η ΕΕ θα µειώνει τα προστατευτικά µέτρα σε συντοµότερο χρόνο από ό,τι το αντισυµβαλλόµενο µέρος. 2 Πρόκειται για τις χώρες Ουγγαρία, Πολωνία, Εσθονία, Τσεχία, Σλοβενία, Βουλγαρία, Ρουµανία, Σλοβακία, Λετονία και Λιθουανία. 3 Ως τρίτες Μεσογειακές χώρες νοούνται εδώ οι 12 χώρες Αλγερία, Αίγυπτος, Τυνησία, Ισραήλ, Τουρκία, Μαρόκο, Ιορδανία, Συρία, Παλαιστινιακή Αρχή, Λίβανος, Κύπρος και Μάλτα, οι οποίες µαζί µε τις 15 χώρες της ΕΕ συνήψαν το 1995 την Ευρω Μεσογειακή εταιρική σχέση. Βλ. σχετικά Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Προτάσεις για την εφαρµογή µιας Ευρωµεσογειακής εταιρικής σχέσης, COM (95) 72 endg., Abschn. 2. 1. 3. 4 Η όλη προετοιµασία της προσχώρησης στηρίζεται ακριβέστερα σε τρεις άξονες: Στις ευρωπαϊκές συµφωνίες, στον διαρθρωµένο διάλογο και στο πρόγραµµα PHARE. Βλ. ελτίο ΕΕ 3-1998, σηµ. 1. 3. 51. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(23)

540 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος διαφορετική αυτή αντιµετώπιση εκ µέρους της ΕΕ των δύο γειτονικών της περιοχών αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό γνώρισµα που εντοπίζεται στο ζήτηµα της «βαθιάς ενσωµάτωσης» (Hoeckman B., Edy Konan D., 1999). Το γεγονός ότι οι χώρες ΚΑΕ εξασφάλισαν ήδη την προσχώρησή τους στην ΕΕ στη Σύνοδο της Χάγης τον εκέµβριο του 2002 5, ενώ για τις ΤΜΧ παραµένει ως µόνο ορατό σηµείο ολοκλήρωσης η δηµιουργία της ΖΕΕ, γεννά εύλογα σκεπτικισµό ως προς το µέλλον των σχέσεων ΕΕ / ΚΑΕ, ΕΕ / ΤΜΧ, αλλά και των χωρών ΚΑΕ / ΤΜΧ. Μία πρώτη εκτίµηση καταλήγει ασφαλώς στο συµπέρασµα ότι οι χώρες ΚΑΕ βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση έναντι των ΤΜΧ. Συνεπώς, η ανησυχία των µεσογειακών εταίρων από την πρόσφατη διεύρυνση της ΕΕ προς Ανατολάς αποτελεί λογική απόρροια της εξέλιξης αυτής, ενώ εµφανής είναι και ο σκεπτικισµός αρκετών, µεσογειακών κυρίως, κρατών µελών από την ιδιαίτερη βαρύτητα και προτίµηση που δείχνει η ΕΕ προς τους ανατολικούς της γείτονες. Ως προς το βασικό ερώτηµα που τίθεται µετά τη νέα διεύρυνση της ΕΕ, δηλαδή ποιες θα είναι οι επιπτώσεις και τι θα επιφέρει αυτή στην ευρωµεσογειακή εταιρική σχέση η απάντηση δεν µπορεί παρά να αναζητηθεί και να εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες, µεταξύ των οποίων σηµαίνοντα ρόλο θα διαδραµατίσει το είδος της θεσµικής µετεξέλιξης της ίδιας της ΕΕ. Ποιο θα είναι π.χ. το ισχύον καθεστώς των µελλοντικών σχέσεων των κρατών µελών της διευρυµένης πλέον ΕΕ µε τις ΤΜΧ; Ποια θα είναι η ΕΕ µετά το πέρας της µεγάλης συζήτησης που άρχισε για το µέλλον (Σύνταγµα) της; Από τα ανωτέρω συνάγεται εύκολα το συµπέρασµα ότι δεν είναι ασφαλής µία πρόβλεψη των επιπτώσεων της νέας διεύρυνσης στις ΤΜΧ, ούτε και η πρόβλεψη της µελλοντικής πορείας της ευρωµεσογειακής εταιρικής σχέσης. Ωστόσο, µε βάση την εµπειρική µέθοδο και εκκινώντας από τη σύγκριση κάποιων οικονοµικών µεγεθών που σηµειώθηκαν µε τα πρώτα ανοίγµατα της ΕΕ προς τις χώρες ΚΑΕ, µετά την άρση του διπολισµού, µπορούµε να προβούµε σε κάποιες πρώτες εκτιµήσεις, παρά την αβεβαιότητα και την ασάφεια που δηµιουργούν τα νέα δεδοµένα. Προς την κατεύθυνση αυτή, η προσπάθεια διερεύνησης δύο κυρίως ερωτηµάτων κρίνεται απαραίτητη: 1) Εάν και σε ποιο βαθµό οι ΤΜΧ και οι χώρες ΚΑΕ είναι ανταγωνιστικές µεταξύ, τους ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή αγορά, και κατά συνέπεια 2) ποιοι είναι οι πρώτοι ορατοί κίνδυνοι που εµφανίζονται για τις ΤΜΧ µετά την ένταξη των χωρών ΚΑΕ στην ΕΕ. 5 Ενώ η προοπτική προσχώρησης των χωρών ΚΑΕ άνοιξε στη Σύνοδο του Συµβουλίου της Κοπεγχάγης τον Ιούνιο του 1993, η Επιτροπή διατύπωσε τη γνώµη της για τις αιτήσεις προσχώρησης των 10 χωρών ΚΑΕ το 1997, ενώ για την Κύπρο και τη Μάλτα ήδη από το 1993. Βλ. Συµπεράσµατα της προεδρίας 21-22.06.1993 και COM (97) 2001-2010 τελικά. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες 541 2. Η ανταγωνιστικότητα µεταξύ των ΤΜΧ και των χωρών ΚΑΕ Με δεδοµένες, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, τις συγκεκριµένες οικονοµικές και εµπορικές σχέσεις της ΕΕ προς τα δύο γειτονικά της µέρη η ένταξη ενός εξ αυτών στην ΕΕ δεν είναι δυνατόν να αφήσει ανεπηρέαστο το άλλο. Η ισχύς και η εφαρµογή του κοινοτικού κεκτηµένου ή οι νοµισµατικές και οικονοµικές αλλαγές που θα προκύψουν µετά την υιοθέτηση του Ευρώ από τις νεοενταχθείσες χώρες, θα επηρεάσουν άµεσα ή έµµεσα την εµπορική δυναµική των ΤΜΧ. Οι πρώτες πάντως συνέπειες που θα υποστούν οι ΤΜΧ πρέπει να αναζητηθούν σε τρία κυρίως επίπεδα, τα οποία εντοπίζονται: α) Στη διακίνηση των µεταναστευτικών ροών, β) στην κυκλοφορία των αγαθών και των υπηρεσιών και γ) στις πραγµατοποιούµενες άµεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) 6. 2.1 ιεύρυνση και µεταναστευτικές ροές Οι ιστορικές ανακατατάξεις που έλαβαν χώρα στη γηραιά Ήπειρο µετά την άρση του διπολισµού επέφεραν, µεταξύ άλλων, µία αύξηση των µεταναστευτικών ροών που µαζί µε τις έντονες δηµογραφικές διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται σε ορισµένες περιοχές του πλανήτη συνθέτουν ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του 21 ου αιώνα. Το φαινόµενο αυτό αφορά ιδιαίτερα την ΕΕ και τους µεσογειακούς της εταίρους, όπου οι παρατηρούµενες διαφοροποιήσεις τείνουν να µετατραπούν σε έναν από τους πλέον σηµαντικούς παράγοντες της οικονοµικής ανάπτυξης και σταθερότητας της περιοχής. Με βάση τις διαφοροποιήσεις αυτές ο πληθυσµός της ΕΕ, ο οποίος το 1995 ανήρχετο σε 370 εκατοµµύρια, υπολογίζεται ότι θα µειωθεί κατά 40 εκατοµµύρια το 2050. ηλαδή, η απώλεια αυτή ceteris paribus θα ισοδυναµεί µε 11% του σηµερινού της πληθυσµού 7. Η εκτίµηση αυτή γίνεται ακόµη τραγικότερη αν ληφθεί υπόψη ότι, κατά το ίδιο χρονικό διάστηµα, ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός (15-64 ετών) της ΕΕ από το σηµερινό επίπεδο των 250 περίπου εκατοµµυρίων θα κατέλθει στα 188 εκατοµµύρια. Τα µεγέθη αυτά ερµηνεύουν την ανάγκη του εµπλουτισµού του εργατικού δυναµικού της ΕΕ 6 The Euro-Mediterranean Partnership in the Year 2000, Second FEMISE Report on the Euro- Mediterranean Partnership, Juli 2000, σελ. 47 επ. 7 Η απώλεια αυτή θα σηµαίνει ειδικότερα για την Ελλάδα µείωση του πληθυσµού της κατά 23%, για την Ιταλία 28% και για την Ισπανία 23%. Βλ. σχετικά Population Division, 2000, Replacement Migration, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat, March 2000. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(23)

542 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος µε ένα περίπου εκατοµµύριο νέων ξένων εργατών ετησίως για τα επόµενα πενήντα χρόνια, προκειµένου να διατηρήσει τα σηµερινά της επίπεδα (Καζάκος Π., Λιαργκόβας Π., 1996). Άλλωστε, όπως συµβαίνει σε όλες τις αναπτυγµένες οικονοµικά χώρες, είναι σύνηθες το φαινόµενο να µειώνεται η συνολική διάρκεια απασχόλησης µε την αύξηση της ηλικίας εισόδου και τη µείωση της ηλικίας εξόδου από την ενεργό οικονοµική δραστηριότητα. Αντίθετη εικόνα παρουσιάζουν οι ΤΜΧ που, µέσω ενός καταλλήλου προγράµµατος ελέγχου των γεννήσεων, αναµένεται να αυξήσουν συµµετρικά τον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό τους κατά τα επόµενα είκοσι χρόνια. Για την εκτίµηση αυτή συνηγορεί το ποσοστό των παιδιών ηλικίας 0-14 ετών που στην περίπτωση των ΤΜΧ ανέρχεται σήµερα στο 40% του συνολικού πληθυσµού, έναντι µόλις 17% στην ΕΕ 8. Βέβαια, το µέγεθος της αύξησης του ενεργού πληθυσµού των ΤΜΧ, σε συνδυασµό µε τη διαφαινόµενη δραστηριοποίηση των γυναικών στο χώρο της εργασίας, σηµατοδοτεί την ανάγκη ότι για την επόµενη δεκαετία οι ΤΜΧ θα πρέπει να δηµιουργήσουν 45 εκατοµµύρια νέες θέσεις εργασίας, φιλοδοξία που ερµηνεύεται µε µία αναγκαία αύξηση του ρυθµού ανάπτυξης κατά 6-7% ετησίως. Σήµερα, ένα µεγάλο µέρος του πλεονάζοντος ενεργού δυναµικού των ΤΜΧ απορροφάται από την ΕΕ. Ως εκ τούτου, είναι δικαιολογηµένη η έκδηλη ανησυχία των ΤΜΧ σε µία ενδεχόµενη αλλαγή της ισορροπίας αυτής σε βάρος τους µετά τη νέα διεύρυνση, εφόσον µεγάλο µέρος των αλλοδαπών εργατών στην ΕΕ µπορεί να αντικατασταθεί από τα νέα κράτη µέλη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Οι χώρες αυτές θα θελήσουν ασφαλώς, µεταξύ άλλων πλεονεκτηµάτων που θα αποκτήσουν µε την ένταξή τους στην ΕΕ, να αξιοποιήσουν και το δικαίωµα της ελεύθερης διακίνησης. Ωστόσο, δύο κυρίως δείκτες ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο αυτόν για τις ΤΜΧ: α. Ο ρυθµός αύξησης του πληθυσµού των χωρών ΚΑΕ είναι ιδιαίτερα χαµηλός, εφόσον δεν ξεπερνά τα 1,5 παιδιά ανά οικογένεια, γεγονός που προεξοφλεί τις µελλοντικές ανάγκες και των χωρών αυτών σε εργατικό δυναµικό. β. Ο ρυθµός της εξωτερικής µετανάστευσης που παρουσιάζουν οι χώρες ΚΑΕ προς την ΕΕ δεν είναι υψηλός, ενώ ιδιαίτερα χαµηλός εµφανίζεται στην Εσθονία, στη Λιθουανία και στη Σλοβενία. 8 Βλ. σχετικά Cf. ERF, Economic Trends in the MENA Region, February 2000, σελ. 133. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες 543 2.2 ιεύρυνση και κυκλοφορία αγαθών και υπηρεσιών Ήδη µε τις «ευρωπαϊκές συµφωνίες» 9 εµπορίου που υπεγράφησαν µεταξύ της ΕΕ και των χωρών ΚΑΕ, η ΕΕ κατέστη ο σηµαντικότερος εµπορικός και οικονοµικός εταίρος των υποψηφίων προς ένταξη χωρών ΚΑΕ, εφόσον µε τις νέες συµφωνίες εξασφαλιζόταν ένα µεγαλύτερο προτιµησιακό καθεστώς σε σύγκριση µε το καθεστώς ελευθέρου εµπορίου. Παράλληλα, η ορθολογική αξιοποίηση εκ µέρους των χωρών ΚΑΕ των χρηµατοδοτικών ενισχύσεων της ΕΕ συνετέλεσε, ώστε η εµπειρία από την εφαρµογή των συµφωνιών αυτών να καταγραφεί ως αρκετά ικανοποιητική και το νέο θετικό οικονοµικό κλίµα να αξιοποιηθεί δεόντως από τις διεθνείς ιδιωτικές επιχειρήσεις. Εκτός των ανωτέρω γνωρισµάτων, πρέπει να σηµειωθεί επίσης ότι στα χρόνια που προηγήθησαν µέχρι την ένταξη των χωρών ΚΑΕ στην ΕΕ, παρατηρήθηκαν τρία σηµαντικά χαρακτηριστικά στις οικονοµικές και εµπορικές συναλλαγές τους, κανένα από τα οποία δεν ίσχυσε στην περίπτωση της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας (Tovias A., Dafni I., 2000): α) το δικαίωµα της σώρευσης καταγωγής 10, που εφαρµόζεται από το 1998, β) το γεγονός ότι ρήτρες ασφαλείας και µέτρα αντιτάµπινγκ µπορούσαν να τεθούν σε εφαρµογή από την ΕΕ ύστερα από διαβουλεύσεις µε αντίστοιχη χώρα ΚΑΕ και γ) οι όποιες µεταρρυθµίσεις και αναπροσαρµογές έγιναν από τις χώρες ΚΑΕ σε τοµείς όπως υπηρεσιών, κίνηση κεφαλαίων και πνευµατικά δικαιώµατα έγιναν µε απώτερο στόχο την ένταξή τους στην ΕΕ. Οι ανωτέρω διαφοροποιήσεις συνετέλεσαν, ώστε η εµπορική προοπτική των χωρών ΚΑΕ έναντι των ευρωπαϊκών αγορών να καταστεί σαφώς µεγαλύτερη από ό,τι αυτή των ΤΜΧ. Κάτω από τις εξελίξεις αυτές αναµένεται ότι σε επίπεδο εµπορικού ανταγωνισµού πέντε κυρίως θα είναι οι σηµαντικότερες εξελίξεις που θα σηµειωθούν µε τη νέα διεύρυνση της ΕΕ (Tovias A., Dafni I., 2000): α. Εκτροπή εµπορίου υπέρ των χωρών ΚΑΕ Ήδη µε τις «ευρωπαϊκές συµφωνίες» µεταξύ της ΕΕ και των χωρών ΚΑΕ οι ΤΜΧ απώλεσαν κάποια από τα προνόµια που απολάµβαναν στις ευρωπαϊκές αγορές. 9 Οι συµφωνίες αυτές αποτελούσαν στην πραγµατικότητα το νοµικό πλαίσιο της σύνδεσης µεταξύ των υποψηφίων προς ένταξη χωρών ΚΑΕ και της ΕΕ. Οι πρώτες από αυτές τέθηκαν σε ισχύ το 1994 και αφορούσαν την Πολωνία και την Ουγγαρία και ακολούθως την Βουλγαρία και την Ρουµανία. Την επόµενη χρονιά παρόµοιες συµφωνίες υπέγραψαν η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία και η Σλοβενία. Βλ. ΕΕ L 45, 15.02.1997, EE L 357, 358, 359, 360, 31.12.1994. 10 Πρόκειται για τη δυνατότητα που παρέχεται σε µία τρίτη χώρα να χρησιµοποιεί πρώτες ύλες από µία ή περισσότερες χώρες εταίρους και η καταγωγή του τελικού προϊόντος να θεωρείται ότι ανήκει στην πρώτη χώρα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(23)

544 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Μάλιστα, η πλήρης ένταξη των χωρών ΚΑΕ στην ΕΕ θα επιφέρει την ολοσχερή κατάργηση των όποιων προνοµίων απολαύουν ακόµη σήµερα τα µεσογειακά αγροτικά προϊόντα και οι υπηρεσίες, µε αποτέλεσµα η εκτροπή εµπορίου που θα σηµειωθεί στις ΤΜΧ να καταγραφεί τελικά υπέρ των χωρών ΚΑΕ. Μια τέτοια εκτροπή σηµειώνεται ήδη από το 1998 στην περίπτωση των βιοµηχανικών προϊόντων (υφαντά, ρούχα, προϊόντα χάλυβα κλπ.), όπου οι ΤΜΧ διαθέτουν συγκριτικά πλεονεκτήµατα. β. Εκτροπή εµπορίου στις χώρες ΚΑΕ υπέρ της ΕΕ Η δηµιουργία εκτροπής εµπορίου στις αγορές των χωρών ΚΑΕ προς όφελος των Ευρωπαίων παραγωγών φαίνεται πολύ πιθανή, στο βαθµό που οι µεσογειακές εξαγωγές δεν µπορούν να ανταγωνιστούν τις ευρωπαϊκές στις αγορές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ούτως ή άλλως, οι εµπορικές συναλλαγές µεταξύ των ΤΜΧ και των χωρών ΚΑΕ, όπως εµφανίζονται σήµερα, είναι πολύ µικρές. γ. Συνέπειες στην κυκλοφορία των βιοµηχανικών προϊόντων από την υιοθέτηση του κοινού εξωτερικού δασµολογίου από τις χώρες ΚΑΕ Προκειµένου οι χώρες ΚΑΕ να καταστούν πλήρη µέλη της ΕΕ οφείλουν να εφαρµόσουν και να εντάξουν στη στρατηγική τους, εκτός των άλλων, και όλα τα προβλεπόµενα από τις Ευρωµεσογειακές Συµφωνίες Σύνδεσης. Η επιταγή αυτή δεν εκτελείται βέβαια άµεσα, αλλά σταδιακά και µέχρι την πλήρη ενσωµάτωση των χωρών ΚΑΕ στην ΕΕ. Από το χρονικό όµως σηµείο αυτό και µετά οι νέοι δασµολογικοί όροι που θα αφορούν τα µεσογειακά βιοµηχανικά προϊόντα θα είναι αναγκαστικά βελτιωµένοι, εκτός ορισµένων εξαιρέσεων (π.χ. Εσθονία) (Tovias A., Dafni I., 2000). δ. Συνέπειες στα αγροτικά µεσογειακά προϊόντα από την εφαρµογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής εκ µέρους των χωρών ΚΑΕ Ακριβώς η αντίθετη κατάσταση αναµένεται να υπάρξει στην περίπτωση των αγροτικών προϊόντων των ΤΜΧ, των οποίων οι εξαγωγές αναµένονται να µειωθούν αισθητά στις αγορές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης µετά την υιοθέτηση και εφαρµογή της ΚΑΠ εκ µέρους των χωρών ΚΑΕ. ε. Συνέπειες στο καθεστώς των µεσογειακών εισαγωγών από τις χώρες ΚΑΕ Η διεύρυνση της ΕΕ προς Ανατολάς θα αναγκάσει τις ΤΜΧ να φιλελευθεροποιήσουν τις εισαγωγές τους για προϊόντα προερχόµενα και από τις χώρες ΚΑΕ, εφόσον οι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες 545 τελευταίες θα συγκαταλέγονται πλέον µεταξύ των κρατών µελών της ΕΕ. Βέβαια, µία τέτοια εξέλιξη θα σηµάνει έτι περισσότερο την εµπορική εξάρτηση των ΤΜΧ από την ΕΕ. Η οµοιότητα των βιοµηχανικών εξαγωγών των ΤΜΧ και των χωρών ΚΑΕ προς τις ευρωπαϊκές αγορές υποκρύπτει στην πραγµατικότητα ένα πλεονέκτηµα και για τα δύο µέρη, εφόσον οι δύο ανταγωνιστές εκκινούν από την ίδια αφετηρία. Συνεπώς, οι ΤΜΧ θα µπορούσαν να βελτιώσουν σε πρώτη φάση τη θέση τους, εάν οι οµοειδείς µε τις χώρες ΚΑΕ εξαγωγές τους γινόντουσαν ανταγωνιστικότερες. Η επίτευξη µίας τέτοιας βελτίωσης προϋποθέτει έναν σκληρότερο ανταγωνισµό ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα προϊόντα της «δεύτερης» και λιγότερο της «πρώτης λίστας» 11. Πάντως, από τις ΤΜΧ τα βιοµηχανικά προϊόντα της Τουρκίας, του Ισραήλ και σε µικρότερο βαθµό της Τυνησίας είναι αυτά που απειλούνται περισσότερο από τα οµοειδή των χωρών ΚΑΕ, εφόσον το ανταγωνιστικό επίπεδο όλων των υπολοίπων ΤΜΧ εκτός Κύπρου και Μάλτας είναι αισθητά χαµηλότερο. Η εκτροπή εµπορίου που αναµένεται θα πλήξει κυρίως τα υφαντουργικά, τα ενδύµατα, τα βιοµηχανικά προϊόντα σιδήρου και χάλυβα, τις ηλεκτρικές µηχανές και τα εξαρτήµατα. 3.3 ιεύρυνση και Άµεσες ξένες επενδύσεις Τόσο οι χώρες ΚΑΕ, όσο και οι ΤΜΧ διαθέτουν διαφορετικούς λόγους προσέλκυσης ΑΞΕ, προκειµένου να εκσυγχρονισθούν και αναπτυχθούν οικονοµικά. Οι ΑΞΕ δεν αποτελούν ασφαλώς τον µοναδικό παράγοντα ανάπτυξης µίας χώρας, ωστόσο αποτελούν ουσιαστικό συντελεστή του εκσυγχρονισµού µίας οικονοµίας. Πρώτες ύλες και πολλά προϊόντα που χρήζουν επεξεργασίας, φθηνά εργατικά χέρια µαζί µε µία µεγάλη αγορά (άνω των 300 εκατοµµυρίων), αποτελούν ελκυστικά κριτήρια για επενδύσεις από ξένες επιχειρήσεις (Michalet Ch.-A., 1999). Με δεδοµένο τη µεγάλη σηµασία των ΑΞΕ για την οικονοµική ανάπτυξη µίας χώρας, ο ανταγωνισµός των δύο περιοχών για την όσο το δυνατόν µεγαλύτερη ροή ξένων επενδυτικών κεφαλαίων καθίσταται ιδιαίτερα σκληρός. Η αναµφισβήτητη σηµασία των ΑΞΕ για την οικονοµία µίας χώρας φάνηκε και στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του Ελσίνκι το 1999, όταν αποφασίσθηκε η επιτάχυνση των διαδικασιών της ένταξης των πέντε χωρών ΚΑΕ από τη «δεύτερη λίστα» µε κριτήριο τη σηµαντική αύξηση των ξένων επενδύσεων που παρουσίαζαν οι υποψήφιες αυτές χώρες. Όµως, η αύξηση των ΑΞΕ σε µία χώρα δεν θα πρέπει και δεν αποτελεί το µοναδικό κριτήριο για την ένταξη ή όχι µίας χώρας στην ΕΕ. Το γεγονός ότι στις χώρες ΚΑΕ σηµειώθηκε µία υπερδιπλάσια ροή ΑΞΕ κατά τη δεκαετία του 90 δεν οφείλεται 11 Πριν από τη ιάσκεψη του Ελσίνκι η «πρώτη λίστα» της διεύρυνσης περιελάµβανε τις χώρες Πολωνία, Ουγγαρία. ηµοκρατία της Τσεχίας, Σλοβενία, Εσθονία και Κύπρο. Στη συνέχεια η «δεύτερη λίστα» περιέλαβε τις χώρες Λετονία, Λιθουανία, Σλοβακία, Βουλγαρία, Ρουµανία και Μάλτα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(23)

546 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος στην έλλειψη ενδιαφέροντος εκ µέρους των επενδυτών, αλλά περισσότερο στη ύπαρξη διαφόρων αρνητικών τοπικών παραγόντων και πολιτικών στο εσωτερικό των ΤΜΧ. Το εξωτερικό περιβάλλον και ιδιαίτερα οι διάφορες Συµφωνίες της ΕΕ µε τις χώρες ΚΑΕ και τις ΤΜΧ βοήθησαν αρκετά τις ροές των ΑΞΕ στις δύο περιοχές. Ωστόσο, οι διαφορετικές πολιτικές που ασκήθησαν από τα δύο µέρη ήταν αυτές που καθόρισαν την απόφαση και την τελική προτίµηση των ξένων επενδυτών. Έτσι, όπως προκύπτει από τον πίνακα 4, οι ΑΞΕ στις χώρες ΚΑΕ αυξήθηκαν σηµαντικά από το 1990 και µετά, παρά το γεγονός ότι αυτές αποτελούν µικρό µέρος των συνολικών παγκόσµιων ροών. Το συνολικό ποσό των ΑΞΕ το 1999 στις χώρες ΚΑΕ ξεπέρασε τα 18,4 δισεκατοµµύρια $ ΗΠΑ, ποσό που αντιστοιχεί στο 8,9% των συνολικών ροών που επενδύθηκαν στις αναπτυσσόµενες χώρες. Η εξέλιξη αυτή ήταν το αποτέλεσµα των έντονων ιδιωτικοποιήσεων και ενός προγράµµατος φιλελευθέρων οικονοµικών µεταρρυθµίσεων που εφάρµοσαν οι συγκεκριµένες χώρες. Αντίθετα, οι ροές των ΑΞΕ στις ΤΜΧ ανήλθαν κατά το 1999 µόνο στα 7,1 δις. $ ΗΠΑ, ποσό που αντιστοιχεί στο 3,4% των συνολικών ΑΞΕ για τις αναπτυσσόµενες χώρες. Το φτωχό αυτό αποτέλεσµα για τις ΤΜΧ ήταν το τίµηµα της πολιτικής και οικονοµικής αστάθειας της περιοχής καθώς οι δισταγµοί και οι παλινωδίες πολλών κυβερνήσεων να υιοθετήσουν όλα τα απαραίτητα εκείνα µέτρα που διασφαλίζουν και προσελκύουν τους ξένους επενδυτές. Ωστόσο, είναι παρήγορο το γεγονός ότι ο µέσος όρος των ροών κατά το δεύτερο ήµισυ της δεκαετίας του 90, παραµένει αισθητά υψηλότερος από το µέσο όρο της πρώτης πενταετίας. Η εξέλιξη αυτή υποδηλώνει ότι η ευρωµεσογειακή εταιρική σχέση που εγκαθιδρύθηκε το 1995 συνέβαλε θετικά στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων εκ µέρους των ΤΜΧ. Έτσι, η κατάλληλη αξιοποίηση της εταιρικής αυτής σχέσης αποτελεί ίσως και τη µοναδική ευκαιρία για τις ΤΜΧ, προκειµένου να αυξήσουν το µερίδιό τους στις συνολικές ΑΞΕ των αναπτυσσοµένων χωρών, το οποίο από 6,2% το 1992 µειώθηκε το 1999 στο 3,4%. Στο πλαίσιο, αυτό και προκειµένου οι ΤΜΧ να ελαχιστοποιήσουν τον ανταγωνισµό των χωρών ΚΑΕ θα πρέπει να θέσουν σε εφαρµογή όλες τις Συµφωνίες Σύνδεσης µε την ΕΕ, να ολοκληρώσουν τη Ζώνη Ελευθέρου Εµπορίου µέχρι το 2010 και να προβούν σε όλες τις απαραίτητες µεταρρυθµίσεις του οικονοµικού και πολιτικού τους συστήµατος. 3. υνατότητες µίας ισόρροπης σχέσης ΕΕ-ΚΑΕ-ΤΜΧ Με έκδηλο πλέον το αµέριστο ενδιαφέρον της ΕΕ για την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των δύο γειτονικών περιοχών της προκύπτει εύλογα το ερώτηµα αν και κατά πόσο είναι δυνατόν, επ ωφελεία και των τριών µερών, να υπάρξει µία τριπλή και αλληλοσυµπληρούµενη µεταξύ τους σχέση. ιάφορες µελέτες έχουν αποδείξει ότι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Νέα ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι Επιπτώσεις της στις Τρίτες Μεσογειακές Χώρες 547 υπάρχουν αρκετοί τρόποι συνεργασίας µεταξύ τους, ώστε να µειωθούν κατά το δυνατόν οι όποιες αρνητικές για τις ΤΜΧ συνέπειες από τη νέα διεύρυνση (Sideri S., 1999). Ο πρώτος παράγοντας που συνηγορεί υπέρ µίας συνεργασίας των ΤΜΧ και των χωρών ΚΑΕ είναι η ανάγκη των δευτέρων για την εξασφάλιση εργατικού δυναµικού στο εγγύς µέλλον. Οι χώρες ΚΑΕ θα συνειδητοποιήσουν, αργά ή γρήγορα, την ανάγκη αυτή, όπως συνέβη και στην περίπτωση των Ευρωπαίων. εύτερον, οι όποιες αλλαγές του καταµερισµού εργασίας που σηµειώθηκαν στις ευρωπαϊκές αγορές κατά την ανάπτυξη του Κοινοτικού οικοδοµήµατος λειτούργησαν τελικά υπέρ των ΤΜΧ. Κατά τον ίδιο τρόπο, η πλήρης ένταξη των χωρών ΚΑΕ θα σηµάνει την υιοθέτηση εκ µέρους τους όλων των κανόνων και ισχυόντων σήµερα στην ΕΕ, γεγονός που θα τροποποιήσει βαθµηδόν αρκετά από τα όποια πλεονεκτήµατα και εξειδικεύσεις τις χαρακτηρίζουν σήµερα. Κάποιες υπηρεσίες για παράδειγµα, όπως αυτές των µεταφορών που σήµερα εκτελούνται µε τη µορφή των υποµισθώσεων «Outward Processing Trade» θα µπορούσαν κάλλιστα να περάσουν από τις χώρες ΚΑΕ στα χέρια των ΤΜΧ. Τέλος, ακόµη και στην περίπτωση των αγροτικών προϊόντων, που αποτελούν το ασθενές σηµείο των ΤΜΧ, θα µπορούσαν να υπάρξουν συµπληρωµατικά στοιχεία µεταξύ των δύο µερών. Χώρες, όπως η Παλαιστινιακή Αρχή και η Ιορδανία, οι οποίες κατάφεραν να αυξήσουν τα εµπορικά τους µερίδια στις χώρες ΚΑΕ αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγµα (The Euro-Mediterranean Partnership in the Year 2000, και Jabarin A., Muaz S., 2000). Το εµπόριο των ΤΜΧ είναι βασικά «one way» και το εµπορικό µερίδιο αντίστοιχα στον διεθνή καταµερισµό της παραγωγής είναι χαµηλότερο από ό,τι στις χώρες ΚΑΕ. Ωστόσο, αρκετοί είναι οι υποστηρικτές ότι µερικές από τις ΤΜΧ, όπως π.χ. το Μαρόκο και η Τυνησία, είναι ικανές να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους στις ευρωπαϊκές αγορές, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα υφαντά, τα ενδύµατα, τα πλεκτά κλπ (Fabbris T., Malanchini F., 1999) Η αυξητική τάση των µισθών στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και οι αλλαγές των υποδοµών και των µεθόδων στην παραγωγή που θα επιφέρει η ένταξή τους στην ΕΕ, θα αλλάξει τον µελλοντικό ανταγωνισµό µεταξύ των χωρών ΚΑΕ και ΤΜΧ. Η τελική πάντως κατάληξη από την εξέλιξη αυτή θα εξαρτηθεί όχι µόνο από την ικανότητα των ΤΜΧ να υιοθετήσουν από µόνες τους τις απαιτήσεις και τις προδιαγραφές των ευρωπαϊκών και παγκοσµίων αγορών, αλλά και από την ικανότητα και θέληση των ευρωµεσογειακών εταίρων να φέρουν σε πέρας τα συµφωνηθέντα της Βαρκελώνης. Το παράδειγµα της εξωτερίκευσης του εµπορίου στον τοµέα των υφαντουργικών ή των ηλεκτρικών µηχανηµάτων και εξαρτηµάτων είναι αποφασιστικής σηµασίας για την είσοδο των ΤΜΧ στη διεθνή αλυσίδα των υποµισθώσεων (subcontracting) των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων. Στην περίπτωση αυτή το καλύτερο παράδειγµα αποτελούν Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2003, 9(23)

548 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος οι ίδιες οι χώρες ΚΑΕ, όπου το παραγόµενο εµπόριο των υποµισθώσεων εκτιµάται προς το παρόν στα 6 δις., έναντι µόλις 1 δις για τις ΤΜΧ (Alessandrini S., 2000). Μάλιστα, µε την ευρωµεσογειακή εταιρική σχέση προβλέπονται αρκετοί τρόποι και µηχανισµοί προς την κατεύθυνση αυτή. Συµπερασµατικά, η πλήρης αξιοποίηση της ευρωµεσογειακής εταιρικής σχέσης αποτελεί το σηµαντικότερο όπλο των ΤΜΧ για την ελαχιστοποίηση των όποιων κινδύνων συνεπάγεται η νέα προς ανατολάς διεύρυνση της ΕΕ. Παράλληλα, η ενίσχυση των εµπορικών και οικονοµικών δεσµών µεταξύ των ΤΜΧ και των χωρών ΚΑΕ µέσω αµοιβαίων εµπορικών φιλελευθεροποιήσεων, σύναψης συµφωνιών ελευθέρου εµπορίου και εφαρµογής εκ µέρους των ΤΜΧ του πλεονεκτήµατος της σώρευσης καταγωγής αποτελούν άµεσες προτεραιότητες. Βιβλιογραφία ΠΑΠΑΣΤΑΜΚΟΣ Γ (2000), Ευρωπαϊκές Εξωτερικές Σχέσεις, Αθήνα. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (1995), Προτάσεις για την εφαρµογή µιας Ευρωµεσογειακής εταιρικής σχέσης, COM (95) 72 endg., Abschn. 2. 1. 3. HOECKMAN B., EBY KONAN D., (1999), Deep Integration, Non-discrimination and Euro- Mediterranean Free Trade, Workshop on The dynamics of New Regionalism in MENA: Integration, Euro-Med Partnership Agreements and After, ERF, Cairo February 1999. THE EURO-MEDITERRANEAN PARTNERSHIP IN THE YEAR 2000, Second FEMISE Report on the Euro-Mediterranean Partnership, Juli 2000 POPULATION DIVISION, (2000), Replacement Migration, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat, March 2000. ΚΑΖΑΚΟΣ Π., ΛΙΑΡΓΚΟΒΑΣ Π., (1996), Μεταρρύθµιση και οικονοµική συνεργασία στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, Αθήνα 1996 ERF CONFERENCE (2000), Economic Trends in the MENA Region, February 2000. TOVIAS A., DAFNI I., (2000), From 15 to 21: The Impact of the next EU Enlargement on Mediterranean non Member Countries, FEMISE Research Program, October 2000, MICHALET CH. A., (1999) La sėduction des nations, Economica 1999. SIDERI S., (1999) The Impact of EU Enlargement for the Mediterranean Region, Intermediary Report, FEMISE Research Program, 1999. THE EURO-MEDITERRANEAN PARTNERSHIP IN THE YEAR 2000, Second FEMISE Report on the Euro-Mediterranean Partnership, Juli 2000, JABARIN A. MUAZ S., (2000) The Impact of Euro-Mediterranean Partnership on Jordan s and Palestine s Agricultural Sectorsfrom a Water Perspective-Executive Summary, Intermediary Report, FEMISE Research Program, June 2000. FABBRIS T. MALANCHINI F., (1999) Patterns of Vertical Specialization and European Outward Processing Trade: A Comparative Analysis between Mediterranean Countries and CEEC. Is There Real Competition?, FEMISE Research Program, 1999. Alessandrini S., (2000) Foreign Direct Investment in the Mediterranean Countries, Third Interim Report of the EU Project, June 2000. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης