12 Orphanet Ιστοσελίδα ελεύθερης πρόσβασης που παρέχει πληροφορίες για τις σπάνιες παθήσεις, τα κλινικά πειράµατα, τα φάρµακα και συνδέσµους για οµάδες υποστήριξης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ιστοσελίδα: www.orpha.net Χρωµοσωµικές Αλλαγές EuroGentest Ιστοσελίδα ελεύθερης πρόσβασης που παρέχει πληροφορίες για τον γενετικό έλεγχο και συνδέσµους για οµάδες υποστήριξης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ιστοσελίδα: www.eurogentest.org Ή την τοπική σας κλινική γενετικής διάγνωσης: Εργαστήριο Ιατρικής Γενετικής Πανεπιστήµιο Αθηνών Νοσοκοµείο Παίδων " Αγία Σοφία" Αθήνα Τηλ: +210 7795553 http://iatriki-genetiki.med.uoa.gr Μεταφρασµένο από την Κατερίνα Πουγούνια και την Μαρία Τζέτη. Ιανουάριος 2009 Αυτή η προσπάθεια υποστηρίζεται από τη EuroGentest, ΝοΕ υποστηριζόµενο από το ΕU-FP6.τηλέφωνο επικοινωνίας 512148 Εικονογράφηση: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com Πληροφορίες για Ασθενείς και Οικογένειες
2 Χρωµοσωµικές Αλλαγές Το φυλλάδιο αυτό παρέχει πληροφορίες για το τι είναι οι χρωµοσωµικές αλλαγές, πώς κληρονοµούνται και πότε µπορούν να προκαλέσουν προβλήµατα. Σχεδιάστηκε για να χρησιµοποιείται παράλληλα µε τις συζητήσεις που θα κάνετε µε τον ειδικό γενετιστή σας. Για να κατανοήσετε την έννοια των χρωµοσωµικών αλλαγών, καλό θα ήταν να µαθαίνατε πρώτα για τα γονίδια και τα χρωµοσώµατα. Τι είναι τα γονίδια και τα χρωµοσώµατα; Το σώµα µας αποτελείται από εκατοµµύρια κύτταρα. Τα περισσότερα κύτταρα περιέχουν µια ολοκληρωµένη σειρά από γονίδια. ιαθέτουµε λοιπόν χιλιάδες γονίδια. Τα γονίδια περιέχουν οδηγίες που ελέγχουν την ανάπτυξή µας και τον τρόπο που δουλεύει το σώµα µας. Είναι επίσης υπεύθυνα για πολλά από τα χαρακτηριστικά µας, όπως το χρώµα των µατιών, την οµάδα αίµατος και το ύψος. Τα γονίδια βρίσκονται πάνω σε νηµατοειδείς δοµές που ονοµάζονται χρωµοσώµατα. Τα περισσότερα κύτταρα διαθέτουν 46 χρωµοσώµατα. Κληρονοµούµε τα χρωµοσώµατά µας από τους γονείς µας, 23 από τη µητέρα και 23 από τον πατέρα µας, και ως εκ τούτου έχουµε δύο οµάδες 23 χρωµοσωµάτων ή 23 «ζεύγη». Τα χρωµοσώµατα είναι φτιαγµένα από γονίδια, εποµένως κληρονοµούµε δύο αντίγραφα των περισσότερων γονιδίων, ένα αντίγραφο από κάθε γονέα. Αυτός είναι ο λόγος που έχουµε συχνά παρόµοια χαρακτηριστικά µε τους γονείς µας. Τα χρωµοσώµατα και τα γονίδια φτιάχνονται από µια χηµική ουσία που λέγεται DNA. 11 και ίσως το θεωρούν δύσκολο να επικοινωνήσουν ξανά µαζί τους. Οι ειδικοί γενετιστές έχουν συχνά µεγάλη εµπειρία µε οικογένειες που αντιµετωπίζουν τέτοιες καταστάσεις και ίσως να µπορούν να σας βοηθήσουν να συζητήσετε το ζήτηµα αυτό µε