Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο 71 003, Κρήτη Τηλ. 2810-394603, email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης www.child-obesity.gr "πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης" Εργαστήριο ιατροφής & Επιδηµιολογίας Νοσηµάτων ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 3 ÔÅÕ ÏÓ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr
Στα πλαίσια του προγράμματος ΠΡΌΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΏΙΜΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΊΑΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΆ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΉΣ ΗΛΙΚΊΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΌ ΗΡΑΚΛΕΊΟΥ ΚΡΉΤΗΣ εφαρμόστηκε ένα πιλοτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης παιδιών, εκπαιδευτικών και γονέων σε θέματα υγιεινής διατροφής, φυσικής άσκησης και πρόληψης της παιδικής παχυσαρκίας. 2
Ο στόχος... Στόχος του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού προγράμματος παρέμβασης ήταν να ευαισθητοποιηθούν τα παιδιά, οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί για θέματα που σχετίζονται με τη διατροφή, τη φυσική άσκηση και την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας ήδη από την προσχολική ηλικία. Οι παρεμβάσεις που επικεντρώνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας καθώς τα παιδιά στην ηλικία αυτή δεν έχουν ακόμα διαμορφώσει πλήρως τις διατροφικές τους συνήθειες, ενώ ταυτόχρονα, έχουν ελάχιστο ή και καθόλου έλεγχο στους κοινωνικούς και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που σχετίζονται με τη διαμόρφωση των διατροφικών επιλογών. Αν ένα παιδί είναι παχύσαρκο στην προσχολική ηλικία (κάτω των 5 ετών) έχει αυξημένο κίνδυνο για να αναπτύξει κεντρικού τύπου παχυσαρκία και καρδιαγγειακά προβλήματα στην ενήλικη ζωή. Για τους λόγους αυτού είναι σημαντικό να δημιουργηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα που θα προσεγγίζουν παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας προκειμένου να προλάβουμε, αλλά και να αντιμετωπίσουμε, την επιδημία της παιδικής παχυσαρκίας. 3
Το πλάνο... Γονείς Εκπαιδευτικοί Βασικοί υπεύθυνοι για το είδος και την ποσότητα της τροφής που είναι διαθέσιμη στα παιδιά. Πρότυπο διατροφικών συνηθειών και συμπεριφορών για τα παιδιά. Διαμορφώνουν τις γνώσεις και τις αντιλήψεις που έχουν τα παιδιά για θέματα διατροφής. Βασικοί υπεύθυνοι για την εκπαίδευση των παιδιών. Σημαντικό ρόλο στο είδος και την ποσότητα της τροφής που είναι διαθέσιμη στα παιδιά. Διαμορφώνουν τις γνώσεις και τις αντιλήψεις που έχουν τα παιδιά για θέματα διατροφής. Παιδιά Η πρόσβαση σε τρόφιμα καθορίζεται από τους μεγαλύτερους. Δεν έχουν διαμορφώσει πλήρως ακόμα τις δικές τους διατροφικές συνήθειες. Ο καλύτερος τρόπος επικοινωνίας με τα παιδιά είναι το παιχνίδι. 4
Η εφαρμογή Η εφαρμογή της παρέμβασης πραγματοποιήθηκε σε 3 δημοτικούς παιδικούς σταθμούς στο νομό Ηρακλείου, Κρήτης. Τις πρωινές ώρες στο πλαίσιο της καθιερωμένης εκπαίδευσης των παιδιών πραγματοποιήθηκε το «Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας» και τις απογευματινές ώρες τα «Εκπαιδευτικά σεμινάρια για γονείς και εκπαιδευτικούς». Συνολικά, έλαβαν μέρος στο πρόγραμμα παρέμβασης: περίπου 180 παιδιά προσχολικής ηλικίας (~4 ετών), περίπου 200 γονείς παιδιών που παρακολουθούσαν στους συγκεκριμένους παιδικούς σταθμούς, οι εκπαιδευτικοί των παιδικών σταθμών. 5
