Trainees perception and level of satisfaction of Greek ENT training: A questionnaire survey.

Otorhinolaryngologia - Head and Neck Surgery Issue 45, July - August - September 2011, pages 25-32 original article Trainees perception and level of satisfaction of Greek ENT training: A questionnaire survey. Βαθμός ικανοποίησης των ειδικευόμενων ωτορινολαρυγγολόγων από την εκπαίδευση τους στα νοσοκομεία της Αττικής - Προοπτική μελέτη με χρήση ερωτηματολογίου Eleni Pappa, Rania Adamopoulou, Anastasia Liapi ENT Department, Sotiria General Hospital of Athens Ελένη Παππά, Ράνια Αδαμοπούλου, Αναστασία Λιάπη Ω.Ρ.Λ. κλινική, Ν.Ν.Θ.Α «ΣΩΤΗΡΙΑ», Αθήνα Αλληλογραφία: Λιάπη Αναστασία, ΩΡΛ Κλινική, ΝΝΘΑ «ΣΩΤΗΡΙΑ», Μεσογείων 152, 115 27 Αθήνα, e-mail: a.liapi@doctors.org.uk Introduction: Proper training of young specialists is a prerequisite for offering high quality care to patients. The aim of this study is to assess how satisfied ENT junior doctors are from the training they receive. Materials and Methods: A questionnaire especially designed for this study was distributed to all ENT trainees between June and September 2010. There were 30 questions in total covering all aspects of training, i.e. hands-on training, research, exit exams. Results: 35% of the participants reported that they rarely have study days within their working week and 50% have not taken any study leave. 67.5% and 45.5% are not happy with the training they receive in Neurosurgery and Plastic Surgery respectively. The majority of junior doctors describe their supervision in theatre, clinics and emergency clinics as average. 80.5% of the trainees do not keep a logbook and 91.3% do not take part in regular appraisal. Conclusions: It becomes obvious that current ENT training is less than satisfactory. We need a more structured and consistent training programme to meet the needs of our rapidly expanding and challenging specialty and to ensure that Greek junior doctors are up-to-date and competitive within the European medical community. Keywords: ENT specialty, training, junior doctors, questionnaire. Εισαγωγή - Σκοπός: Η επαρκής εκπαίδευση των νέων ιατρών αποτελεί προϋπόθεση για τη σωστή παροχή υπηρεσιών υγείας. Σκοπός της μελέτης αυτής είναι να εκτιμήσουμε κατά πόσο ικανοποιημένοι αισθάνονται οι ειδικευόμενοι Ωτορινολαρυγγολόγοι από την ποιότητα εκπαίδευσής τους. Υλικό - Μέθοδος: Απευθυνθήκαμε στους ειδικευόμενους Ωτορινολαρυγγολόγους των νοσοκομείων Αττικής, το χρονικό διάστημα μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου 2010. Χρησιμοποιήσαμε ένα ερωτηματολόγιο το οποίο σχεδιάστηκε για την παρούσα μελέτη. Αποτελείται από τριάντα ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών ή ελεύθερου πεδίου, που καλύπτουν συνολικά το φάσμα της εκπαίδευσης όπως ιατρική ενημέρωση - επιστημονικό έργο, ιατροχειρουργική εκπαίδευση και αξιολόγηση - εξετάσεις ειδικότητας. Αποτελέσματα: Κύρια κριτήρια επιλογής του νοσοκομείου λήψης ειδικότητας αποτέλεσαν ο χρόνος αναμονής και η φήμη του νοσοκομείου. Το 35% των ειδικευόμενων θεωρούν ότι τους απομένει σπάνια χρόνος κατά τη διάρκεια του ωραρίου τους να ασχοληθούν με επιστημονικό έργο και το 30,5% καθόλου. Επίσης, ποσοστό 50% μας απάντησαν ότι δεν έχουν κάνει ακόμη χρήση της εκπαιδευτικής τους άδειας. 67.5% των ερωτώμενων δεν αισθάνονται ικανοποιημένοι από την εκπαίδευσή τους στη Νευροχειρουργική όπως και το 45.5% στην Πλαστική χειρουργική. Μέτρια εξάλλου θεωρούν οι περισσότεροι την επίβλεψή τους στο χειρουργείο, στα εξωτερικά ιατρεία αλλά και στο τμήμα επειγόντων περιστατικών (ποσοστό 34.5-41.5). Το 80.5% των εκπαιδευόμενων δε διατηρεί προσωπικό φάκελο προόδου (logbook) και το 91.3% δε συμμετέχει σε τακτική αξιολόγηση της εκπαίδευσής του. 25

Συμπεράσματα: Προκύπτει σαφώς ότι η εκπαίδευση ως έχει δεν κρίνεται ικανοποιητική. Απαιτείται ίσως ένα πιο δομημένο και τυποποιημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε στην ταχεία εξέλιξη της ειδικότητάς μας, να παρέχουμε υψηλής ποιότητας ιατρική περίθαλψη και να συμβαδίζουμε με τα αντίστοιχα προγράμματα των άλλων ευρωπαϊκών χωρών.. Λέξεις κλειδιά: εκπαίδευση ειδικευομένων, Ω.Ρ.Λ ειδικότητα, ερωτηματολόγιο. Εισαγωγή Η εκπαίδευση των ειδικευόμενων ιατρών, αποτελεί πολύ σημαντικό παράγοντα προαγωγής της υγείας, η σωστή παροχή της οποίας εξαρτάται ομότιμα τόσο από την αρτιότητα της διάγνωσης και της θεραπείας, όσο και από τη σωστή σχέση ιατρού ασθενούς. Η συνεχής βελτίωση της ποιότητας της υγείας αναμφισβήτητα πρέπει να αποτελεί βασικό στόχο όσων συμμετέχουν σ αυτήν, ανάγκη η οποία πολλαπλασιάζεται εξαιτίας των γοργών ρυθμών εξέλιξης της ιατρικής. Γίνεται εμφανές ότι η εξασφάλιση καταρτισμένων, με ανθρώπινες αξίες και ενημερωμένων για τις σύγχρονες προοπτικές νέων ιατρών, αποτελεί προϋπόθεση της σωστής ευόδωσης της υγείας σε όλα τα επίπεδά της. Σκοπός της μελέτης είναι να διερευνήσει το κατά πόσο ικανοποιημένοι αισθάνονται οι ειδικευόμενοι Ωτορινολαρυγγολόγοι κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους. Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία δεν βρέθηκαν παρόμοιες εργασίες που να αφορούν την ειδικότητά μας στην ελληνική πραγματικότητα. Υπάρχει βέβαια η ερευνητική εργασία του Α. Ράμμου και συν(9)., η οποία δημοσιεύτηκε στα Αρχεία Ελληνικής ιατρικής 2011, 28 (1):48 56, που αποτελεί μετάφραση στην ελληνική γλώσσα του έγκυρου διεθνούς ερωτηματολογίου PHEEM (Postgraduate Hospital Educational Environment Measure), σχεδιασμένου για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος των ειδικευομένων ιατρών. Η μελέτη αυτή ωστόσο περιορίζεται στην επικύρωση της μετάφρασης, χωρίς ακόμη να έχει εφαρμοστεί στη χώρα μας. Η παρουσα μελετη είναι προοπτικού τύπου με χρήση ερωτηματολογίου, απευθυνόμενη στους ειδικευόμενους της Ωτορινολαρυγγολογίας στα νοσοκομεία της Αττικής. Σκοπός μας είναι να ανιχνεύσουμε το βαθμό ικανοποίησης τους από την εκπαίδευσή τους, καθώς και να καταγράψουμε τις παρατηρήσεις τους και τις προτάσεις τους όσον αφορά στη λήψη της ΩΡΛ ειδικότητας. Το συγκεκριμένο θέμα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο υπό το φως των νέων προτάσεων για την εκπαίδευση των ειδικευόμενων ιατρών του Υπουργείου Υγείας και των γενικότερων εξελίξεων στον τομέα της υγείας. Υλικό - Μέθοδος Για την παρούσα μελέτη χρησιμοποιήσαμε ένα τυποποιημένο ερωτηματολόγιο (Παράρτημα Α), το οποίο σχεδιάσαμε εμείς. Δεν αναζητηθηκε κάποιο ήδη δοκιμασμένο και πιστοποιημένο ερωτηματολόγιο (όπως το PHEEM), γιατί εξαρχής ο στόχος μας περιοριζόταν στην ελληνική πραγματικότητα και στην ΩΡΛ ειδικότητα. Στις ερωτήσεις καταλήξαμε έπειτα από επανειλημμένες συζητήσεις με ειδικευόμενους και ειδικευμένους Ωτορινολαρυγγολόγους της Αττικής. Το τελικό ερωτηματολόγιο αποτελείται από τριάντα (30) ερωτήσεις. Τέσσερις από αυτές αφορούν δημογραφικά στοιχεία (ηλικία, φύλο, έτος εκπαίδευσης και κλινική άσκησης). Εικοσιτέσσερις είναι κλειστού τύπου (πολλαπλών επιλογών), ομαδοποιημένες σε αδρές ενότητες που αφορούν σε γενικές πληροφορίες, ιατρική ενημέρωση επιστημονικό έργο, ιατροχειρουργική εκπαίδευση και αξιολόγηση εξετάσεις ειδικότητας. Οι υπόλοιπες δύο ερωτήσεις αφήνουν ελεύθερο χώρο για σχόλια, παρατηρήσεις ή προτάσεις σχετικά με τα εξάμηνα Πλαστικής χειρουργικής και Νευροχειρουργικής και την εκπαίδευση των ερωτηθέντων στην Ωτορινολαρυγγολογική ειδικότητα ως σύνολο. Η ανωνυμία διατηρήθηκε σε όλες τις περιπτώσεις, ωστόσο υπήρχε ως προαιρετικό πεδίο η αναφορά της κλινικής στην οποία εκπαιδεύονται οι συμμετέχοντες. Τα ερωτηματολόγια μοιράστηκαν στους ειδικευόμενους Ωτορινολαρυγγολόγους το χρονικό διάστημα μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου του 2010. Η διανομή έγινε είτε ανά κλινική, είτε κατά τη διάρκεια των εβδομαδιαίων μετεκπαιδευτικών μαθημάτων της Α και Β πανεπιστημιακής Ωτορινολαρυγγολογικής κλινικής στο αμφιθέατρο του Ιπποκράτειου νοσοκομείο. Συνοδευόταν από προφορική ενημέρωση για το σκοπό της μελέτης και σ όλες τις περιπτώσεις έγινε υπενθύμιση της προσπάθειας μας έως και 3 φορές, έτσι ώστε να θεωρούμε ότι το σύνολο των ειδικευομένων στα νοσοκομεία της Αττικής είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής. Προτιμήσαμε αυτόν τον τρόπο συλλογής των ερωτηματολογίων, κι όχι την οδό του ταχυδρομείου - ηλεκτρονικού ή μη, για να ελαχιστοποιήσουμε την μειωμένη ανταπόκριση λόγω επιπρόσθετης γραφειοκρατικής επιβάρυνσης. Επιπλέον τα ερωτηματολόγια δεν μοιράστηκαν ονομαστικά, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ανωνυμία. Αποτελέσματα Ο αριθμός των ειδικευόμενων της Ωτορινολαρυγγολογίας στα νοσοκομεία της Αττικής είναι περίπου 100 και μπορεί να κυμανθεί λόγω αδειών μητρότητας, διορισμών σε προσωποπαγή θέση και άλλων αιτιών. Κατά τη διάρκεια διεξαγωγής της έρευνάς μας εκπαιδεύονταν συνολικά 94 ειδικευόμενοι. Όλοι οι ειδεικευόμενοι ήρθαν σε επαφή με τα ερωτηματολόγιά μας. Συλλέξαμε 46 απαντημένα ερωτηματολόγια, ποσοστό επί του συνόλου 49%. Στους πίνακες και τα γραφήματα που ακολουθούν δίδονται 26

αναλυτικά τα αποτελέσματα σε χαρακτηριστικά παραδείγματα απαντήσεων. Γενικές πληροφορίες: Με βάση τις δοσμένες απαντήσεις, ο μέσος όρος του ειδικευόμενου Ωτορινολαρυγγολόγου στα νοσοκομεία της Αττικής κατά την ερευνητική περίοδο αφορά άρρενες (σε ποσοστό 70,5%), ηλικίας 30-34 ετών (ποσοστό 60,5%), που διανύει το δεύτερο ήμισυ της εξειδίκευσής του (ποσοστό 69% των όσων μας απάντησαν) και εργάζεται σε ΩΡΛ κλινική που δίνει πλήρη ειδικότητα (ποσοστό 84,5%). Κύρια κριτήρια επιλογής του νοσοκομείου λήψης ειδικότητας, αποτέλεσαν ο χρόνος αναμονής (σε ποσοστό 50%) και η φήμη του νοσοκομείου (ποσοστό 41,5%). εικονα 1 Με ποιά κριτήρια επιλέξατε το συγκεκριμένο νοσοκομείο; (οι απαντήσεις μπορεί να είναι περισσότερες από μία) 50% 40% 30% 20% 10% 0% Χρόνος Αναμονής Τοποθεσία Φήμη Νοσοκομείου Συνεργάτες / Εκπαιδευτές Τυχαία Άλλοι Λόγοι Δεν απαντώ Ιατρική ενημέρωση - Επιστημονικό έργο: Σαράντα ένα (41) άτομα (ποσοστό 89%) αναφέρουν ότι υπάρχει σύνδεση με το διαδίκτυο στην κλινική τους, αλλά μόνο δέκα εφτά (ποσοστό 37%) γνωρίζουν να υπάρχει ενημερωμένη βιβλιοθήκη στο νοσοκομείο τους. Επίσης, το 35% των ειδικευόμενων θεωρούν ότι τους απομένει σπάνια χρόνος κατά τη διάρκεια του ωραρίου τους να ασχοληθούν με επιστημονικό έργο και το 30,5% καθόλου. Αντίθετα, πολύ συχνά ή συχνά δηλώνουν ότι απασχολούνται σε ποσοστό 4,5% και 2% αντίστοιχα, ενώ μέτρια 26%. Χρήση της εκπαιδευτικής τους άδειας 1-2 φορές το χρόνο δηλώνουν ότι κάνουν 12 άτομα (ποσοστό 26%), λιγότερο από μία φορά το χρόνο δέκα άτομα (ποσοστό 22%), ενώ 23 άτομα (ποσοστό 50%) μας απάντησαν ότι δεν έχουν κάνει ακόμη χρήση αυτής. Η ενθάρρυνση για την εκπόνηση επιστημονικού έργου, είτε με ανακοινώσεις σε ιατρικά συνέδρια, είτε με δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά απεικονίζεται στην εικόνα 2. 40.00% 35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% 10.00% 5.00% 0.00% ναι, ενεργά μέτρια πολύ λίγο εικονα 2 καθόλου δεν απαντώ ενθαρρύνεται η συμμετοχή σας σε συνέδρια (με προφορικές ανακοινώσεις ή poster); Ιατροχειρουργική εκπαίδευση: Στην εικόνα 3 υπάρχει αναλυτικό γράφημα σχετικά με την επάρκεια κάλυψης των επιμέρους υπό-ειδικοτήτων της Ωτορινολαρυγγολογίας. Είναι άξιο μνείας το γεγονός ότι 31 άτομα (ποσοστό 67,5%) δεν είναι καθόλου ικανοποιημένοι από την εκπαίδευσή τους στην Νευροχειρουργική. Το αντίστοιχο ποσοστό για την Πλαστική χειρουργική είναι 45,5%, για την Στοματολογία / Γναθοχειρουργική 52%, για την Παιδιατρική ΩΡΛ 54,5%, την Ογκολογία κεφαλής και τραχήλου 17,5% και για την Ακοολογία 6,5%. εικονα 3 ναι, ενεργά μέτρια πολύ λίγο καθόλου δεν απαντώ ενθαρρύνoνται οι δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά; Θεωρείτε ότι καλύπτονται επαρκώς κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής σας οι εξής υπο-ειδικότητες; 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ΝΑΙ, ΑΡΚΕΤΑ ΜΕΤΡΙΑ ΠΟΛΥ ΛΙΓΟ ΚΑΘΟΛΟΥ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ Παιδιατρική ΩΡΛ Ογκολογία Ακοολογία Νευροωτολογία Πλαστική Χειρουργική Νευροχειρουργική Στοματολογία 27

Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η διαπίστωση ότι το 41,5% των ερωτώμενων θεωρούν μέτρια την επίβλεψή τους στην εφημερία, ενώ στα τακτικά εξωτερικά ιατρεία το αντίστοιχο ποσοστό είναι 34,5% και στο χειρουργείο 35%. (Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την επίβλεψη και την εκπαίδευση κατά το ημερήσιο πρόγραμμα μιας Ωτορινολαρυγγολογικής κλινικής, μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ανατρέξει στους παρακάτω πίνακες <πίνακες 1 και 2>). εικονα 5 Σε πόσα χειρουργεία εκπαιδεύεστε κατά μέσο όρο την εβδομάδα; περισσότερα από 5 2 έως 4 1 έως 2 λιγότερα από 1 Πίνακας 1 Θεωρείτε επαρκή την επίβλεψή σας Στην εικόνα 4 απεικονίζεται η συχνότητα των ενδοκλινικών μαθημάτων, σύμφωνα με τις δοθείσες απαντήσεις, ενώ στην εικόνα 5 αποδίδονται ο αριθμός των χειρουργείων στα οποία εκπαιδεύονται οι ειδικευόμενοι της μελέτης μας. 28 Στα Τακτικά Στα Στο Εξωτερικά επείγοντα χειρουργείο Ιατρεία περιστατικά Ναι, αρκετά 17,5% 15% 52% Μέτρια 34,5% 41,5% 35% Πολύ λίγο 33% 30,5% 6,5% Καθόλου 13% 13% 6,5% Δεν απαντώ 2% 0% 0% Πίνακας 2 Θεωρείτε επαρκή την εκπαίδευσή σας Στα Τακτικά Στα Στο Εξωτερικά επείγοντα χειρουργείο Ιατρεία περιστατικά Ναι, αρκετά 17,5% 22% 17,5% Μέτρια 43,5% 45,5% 45,5% Πολύ λίγο 14% 26% 19,5% Καθόλου 6,5% 6,5% 17,5% Δεν απαντώ 2% 0% 0% εικονα 4 Πόσο συχνά διοργανώνονται εκπαιδευτικά μαθήματα στην κλινική σας; 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 9% 32.50% 13% 11% 15% 17.50% >μία φορά /... 1 φορά / εβδομάδα 2 φορές / μήνα 1 φορά / μήνα < μία φορά / μήνα δεν... δεν ξέρω/ δεν... 2% μικρής βαρύτητας μέσης βαρύτητας Μικρής βαρύτητας: αδενοειδεκτομή, σωληνίσκοι αερισμού, βιοψία λεμφαδένων, μικροεπεμβάσεις, κ.α. Μέσης βαρύτητας: αμυγδαλεκτομή, διαφραγματοπλαστική, μικρολαρυγγοσκόπηση, οισοφάγο/βρογχοσκόπηση, FESS, τραχειοτομία, κ.α. Μεγάλης βαρύτητας: τυμπανοπλαστική, λαρυγγεκτομή, παρωτιδεκτομή, θυρεοειδεκτομή, επεμβάσεις βάσης κρανίου, κ.α. Αξιολόγηση - εξετάσεις ειδικότητας: Τριάντα εφτά ειδικευόμενοι (ποσοστό 80,5%) δηλώνουν ότι δεν διατηρούν προσωπικό φάκελο προόδου (logbook) και σαράντα δύο από τους ερωτώμενους (ποσοστό 91,3%) αναφέρουν ότι δεν συμμετέχουν σε τακτική αξιολόγηση της εκπαίδευσής τους. Επιπλέον, σαράντα δύο από τα σαράντα έξι συνολικά άτομα (ποσοστό 91,3%) απάντησαν ότι στην κλινική τους δεν υπάρχει σύστημα αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου των εκπαιδευτών τους. Αρκετά θεωρούν ότι προετοιμάζονται για τις εξετάσεις ειδικότητας από το νοσοκομείο τους το 32,5% των ειδικευομένων που μας απάντησαν, μέτρια το 37%, πολύ λίγο το 17,5% και καθόλου το 13%. Παράλληλα, 12 άτομα (ποσοστό 26%) δηλώνουν ικανοποιημένοι από τον τρόπο διεξαγωγής των τελικών εξετάσεων λήψης ειδικότητας, 9 άτομα (19,5%) αντιθέτως διαφωνούν με αυτόν, ενώ 25 άτομα (ποσοστό 54,5%) προτίμησαν να μην πάρουν θέση για το θέμα. <εικόνα 6> Έχει ενδιαφέρον επίσης η διαπίστωση ότι είκοσι ένας από τους ερωτώμενους (ποσοστό 45,5%) βρίσκουν χρήσιμη την καθιέρωση εξετάσεων για την έναρξη της ειδικότητας, 17 (ποσοστό 37%) διαφωνούν με την προοπτική αυτή, ενώ 8 άτομα (17,5%) δεν εξέφρασαν άποψη. <εικόνα 6> Αξίζει τέλος να αναφερθεί ότι είκοσι τέσσερεις ειδικευόμενοι (ποσοστό 52%) δηλώνουν μέτρια έτοιμοι να ασκήσουν

ανεξάρτητα την Ωτορινολαρυγγολογία με το πέρας της ειδικότητάς τους, ενώ αρκετά έτοιμοι φαίνεται να αισθάνονται οι εννέα, δηλ. ποσοστό 19%. <εικόνα 7> εικονα 6 Σε πόσα χειρουργεία εκπαιδεύεστε κατά μέσο όρο την εβδομάδα; Είστε ικανοποιημένοι με τον τρόπο διεξαγωγής των εξετάσεων λήψης ειδικότητας; Θεωρείτε χρήσιμη την καθιέρωση εξετάσεων για την έναρξη της ειδικότητας; 0.00% εικονα 7 Τελειώνοντας την ειδικότητα, πόσο έτοιμοι νιώθετε να την ασκήσετε ανεξάρτητα; καθόλου 6% 20.00% ναι 26% όχι 19.50% δεν απαντώ 54.50% 30.00% όχι 37.00% δεν απαντώ 17.50% 40.00% ναι 45.50% 50.00% 60.00% Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απαντήσεις στην ελεύθερη ερώτηση στην oποία ζητούνται σχόλια σχετικά με τη διάρκεια και τον τρόπο εκπαίδευσης των «εξαμήνων» Πλαστικής χειρουργικής και Νευροχειρουργικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι το σύνολο των ειδικευόμενων που μας απάντησαν διαφωνούν με το θεσμό αυτό όπως εφαρμόζεται σήμερα, επισημαίνοντας ότι στην πράξη δεν επιτελεί το σκοπό του και σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί γραφειοκρατική διαδικασία. Προτείνονται δε διάφορες λύσεις, όπως η μικρότερη χρονική διάρκεια της επιμέρους εκπαίδευσης, προσθήκη ή ακόμα και αντικατάσταση των αντικειμένων με άλλες υπό-ειδικότητες, (π.χ. Στοματολογία, παιδο-ωρλ) και κυρίως ουσιαστικότερη συνεργασία μεταξύ των εκάστοτε κλινικών ώστε να προσφέρεται πραγματικά χρήσιμη και ουσιώδης εκπαίδευση για το νέο Ωτορινολαρυγγολόγο. Τέλος, μεγάλης σημασίας θεωρούμε ότι κρίνονται οι προτάσεις / σχόλια των ερωτώμενων ειδικευόμενων σχετικά με τη βελτίωση της εκπαίδευσής τους, όπως αυτά καταγράφονται στην πλειονότητά τους, και καταδεικνύονται στον πίνακα 3: Πίνακας 3 Προτάσεις για βελτίωση της εκπαίδευσης Κατάρτιση ενιαίου και καθολικής εφαρμογής προγράμματος εκπαίδευσης ειδικευόμενων ιατρών ανά έτος ειδικότητας, με καθιέρωση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων και χειρουργικών χρόνων ανάλογα με την πρόοδό τους Αναθεώρηση της καταλληλότητας των επιμέρους κλινικών στην παροχή χρόνου ειδικότητας Αξιολόγηση εκπαιδευτών με κυρώσεις επί ανεπάρκειας Αποσυμφόρηση ενδοκλινικών γραφειοκρατικών διαδικασιών Καλύτερη επίβλεψη σε τακτικά εξωτερικά ιατρεία εφημερίες Περισσότερος και ουσιαστικότερος χειρουργικός χρόνος Μεγαλύτερη ενθάρρυνση ερευνητικής δραστηριότητας, ευνοϊκότερες συνθήκες για συνεχή εκπαίδευση (π.χ. εξασφάλιση θέσεων σε πρακτικά σεμινάρια, περισσότερος ελεύθερος χρόνος) πολύ λίγο 22.00% αρκετά 20.00% μέτρια 52.00% Συζήτηση Πριν από οποιαδήποτε διαπίστωση θα θέλαμε να σταθούμε για λίγο στην απροθυμία και σχετική διστακτικότητα της πλειονότητας των ερωτηθέντων στη διατύπωση των απόψεών τους. Σίγουρα, το μέτριο ποσοστό συμμετοχής στη μελέτη μας συγκριτικά με το αντίστοιχο ποσοστό σε ανάλογες μελέτες του εξωτερικού (1-6) που κυμαίνεται γύρω στο 90% σε αρκετές περιπτώσεις, προβληματίζει. Ίσως η διαρκώς μεταβαλλόμενη κατάσταση στις εργασιακές συνθήκες στην Ελλάδα το τελευταίο διάστημα, σε συνδυασμό με το φορτωμένο ωράριο και μια κάποια αναβλητικότητα να εξηγούν εν μέρει το αποτέλεσμα αυτό, που σε καμιά περίπτωση δεν θεωρούμε ότι αποτελεί προσπάθεια υποτίμησης ή υπονόμευσης της εργασίας μας. Είναι επίσης αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι λιγότερα από τα μισά άτομα μας γνωστοποίησαν το νοσοκομείο στο οποίο ασκούνται (43.5%), παρόλο που η ανωνυμία των συμμετεχόντων διατηρήθηκε σε κάθε περίπτωση. Αυτό δυσχεραίνει την εξαγωγή συμπερασμάτων για το ποιες κλινικές έχουν πιο ικανοποιημένους ειδικευόμενους ιατρούς. Έτσι η άμεση συσχέτιση απαντήσεων με συγκεκριμένες Ω.Ρ.Λ κλινικές διόλου δεν επιχειρήθηκε στην έρευνά μας. 29

Όπως έχει προαναφερθεί, δεν υπάρχει παρόμοια μελέτη στα ελληνικά δεδομένα με εξαίρεση τη μετάφραση του εργαλείου μέτρησης εκπαιδευτικού περιβάλλοντος ειδικευομένων PHEEM (9), που και αυτή δεν έχει ακόμη εφαρμοστεί. Το γεγονός αυτό καθιστά τα αποτελέσματα της έρευνάς μας πρωτογενές υλικό, που δεν δύναται να συγκριθεί με αντίστοιχα του παρελθόντος ή με ανάλογες μετρήσεις άλλων ειδικοτήτων στην Ελλάδα. Μπορούμε, ωστόσο, να προχωρήσουμε σε επιμέρους συγκρίσεις και συσχετίσεις με έρευνες του εξωτερικού. Έτσι, ενδεικτικά αναφέρεται ότι στη μελέτη του M.E.Devlin και συν. που δημοσιεύτηκε το 2002 (2), σύνδεση με το διαδίκτυο είχε το 63% των ειδικευόμενων Γναθοχειρουργών στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ στη δική μας μελέτη το 89%. Πρόσβαση σε ενημερωμένη βιβλιοθήκη, σύμφωνα με την προηγούμενη έρευνα, έχει το 84% και σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά το 86% των ειδικευόμενων (2), ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ελλάδα είναι 37%. Στη μελέτη, δε, του Dr.Khalid και συν. που δημοσιεύτηκε το 2006 (3), όλοι οι ειδικευόμενοι δερματολογίας στη Σ. Αραβία, ήταν συνδρομητές περιοδικών που αφορούσαν την ειδικότητας τους. Επίσης, στην εργασία του Chr.Georgalas και συν. που δημοσιεύτηκε το 2005 (10), η πλειοψηφία των ειδικευόμενων Ωτορινολαρυγγολόγων στο Ηνωμένο Βασίλειο (92% στο τέλος του πρώτου έτους εξειδίκευσης και 73% στο τέλος των επόμενων τριών ετών), εμφανίζονται να έχουν κατακτήσει όλους τους προαπαιτούμενους χειρουργικούς χρόνους. Στην Ελλάδα, όπου δεν ισχύει επίσημο πρόγραμμα χειρουργικής διδασκαλίας, αρκετά ικανοποιημένοι από τη χειρουργική τους εκπαίδευση δηλώνουν οι ειδικευόμενοι σύμφωνα με τη μελέτη μας σε ποσοστό 17,4% και μέτρια ικανοποιημένοι σε ποσοστό 45,5%. Αναμφισβήτητα, προκύπτουν αρκετά αισιόδοξα στοιχεία από την έρευνά μας. Για παράδειγμα, η πλειοψηφία των ειδικευόμενων Ωτορινολαρυγγολόγων στα νοσοκομεία της Αττικής, θεωρούν επαρκή σε άλλοτε άλλο βαθμό την επίβλεψή τους στο χειρουργείο, στα εξωτερικά ιατρεία αλλά και στο τμήμα επειγόντων περιστατικών (Πίνακας 1). Επίσης περισσότεροι από το εβδομήντα τοις εκατό των ερωτώμενων νιώθουν έτοιμοι, αρκετά ή μέτρια, να ασκήσουν ανεξάρτητα την Ωτορινολαρυγγολογία με το πέρας της εξειδίκευσής τους. Ανάγονται ωστόσο και αποτελέσματα που προβληματίζουν. Είναι εντυπωσιακό ότι κανείς από όσους μας απάντησαν δε θεωρεί επαρκή την εκπαίδευσή του στη Στοματολογία / Γναθοχειρουργική, ένα άτομο (2%) δηλώνει αρκετά ικανοποιημένο από την εκπαίδευσή του στη Νευροχειρουργική και τρία άτομα (6,5%) αντίστοιχα για την Πλαστική Χειρουργική. Ειδικά τα δύο τελευταία ποσοστά γεννούν ιδιαίτερα ερωτήματα, δεδομένου ότι η Νευροχειρουργική και η Πλαστική Χειρουργική είναι οι μόνες υπό-ειδικότητες που, σύμφωνα με το ισχύον εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τη χορήγηση της ΩΡΛ ειδικότητας, καλύπτονται μεμονωμένα με εξάμηνη εκπαίδευση. Η παρατήρηση δε αυτή συνάδει με τη διαπίστωση ότι το σύνολο των ερωτηθέντων που μας απάντησαν στην ελεύθερη ερώτηση σχετικά με τα «εξάμηνα» Πλαστικής Χειρουργικής και Νευροχειρουργικής επισήμαναν ότι στην πράξη δεν πραγματοποιούν τον εκπαιδευτικό τους σκοπό, προβάλλοντας σαφώς την ανάγκη αναθεώρησης και επαναδιαπραγμάτευσης του τρόπου διεξαγωγής τους. Άξιο μνείας επίσης είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με τις δοθείσες απαντήσεις, το 80,5% των ειδικευομένων δεν διατηρούν προσωπικό φάκελο προόδου (logbook). Σημειώνεται ότι σε πολλές χώρες του εξωτερικού το logbook αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό ταυτότητας της εκπαιδευτικής εξέλιξης του κάθε ιατρού. Παρομοίως, σκέψεις γεννά και η διαπίστωση ότι στο 91,3% των περιπτώσεων αναφέρεται ότι δεν υπάρχει σύστημα αξιολόγησης των εκπαιδευτών. Χάριν συγκρίσεως παρατίθεται η μελέτη των Dr.Khalid και συν (3), κατά την οποία ποσοστό 85% των ειδικευόμενων δερματολόγων στη Σ. Αραβία καλείται κάθε χρόνο να επιλέξει ψηφίζοντας τους εκπαιδευτές του επόμενου διδακτικού έτους. Αναπόφευκτα η εκπαίδευση κάθε ειδικευόμενου εξελίσσεται ταυτόχρονα με την παροχή από μέρους του υπηρεσιών υγείας. Είναι πολύ σημαντικό, η εργασιακή καθημερινότητα να μην παρεμποδίζει την εκπαιδευτική διαδικασία (6). Στη μελέτη μας οι μισοί από τους ειδικευόμενους που μας απάντησαν, δηλώνουν ότι ουδέποτε έχουν κάνει χρήση της εκπαιδευτικής τους άδειας. Σημειώνεται ότι σε πολλές χώρες του εξωτερικού η εκπαιδευτική άδεια φαίνεται να είναι ενσωματωμένη στην καθημερινότητα του νέου ιατρού, ίσως επειδή συχνά είναι επιδοτούμενη. Επίσης σύμφωνα πάντα με τις δοσμένες απαντήσεις, ποσοστό 45,5% των ατόμων θεωρούν ότι ενθαρρύνεται πολύ λίγο ή καθόλου η συμμετοχή τους σε συνέδρια με προφορικές ανακοινώσεις ή πόστερ, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά είναι 63%. Επιπλέον, 30 άτομα (75,5%) αναφέρουν ότι δεν έχουν χρόνο κατά τη διάρκεια του ωραρίου τους να ασχοληθούν με επιστημονικό έργο. Τέλος, ένα άλλο σημείο της μελέτης μας που θα θέλαμε να σχολιάσουμε αφορά στα ενδοκλινικά μαθήματα. Προσέχοντας κανείς το αντίστοιχο γράφημα (εικόνα 4), διαπιστώνει ότι είναι δικόρυφο. Υπάρχουν δηλαδή Ωτορινολαρυγγολογικές κλινικές που δεν διοργανώνουν μαθήματα για τους ειδικευόμενούς τους (σε ποσοστό 17,5% των απαντήσεων), ενώ υπάρχουν και κάποιες άλλες κλινικές (σε ποσοστό 32,5%) όπου πραγματοποιούνται ενδοκλινικά μαθήματα κάθε εβδομάδα. Αυτή η διαπίστωση, θέτει το εύλογο ερώτημα της καταλληλότητας ορισμένων κλινικών ως προς την παροχή της Ωτορινολαρυγγολογικής ειδικότητας. Άλλωστε ο προβληματισμός αυτός επι- 30

σημάνθηκε αρκετές φορές και στα σχόλια των ειδικευομένων στην ελεύθερη ερώτηση του ερωτηματολογίου μας σχετικά με τη εκπαίδευση τους ως σύνολο. Συμπεράσματα Η παρούσα μελέτη σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί προσπάθεια αξιολόγησης του υπάρχοντος συστήματος χορήγησης της ειδικότητας της Ωτορινολαρυγγολογίας. Αντιπροσωπεύει μια καταγραφή του βαθμού ικανοποίησης των ειδικευομένων ΩΡΛ στα νοσοκομεία Αττικής κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης τους και μια αδρή ανίχνευση των προβληματισμών και των προτάσεων τους. Προκύπτει σαφώς ότι η εκπαίδευση ως έχει παρουσιάζει ελλείψεις. Απαιτείται ίσως ένα πιο δομημένο και τυποποιημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε στην ταχεία εξέλιξη της ειδικότητάς μας, να παρέχουμε υψηλής ποιότητας ιατρική περίθαλψη και να συμβαδίζουμε με τα αντίστοιχα προγράμματα των προηγμένων στον τομέα αυτό χωρών. Ελπίζουμε το όλο εγχείρημά μας να αποτελέσει έναυσμα για δημιουργική σκέψη και περαιτέρω έρευνα. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά τον καθηγητή της Ωτορινολαρυγγολογίας κ. Αρ. Αθανασιάδη - Σισμάνη για το χρόνο του, τη συγκατάθεσή του και τη παρότρυνσή του για την παρούσα μελέτη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Nadarajah R, Tait M et al. Audit of Neurosurgery Senior House Officer training in the United Kingdom and Eire: a postal survey. British Journal of Neurosurgery, June 2004; 18(3):223 226 2. Devlin MF, McCaul JA, Currie WJR. Trainees perceptions of UK maxillofacial training. British Journal of Oral and Maxillofacial Surgery (2002) 40, 424-428 3. Khalid M.A. The current status of Dermatology residency training in Saudi Arabia: Trainees perspective. Accepted for publication in EMH 2006, available at: http://www.fineprint.com 4. McGuran LA, Maran NJ et al. Accident and emergency training perspectives in Scotland. Emerg Med J 2006;23:512-514 5. Mahendran S, Bennet AMD et al. Audit of specialist registrar training in tympanomastoid surgery for chronic otitis media. The journal of Laryngology 7 Otology (2006),120:193-199 6. Compeau C, Tyrwhitt J et al. A retrospective review of general surgery training outcomes at the University of Toronto. Can.J.Surg, Vol.52, No 5., October 2009 7. Hingorani A, Ascher E et al. Self-assessment of the Training of Vascular Fellows: Survey results of 219 Vascuklar Fellows from 2004 through 2007. Vasc Endovascular Surg 2009;43;185 8. Rajesh U, Nagrani R. Overseas registrars training in obstetrics and gynaecology in Wales - a questionnaire survey. Journal of Obstetrics and Gynaecology (January 2004) Vol.24, No.1, 78-80 9. Ράμμος A, Τάτση K και συν. Μετάφραση στα Ελληνικά του εργαλείου μέτρησης εκπαιδευτικού περιβάλλοντος ειδικευομένων PHEEM (postgraduate hospital educational environment measure). ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2011,28(1):48 56 10. Georgalas C, Hadjihannas E et.al. Operative training in otolaryngology in the United Kingdom: A specialist registrar survey. Journal of Laryngology & Otology (2005), 119 : 356-361 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: το χρησιμοποιηθέν ερωτηματολόγιο: ΒΑΘΜΟΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΟΜΕΝΩΝ ΩΤΟΡΙΝΟΛΑΡΥΓΓΟΛΟΓΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 1. Ηλικία:... 2. Φύλο : 3. Συνολικός χρόνος εκπαίδευσης στην ΩΡΛ ειδικότητα: Έτη... Μήνες... 4. Σε ποιο νοσοκομείο εκπαιδεύεστε; (προαιρετικό): 5. Το νοσοκομείο σας δίνει πλήρη ειδικότητα; Ναι Όχι 6. Με ποια κριτήρια επιλέξατε το συγκεκριμένο νοσοκομείο; Χρόνος αναμονής Τοποθεσία Φήμη νοσοκομείου Συνεργάτες / εκπαιδευτές τυχαία Άλλοι λόγοι 7. Υπάρχει internet στο τμήμα σας; Ναι Όχι 8. Το νοσοκομείο σας διαθέτει ενημερωμένη βιβλιοθήκη με διεθνή ΩΡΛ περιοδικά; Ναι Όχι 9. Πόσες φορές το χρόνο κάνετε χρήση της εκπαιδευτικής σας άδειας; >2 φορές το χρόνο 1-2 φορές το χρόνο λιγότερο από μια φορά το χρόνο δεν έχω κάνει χρήση της εκπαιδευτικής μου άδειας 10. Πόσο συχνά διοργανώνονται εκπαιδευτικά μαθήματα στην κλινική σας; >μια φορά την εβδομάδα 1 φορά την εβδομάδα 2 φορές το μήνα 1 φορά το μήνα Λιγότερο από μια φορά το μήνα Δε διοργανώνονται 11. Ενθαρρύνεται η συμμετοχή σας σε συνέδρια με προφορικές ανακοινώσεις ή poster; Ναι, ενεργά Μέτρια Πολύ λίγο Καθόλου 4 12. Ενθαρρύνονται οι δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά; Ναι, ενεργά Μέτρια Πολύ λίγο Καθόλου 31

13. Έχετε χρόνο κατά τη διάρκεια του ωραρίου σας να ασχοληθείτε με επιστημονικό έργο; Πολύ συχνά Συχνά Μέτρια Σπάνια Καθόλου 14. Θεωρείτε ότι καλύπτονται επαρκώς κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής σας οι εξής υπό-ειδικότητες: Παιδιατρική Ω.Ρ.Λ.: Ογκολογία κεφαλής τραχήλου: Ακοολογία / Νεύρο-ωτολογία: Πλαστική χειρουργική: Νευροχειρουργική: Στοματολογία / Γναθοχειρουργική: 15. Έχετε να κάνετε σχόλια όσον αφορά τη διάρκεια και τον τρόπο εκπαίδευσης των «εξαμήνων» όπως πραγματοποιούνται σήμερα; 16. Θεωρείτε επαρκή την επίβλεψή σας στα τακτικά εξωτερικά ιατρεία; 17. Θεωρείτε επαρκή την εκπαίδευσή σας στα τακτικά εξωτερικά ιατρεία; 18. Θεωρείτε επαρκή την επίβλεψή σας στην εφημερία; 19. Θεωρείτε επαρκή την εκπαίδευσή σας στα επείγοντα ιατρεία; 20. Θεωρείτε επαρκή την επίβλεψή σας στο χειρουργείο; 21. Θεωρείτε επαρκή την εκπαίδευσή σας στο χειρουργείο; 22. Σε πόσα χειρουργεία εκπαιδεύστε κατά μέσο όρο την εβδομάδα; Μικρής βαρύτητας (π.χ.: αδενοειδεκτομή, σωληνίσκοι αερισμού, βιοψίες λεμφαδένων, μικροεπεμβάσεις κ.α.): >5 2-4 1-2 <1 Μέσης βαρύτητας (π.χ.: αμυγδαλεκτομές, διαφραγματοπλαστικές, μικρολαρυγγοσκοπήσεις, οισοφάγο/βρογχοσκοπήσεις, FESS, τραχειοτομίες, αφαίρεση υπογναθίων αδένων, κ.α.): >5 2-4 1-2 <1 Μεγάλης βαρύτητας (π.χ.: τυμπανοπλαστικές, λαρυγγεκτομές, παρωτιδεκτομές, θυρεοειδεκτομές, επεμβάσεις βάσης κρανίου, κ.α.) >5 2-4 1-2 <1 23. Διατηρείτε προσωπικό φάκελο προόδου (logbook); Ναι Όχι 24. Συμμετέχετε σε τακτική αξιολόγηση της εκπαίδευσής σας; Ναι Όχι 25. Οι εκπαιδευτές σας συμμετέχουν σε τακτική αξιολόγηση του εκπαιδευτικού τους έργου; Ναι Όχι 26. Θεωρείτε ότι το νοσοκομείο σας σας προετοιμάζει για τις απαιτήσεις των εξετάσεων ειδικότητας; 27. Τελειώνοντας την ειδικότητα πόσο έτοιμοι νιώθετε να την ασκήσετε ανεξάρτητα; Αρκετά Μέτρια Πολύ λίγο Καθόλου 28. Θα θεωρούσατε χρήσιμη την καθιέρωση εξετάσεων για την έναρξη ειδικότητας; Ναι Όχι Δεν γνωρίζω 29. Είστε ικανοποιημένοι με τον τρόπο που διεξάγονται οι τελικές εξετάσεις λήψης ειδικότητας; Ναι Οχι Δεν γνωρίζω 30. Τι προτάσεις /σχόλια έχετε για τη βελτίωση της εκπαίδευσής σας; 32