τα υπόλοιπα µέλη της οικογένειάς σας. Πράγµατα που πρέπει να θυµάστε Μια αναδιάταξη είτε κληρονοµείται από έναν γονέα είτε συµβαίνει κατά τη διάρκεια της σύλληψης. Μια αναδιάταξη δεν είναι δυνατόν να διορθωθεί -είναι παρούσα για µια ζωή. Μια αναδιάταξη δε µεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Εποµένως ένας φορέας µετάθεσης µπορεί, για παράδειγµα, να είναι δότης αίµατος. Συχνά οι άνθρωποι νιώθουν ενοχές για µια χρωµοσωµική αναδιάταξη που υπάρχει στην οικογένεια. Να θυµάστε ότι η µετάθεση δεν αποτελεί λάθος κανενός και κανείς δε µπορεί να έκανε κάτι που να την προκάλεσε. Η πλειοψηφία των φορέων µιας ισοζυγισµένης µετάθεσης µπορούν να κάνουν υγιή παιδιά. Από που µπορώ να πάρω περισσότερες πληροφορίες για τις χρωµοσωµικές αλλαγές; Αυτός είναι ένας συνοπτικός οδηγός για τις χρωµοσωµικές αλλαγές. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε: Unique- Οµάδα υποστήριξης σπάνιων παθήσεων στο Ενωµένο Βασίλειο + 44 (0) 1883 330766 info@rarechromo.org Ιστοσελίδα: www.rarechromo.org
10 αναδιάταξη είναι συνήθως ιδιαίτερα χαµηλή. Εικόνα 1: Γονίδια, Χρωµοσώµατα και DNA 3 Έλεγχος χρωµοσωµικών αναδιατάξεων Για να εξακριβωθεί εάν ένα άτοµο φέρει µια αναδιάταξη διατίθεται γενετικός έλεγχος. Γίνεται µε µια απλή εξέταση αίµατος και έπειτα τα κύτταρα από το αίµα εξετάζονται στο εργαστήριο για να µελετηθεί η διάταξη των χρωµοσωµάτων. Αυτή η διαδικασία ονοµάζεται καρυοτυπικός έλεγχος. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα ελέγχου κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης, ώστε να ελεγχθεί η δοµή των χρωµοσωµάτων του εµβρύου. Αυτή η εξέταση ονοµάζεται προγεννητικός έλεγχος και αν σας ενδιαφέρει, θα πρέπει να συζητήσετε γι αυτήν µε έναν ειδικό γενετιστή (περισσότερες πληροφορίες γι αυτές τις εξετάσεις είναι διαθέσιµες στα φυλλάδια CVS και Αµνιοπαρακέντηση ). Τι συµβαίνει µε τα άλλα µέλη της οικογένειας Εάν βρεθεί µια αναδιάταξη σε κάποιο µέλος της οικογένειάς σας, ίσως θελήσετε να το συζητήσετε και µε άλλα µέλη της οικογένειας. Θα τους δοθεί, έτσι, η δυνατότητα να κάνουν µια εξέταση αίµατος για να δουν εάν φέρουν και αυτοί την αναδιάταξη. Αυτή η πληροφορία είναι ιδιαίτερα σηµαντική για τα µέλη της οικογένειας που έχουν παιδιά ή που σκοπεύουν να κάνουν παιδιά στο µέλλον. Εάν δε φέρουν την αναδιάταξη, δε µπορούν να τη µεταβιβάσουν στα παιδιά τους. Εάν τη φέρουν, µπορούν να κάνουν µια εξέταση κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης για να ελέγξουν τα χρωµοσώµατα του εµβρύου. Μερικοί άνθρωποι το θεωρούν δύσκολο να µιλήσουν για την αναδιάταξη σε άλλα µέλη της οικογένειας. Ενδεχοµένως να ανησυχούν µήπως τους προκαλέσουν αναστάτωση. Σε ορισµένες οικογένειες, τα άτοµα έχουν χάσει την επαφή µε τους συγγενείς Τα χρωµοσώµατα που αριθµούνται 1 έως 22 (Εικόνα 2) είναι παρόµοια σε αρσενικά και θηλυκά και καλούνται αυτοσωµικά χρωµοσώµατα. Το 23ο ζεύγος είναι διαφορετικό στα αρσενικά και τα θηλυκά και τα χρωµοσώµατα που το αποτελούν ονοµάζονται φυλετικά χρωµοσώµατα. Υπάρχουν δύο τύποι φυλετικών χρωµοσωµάτων, το Χ χρωµόσωµα και το Υ χρωµόσωµα. Τα θηλυκά, φυσιολογικά, διαθέτουν δύο Χ χρωµοσώµατα (ΧΧ). Το θηλυκό κληρονοµεί ένα Χ χρωµόσωµα από τη µητέρα του και ένα Χ χρωµόσωµα από τον πατέρα του. Τα αρσενικά, φυσιολογικά, διαθέτουν ένα Χ και ένα Υ χρωµόσωµα (ΧΥ). Το αρσενικό κληρονοµεί ένα Χ χρωµόσωµα από τη µητέρα του και ένα Υ χρωµόσωµα από τον πατέρα του. Η Εικόνα 2 δείχνει τα χρωµοσώµατα ενός άρρενος, αφού το τελευταίο ζεύγος χρωµοσωµάτων είναι (ΧΥ).
4 Εικόνα 2: 23 ζεύγη χρωµοσωµάτων διατεταγµένα σύµφωνα µε το µέγεθος. Το χρωµόσωµα 1 είναι το µεγαλύτερο. Τα τελευταία δύο χρωµοσώµατα είναι τα φυλετικά χρωµοσώµατα. Αναστροφές Χρωµοσωµική αναστροφή παρατηρείται όταν κάποιο τµήµα ενός χρωµοσώµατος αναστρέφεται έτσι ώστε η αλληλουχία των γονιδίων στο χρωµόσωµα να είναι ανεστραµµένη σε αυτό το σηµείο. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων µια αναστροφή δεν προκαλεί προβλήµατα υγείας στο άτοµο που τη φέρει. Εάν ένας γονέας φέρει µια ασυνήθιστη χρωµοσωµική αναδιάταξη, θα τη µεταβιβάσει στους απογόνους του; 9 Χρωµοσωµικές Αλλαγές Είναι σηµαντικό να έχουµε τη σωστή ποσότητα χρωµοσωµικού υλικού επειδή τα γονίδια, που καθοδηγούν τα κύτταρα του σώµατος µας, βρίσκονται πάνω στα χρωµοσώµατα. Κάθε αλλαγή στον αριθµό, το µέγεθος ή τη δοµή των χρωµοσωµάτων µας µπορεί να σηµαίνει αλλαγή στην ποσότητα ή τη διάταξη της γενετικής πληροφορίας. Μια τέτοια αλλαγή µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα µαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακή καθυστέρηση και προβλήµατα υγείας στο παιδί. Οι χρωµοσωµικές αλλαγές µπορεί να κληρονοµηθούν από τους γονείς. Πιο συχνά, οι χρωµοσωµικές αλλαγές συµβαίνουν είτε όταν σχηµατίζεται το ωάριο ή το σπερµατοζωάριο, ή κατά τη διάρκεια της σύλληψης. Αυτές οι αλλαγές συµβαίνουν χωρίς να Όχι απαραίτητα, υπάρχουν ορισµένα ενδεχόµενα για κάθε εγκυµοσύνη: Το παιδί µπορεί να κληρονοµήσει µια απολύτως φυσιολογική χρωµοσωµική διάταξη. Το παιδί µπορεί να κληρονοµήσει την ίδια χρωµοσωµική αναδιάταξη µε τον γονέα. Το παιδί µπορεί να γεννηθεί µε µαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακή καθυστέρηση και προβλήµατα υγείας. Η εγκυµοσύνη µπορεί να καταλήξει σε αποβολή. Εποµένως, ένα άτοµο που φέρει µία χρωµοσωµική αναδιάταξη είναι δυνατόν να κάνει υγιή παιδιά. Επειδή κάθε αναδιάταξη είναι µοναδική, οι φορείς θα πρέπει να συζητήσουν για τη δική τους περίπτωση µε έναν ειδικό γενετιστή. Συχνά, ένα παιδί µπορεί να γεννηθεί µε µια αναδιάταξη παρόλο που και οι δύο γονείς του έχουν φυσιολογικά χρωµοσώµατα. Αυτή ονοµάζεται «de novo» (από τα Λατινικά) ή νέα αναδιάταξη. Σε αυτή την περίπτωση, η πιθανότητα να κάνουν οι γονείς κι άλλο παιδί µε την ίδια
8 Ενθέσεις έχουµε τη δυνατότητα να τις ελέγξουµε. 5 Χρωµοσωµική ένθεση παρατηρείται όταν ένα τµήµα ενός χρωµοσώµατος εισάγεται σε µία ασυνήθιστη θέση του ίδιου ή άλλου χρωµοσώµατος. Εάν δεν υπάρχει προσθήκη ή απώλεια χρωµοσωµικού υλικού, τότε το άτοµο που τη φέρει είναι συνήθως υγιές. Ωστόσο στην περίπτωση που υπάρχει προσθήκη ή απώλεια χρωµοσωµικού υλικού, το άτοµο µπορεί να παρουσιάσει µαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακή καθυστέρηση και προβλήµατα υγείας. Υπάρχουν δύο κύριοι τύποι χρωµοσωµικών αλλαγών. Αλλαγές στον αριθµό των χρωµοσωµάτων. Όταν υπάρχουν περισσότερα ή λιγότερα αντίγραφα ενός συγκεκριµένου χρωµοσώµατος από το συνηθισµένο. Αλλαγές στη χρωµοσωµική δοµή. Όταν ένα χρωµόσωµα αποδιοργανώνεται ή αναδιατάσσεται µε κάποιον τρόπο. Αυτό µπορεί να περιλαµβάνει την προσθήκη ή την απώλεια χρωµοσωµικού υλικού. Σε αυτό το φυλλάδιο θα εξετάσουµε τις χρωµοσωµικές διαγραφές, τους χρωµοσωµικούς διπλασιασµούς, τις χρωµοσωµικές προσθήκες, τις χρωµοσωµικές αντιστροφές και τα δαχτυλίδια. Εάν θέλετε πληροφορίες για τις χρωµοσωµικές µεταθέσεις, κοιτάξτε το φυλλάδιο Χρωµοσωµικές Μεταθέσεις. Αλλαγές στον χρωµοσωµικό αριθµό αχτυλιοειδές χρωµόσωµα Το δακτυλιοειδές χρωµόσωµα παρατηρείται όταν τα άκρα ενός χρωµοσώµατος ενώνονται µε τη µορφή δακτυλίου. Αυτό συνήθως συµβαίνει όταν διαγράφονται τα δύο άκρα ενός χρωµοσώµατος. Τα κοµµένα άκρα του χρωµοσώµατος είναι «κολλώδη» και ενώνονται µεταξύ τους σχηµατίζοντας έναν δακτύλιο. Οι συνέπειες του δακτυλιοειδούς χρωµοσώµατος στο άτοµο συνήθως εξαρτώνται από το πόσο χρωµοσωµικό υλικό («πληροφορία») έχει διαγραφεί πριν σχηµατίσει το χρωµόσωµα το «δαχτυλίδι». Συνήθως, κάθε κύτταρο στο σώµα ενός ατόµου περιέχει 46 χρωµοσώµατα. Μερικές φορές, ωστόσο, ένα µωρό γεννιέται µε περισσότερα ή λιγότερα χρωµοσώµατα. Σε αυτή την περίπτωση το µωρό διαθέτει περισσότερα ή λιγότερα γονίδια ή οδηγίες από το κανονικό. Ένα από τα πιο συνηθισµένα παραδείγµατα µιας γενετικής πάθησης που προκαλείται από ένα επιπλέον χρωµόσωµα είναι το σύνδροµο Down. Άτοµα µε αυτή την πάθηση έχουν 47 χρωµοσώµατα στα κύτταρά τους αντί για 46 επειδή έχουν τρία αντίγραφα του χρωµοσώµατος 21 αντί για 2.
6 Εικόνα 3: Χρωµοσώµατα από ένα κορίτσι (το τελευταίο ζεύγος των χρωµοσωµάτων είναι ΧΧ) µε σύνδροµο Down. Υπάρχουν τρία αντίγραφα του χρωµοσώµατος 21 αντί για 2. Μεταθέσεις Εάν θέλετε πληροφορίες για τις µεταθέσεις, παρακαλώ κοιτάξτε το φυλλάδιο Χρωµοσωµικές Μεταθέσεις. 7 Ελλείµµατα Αλλαγές στη χρωµοσωµική δοµή Αλλαγές στη χρωµοσωµική δοµή συµβαίνουν όταν ένα χρωµόσωµα σπάει σε διάφορα σηµεία και αναδιατάσσεται µε ορισµένο τρόπο. Η διαδικασία περιλαµβάνει την προσθήκη ή την απώλεια χρωµοσωµικού υλικού και συµβαίνει µε διάφορους τρόπους που συζητούνται παρακάτω. Οι αλλαγές στη χρωµοσωµική δοµή µπορεί να είναι πολύ µικρές και γι αυτό να είναι δύσκολο να εντοπιστούν από τους επιστήµονες στο εργαστήριο. Ακόµα και όταν βρεθεί η αλλαγή στο χρωµόσωµα, είναι συχνά δύσκολο να προβλεφθεί τι αντίκτυπο θα έχει σε ένα παιδί. Αυτό µπορεί να ανησυχεί τους γονείς που θέλουν να έχουν όσες περισσότερες πληροφορίες γίνεται για το µέλλον του παιδιού τους. Κατά τη δηµιουργία χρωµοσωµικών ελλειµµάτων, τµήµα ενός χρωµοσώµατος χάνεται ή διαγράφεται. Ελλείµµατα µπορεί να συµβούν σε οποιδήποτε χρωµόσωµα, σε οποιοδήποτε σηµείο του και µπορεί να έχει οποιαδήποτε έκταση. Εάν το υλικό (τα γονίδια) που έχει διαγραφεί περιέχει σηµαντικές οδηγίες για το σώµα, αυτό το άτοµο µπορεί να εµφανίσει µαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακή καθυστέρηση και προβλήµατα υγείας. Η σοβαρότητα του κάθε συµπτώµατος εξαρτάται από το ποσό του χρωµοσώµατος που διαγράφεται, και από το πού ακριβώς γίνεται η διαγραφή. ιπλασιασµοί Κατά τον χρωµοσωµικό διπλασιασµό το χρωµόσωµα διπλασιάζει κάποιο τµήµα του, µε αποτέλεσµα να εµφανίζεται επιπλέον χρωµοσωµικό υλικό. Αυτό το επιπρόσθετο χρωµοσωµικό υλικό παρέχει επιπλέον οδηγίες για τη λειτουργία του σώµατος και αν οι πληροφορίες είναι πάρα πολλές µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα µαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακή καθυστέρηση και προβλήµατα υγείας στο παιδί.