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας Έχοντας ως στόχο την ευαισθητοποίηση των παιδιών σε θέματα που αφορούν τη διατροφή, χρησιμοποιήσαμε ως μέσο προσέγγισης της διατροφικής γνώσης το θεατρικό παιχνίδι και το κουκλοθέατρο. Σχεδιάστηκε, λοιπόν, ένα πρόγραμμα παρέμβασης, διάρκειας περίπου 90 λεπτών που εφαρμόστηκε σε τμήματα των 20-25 παιδιών σε δημοτικούς παιδικούς σταθμούς στο Ηράκλειο Κρήτης. Η δομή του προγράμματος παρέμβασης παρουσιάζεται αναλυτικά παρακάτω: Γνωριμία με την παιδαγωγό Παιχνίδι με θέμα την πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής Αφήγηση παραμυθιού με θέμα τη σημασία της διατροφής στην υγεία. Δραματοποίηση του παραμυθιού από τα παιδιά. Συζήτηση των παιδιών με την παιδαγωγό για τα οφέλη και τις συνέπειες των διατροφικών συνηθειών. Κουκλοθέατρο με θέμα την απόκτηση και τη διατήρηση ενός υγιούς σώματος. Ζωγραφική από τα παιδιά με θέμα τα ερεθίσματα τους από το παραπάνω εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Απονομή μεταλλίων σε όλα τα παιδιά για τη συμμετοχή τους στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. 6
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας: Η πυραμίδα Στο παιχνίδι με την πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής, αρχικά επεξηγήθηκε από την παιδαγωγό ποιές ομάδες των τροφίμων περιλαμβάνονται σε κάθε επίπεδο της πυραμίδας και πόσο συχνά είναι καλό να καταναλώνονται τα τρόφιμα κάθε ομάδας. Κατόπιν, όλα τα παιδιά συμμετείχαν σε ένα μουσικοχορευτικό παιχνίδι, όπου και κατασκεύασαν τη δικιά τους πυραμίδα από καρτέλες με τρόφιμα της Μεσογειακής διατροφής και πανιά. 7
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας: Το παραμύθι Στη συνέχεια παρουσιάστηκε από την παιδαγωγό στα παιδιά ένα κατάλληλα διαμορφωμένο παραμύθι που αναδείκνυε τη σύνδεση της καθημερινής διατροφής με την υγεία. Το παραμύθι που επιλέχθηκε ήταν ο Ο Παππούς Ροδαλός και η Μαγική Συνταγή το οποίο επιμελήθηκαν κατάλληλα οι διατροφολόγοι της επιστημονικής ομάδας. Μέσα από την παραστατική περιγραφή του παραμυθιού, δόθηκαν πολλαπλά ερεθίσματα στα παιδιά και έπειτα, πραγματοποιήθηκε η δραματοποίηση του παραμυθιού από τα παιδιά. Τα ίδια τα παιδιά, δηλαδή, μετέτρεψαν το παραμύθι από απλή ιστορία σε θεατρική δράση. 8
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας: Το κουκλοθέατρο Μετά την ολοκλήρωση του θεατρικού παιχνιδιού, τα παιδιά παρακολούθησαν μια παράσταση κουκλοθέατρου. Για αυτόν τον σκοπό, διαμορφώθηκε ένα παραμύθι με θέμα την απόκτηση και τη διατήρηση ενός υγιούς σώματος. Μέσα από τη συγκεκριμένη παράσταση έγινε προσπάθεια να τονιστεί η σημασία της ισορροπίας και της ποικιλίας στη διατροφή, αλλά και ο σημαντικός ρόλος της φυσικής δραστηριότητας στην υγεία. Δύο βοηθητικά βίντεο με τη δράση του θεατρικού παιχνιδιού αλλά και του κουκλοθέατρου υπάρχουν διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του προγράμματος www.child-obesity.gr 9
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας: Οι εντυπώσεις των παιδιών μέσα από τις ζωγραφιές τους 10
Εκπαιδευτικά σεμινάρια για γονείς και εκπαιδευτικούς Τα εκπαιδευτικά σεμινάρια σε γονείς και εκπαιδευτικούς πραγματοποιήθηκαν απογευματινές ώρες και είχαν δύο άξονες, αρχικά την ενημέρωση των ενδιαφερομένων και, κατόπιν, συζήτηση με αυτούς. Η ενημέρωση μέσω παρουσιάσεων/ ομιλιών περιελάμβανε τα εξής θέματα: Συχνότητα εμφάνισης, αίτια και επιπτώσεις παιδικής παχυσαρκίας Σημασία μεσογειακής διατροφής στην προαγωγή της υγείας και τη διατήρηση υγιούς σωματικού βάρους. Διατροφικές συστάσεις για παιδιά προσχολικής ηλικίας. Συστάσεις για φυσική δραστηριότητα σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Διαχείριση διατροφικών συμπεριφορών των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Η συζήτηση που ακολούθησε θεωρήθηκε απαραίτητο στοιχείο της παρέμβασης στους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, καθώς μέσα από την παρουσίαση δεν ήταν εφικτή η προσέγγιση όλων των πιθανών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί στην καθημερινή πρακτική τους. Έτσι, με αυτό τον τρόπο η προσέγγιση των γονέων έγινε περισσότερο διαδραστική και εξατομικευμένη. 11
Μερικά από τα ερωτήματα που τέθηκαν από γονείς και εκπαιδευτικούς παρουσιάζονται παρακάτω: Το παιδί μου δεν κάθεται να φάει μόνο του, είναι σωστό να το ταΐζω συνέχεια εγώ; Πότε ένα παιδί είναι παχύσαρκο; Επιτρέπεται να πούμε εμείς ως γονείς στο παιδί ότι είναι παχύσαρκο; Το παιδί μου τρώει πολύ, μπορώ να του πω ότι κινδυνεύει να πάθει βουλιμία ή ανορεξία; Το παιδί μου τρώει υγιεινές τροφές, αλλά τρώει διαρκώς κατά τη διάρκεια της ημέρας, είναι ανησυχητικό; Πόσο μπορώ να πιέσω το παιδί μου να φάει συγκεκριμένες τροφές που είναι υγιεινές, π.χ. φρούτα και λαχανικά, αλλά δεν του αρέσουν; Πώς θα πείσω το παιδί μου να ακολουθεί υγιεινό τρόπο διατροφής και άσκησης, όταν εγώ δεν το κάνω; Το παιδί μου δεν κάθεται να φάει το μεσημεριανό, και μετά από λίγο πεινάει και ζητάει να φάει οτιδήποτε άλλο, τι μπορώ να κάνω; Πώς μπορώ να κατευθύνω το παιδί να κάνει ένα συγκεκριμένο άθλημα που αρέσει σε εμένα; Ποια είναι η σωστή ηλικία για να ξεκινήσει το παιδί μου να ασχολείται με κάποιο ομαδικό άθλημα, π.χ. μπάσκετ, ποδόσφαιρο, κλπ; Η κατανάλωση σοκολάτας σχετίζεται με "υπερένταση" και αυξημένη "κινητικότητα" στα παιδιά; Κάποια παιδιά αρνούνται να φάνε στον παιδικό σταθμό και χρησιμοποιούμε ως εκπαιδευτικοί διάφορους τρόπους ενίσχυσης (π.χ. αν φας το φαγητό σου, θα σου δώσω γλυκό μετά). Είναι σωστός αυτός ο χειρισμός; 12
Στα πλαίσια του προγράμματος για την "Πρόληψη και πρώιμη διάγνωση παχυσαρκίας και διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης" διοργανώθηκε ενημερωτική-επιστημονική εκδήλωση με θέμα "Επιδημία της Παιδικής Παχυσαρκίας ΚΑΙ στην Κρήτη: Τι πρέπει να ξέρουμε". Στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Ξενοδοχείο 'ΑΤRΙΟΝ' στο Ηράκλειο Κρήτης την Δευτέρα 24 Μαρτίου 2014 παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα για τα αίτια και τους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης της παιδικής παχυσαρκίας. ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ Επιδημία της Παιδικής Παχυσαρκίας ΚΑΙ στην Κρήτη: Τι πρέπει να ξέρουμε ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Επιδημία της Παιδικής Παχυσαρκίας ΚΑΙ στην Κρήτη: Τι πρέπει να ξέρουμε 24 Μαρτίου 2014, Ξενοδοχείο ΑΤΡΙΟΝ, Ηράκλειο Δευτέρα, 24 Μαρτίου 2014, 17:00 Ξενοδοχείο ΑΤΡΙΟΝ, Ηράκλειο Ομιλητές: Debbie Lawlor: Καθηγήτρια Επιδημιολογίας, Πανεπιστήμιο Bristol, Ηνωμένο Βασίλειο Neil Pearce: Καθηγητής Επιδημιολογίας, London School of Hygiene and Tropical Medicine, Ηνωμένο Βασίλειο Γιώργος Χρούσος: Καθηγητής Παιδιατρικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελλάδα Ανδρέας Μαργιωρής: Κοσμήτορας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ελλάδα Λήδα Χατζή: Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας & Διατροφής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ελλάδα Δαμασκηνή Βάλβη: Iατρός, Centre for Research in Environmental Epidemiology, Βαρκελώνη, Ισπανία Μανόλης Κογεβίνας: Καθηγητής, Centre for Research in Environmental Epidemiology, Βαρκελώνη, Ισπανία 17:00 17:15 17:45 18:15 18:45 19:00 19:30 20:00 20:30 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Εισαγωγή: Το πρόγραμμα πρόληψης παιδικής παχυσαρκίας στην Κρήτη Λήδα Χατζή, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας & Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Ο ρόλος του λιπώδους ιστού στην ανάπτυξη της φλεγμονής Ανδρέας Μαργιωρής, Κοσμήτορας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης Ο υπερσιτισμός στα πρώιμα στάδια της ζωής Debbie Lawlor, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας, Πανεπιστήμιο Bristol, Ηνωμένο Βασίλειο Πρώιμες εκθέσεις σε περιβαλλοντικούς ρύπους και η σχέση τους με την ανάπτυξη της παιδικής παχυσαρκίας Δαμασκηνή Βάλβη, Creal, Βαρκελώνη, Ισπανία Διάλειμμα Καταπολεμώντας την παιδική παχυσαρκία μέσω των χαμηλών εκπομπών άνθρακα Neil Pearce, London School of Hygiene and Tropical Medicine, Ηνωμένο Βασίλειο Ο ρόλος του stress και η ανάπτυξη της παιδικής παχυσαρκίας Γιώργος Χρούσος, Καθηγητής Παιδιατρικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών Επιστημονικές προτεραιότητες στην έρευνα για την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας Μανόλης Κογεβίνας, Creal, Βαρκελώνη, Ισπανία Συζήτηση Πρόγραμμα Πρόληψης και Πρώιμης Διάγνωσης Παχυσαρκίας και Διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης - Κωδικός MIS 349580 Πρόγραμμα Πρόληψης και Πρώιμης Διάγνωσης Παχυσαρκίας και Διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης - Kωδικός MIS 349580 Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης 13
Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Επιμέλεια κειμένων Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Θεατρικό Παιχνίδι Γεωργία Πούλιου, Παιδαγωγός Κουκλοθέατρο Ομάδα Φύρδην Μίγδην, www.firdinmigdin.gr Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Όμάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, PhD Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Γερμανάκης Ιωάννης, Επίκ. Καθ. Παιδιατρικής (Παιδοκαρδιολογία) Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγ. Εφαρμογών Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Ανάπτυξη Λογισμικού Μηλολιδάκης Γιάννης, Μηχανικός Πληροφορικής Διοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Μαντζουράνη Ευαγγελία, Καθηγήτρια Παιδιατρικής Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Στειακάκη Ευτυχία, Αν. Καθ. Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD 3 Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr