Α. Τ. Ε. Ι ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Η ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Dr. ΝΑΤΑΣΣΑ ΑΠΟΣΤΟΛΙ ΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... σελ. 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. σελ. 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ. σελ. 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΕΙΑ.. σελ. 10 2.1 Έννοια και περιεχόµενο των ατοµικών ελευθεριών και δικαιωµάτων. σελ. 10 2.2 Η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. σελ. 15 2.3 Ορισµός. σελ. 16 2.4 Η σηµασία των ατοµικών ελευθεριών.. σελ. 22 2.5 Πολίτευµα και ατοµικές ελευθερίες.. σελ. 25 2.6 Τα Ανθρώπινα ικαιώµατα στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα.σελ. 28 2.7 Ανεξιθρησκεία...σελ. 29 2.7.1 Η θρησκευτική ελευθερία.. σελ. 29 2.7.2 Καταγωγή, έννοια και υποκείµενα του δικαιώµατος. σελ. 29 2.7.3 Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης σελ. 32 2.7.4 Η ελευθερία της λατρείας....σελ. 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ...σελ. 35 3.1 Οι θέσεις της Εκκλησίας.σελ. 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΑΥΤΩΝ ΠΟΥ ΙΑΦΩΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ σελ. 42 4.1 Απόψεις για τη µη αναφορά της Θρησκείας..σελ. 43 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.σελ. 54 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.....σελ. 60 1
Του είχε πει µια παροιµία των Μπένε Τζέζεριτ κάποτε: «Όταν η θρησκεία και η πολιτική ταξιδεύουν στην ίδια άµαξα, οι οδηγοί τους νοµίζουν ότι τίποτα δεν µπορεί να τους σταµατήσει. Πηγαίνουν όλο και πιο γρήγορα, χωρίς να σταµατούν πουθενά. Βγάζουν από το µυαλό τους κάθε σκέψη για εµπόδια και ξεχνούν ότι ο λάκκος δεν αποκαλύπτεται σε εκείνον που βιάζεται παρά µόνον όταν είναι πλέον πολύ αργά.» 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα ανθρώπινα δικαιώµατα είναι δηµιούργηµα της εποχής µας, η ιστορία τους όµως ανάγεται σε ένα αρκετά µακρινό παρελθόν. Οι σοφιστές επινόησαν την έννοια του «φυσικού δικαίου» 2, ενώ οι στωικοί φιλόσοφοι (κυρίως οι «ύστεροι») είναι αυτοί που διατύπωσαν πρώτοι, αφενώς την ιδέα σύµφωνα µε την οποία η ανθρώπινη αξιοπρέπεια απορρέει αποκλειστικά από την ανθρώπινη βούληση και την αυτάρκεια του ανθρώπινου λόγου και, αφετέρου, ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ίσοι- δύο ιδέες που θα αποτελέσουν τον πυρήνα του νεώτερου φυσικού δικαίου και το πνευµατικό θεµέλιο της νεωτερικότητας 3. Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο ευρωπαϊκός ιαφωτισµός θα πάρει τη σκυτάλη, για να θέσει στο επίκεντρο του ηθικο-πολιτικού στοχασµού τις ιδέες εκείνες που σήµερα αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του δυτικού νοµικο-πολιτικού πολιτισµού. Στο κέντρο της νεωτερικής κοσµοαντίληψης θα λάβει τη θέση της η νέα, κανονιστική αντίληψη της φύσης µε την οποία θεωρείται ότι είναι συνυφασµένα ορισµένα εγγενή στον άνθρωπο και, συνεπώς, ως όρου της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ηθικότητας (ο άνθρωπος δεν πρέπει, κατά τον Kant 4, να αντιµετωπίζεται ως µέσον, αλλά ως αυτοσκοπός από τους οµοίους του), θα θεµελιωθεί η ηθική αυτονοµία, ως σύστοιχη της ελευθερίας της βούλησης, αντιστοιχεί σε ένα πεδίο κυριαρχίας του ατόµου, δηλαδή σε ένα χώρο υποκειµενικής άσκησης της βούλησης του στον οποίο κάθε παρέµβαση θεωρείται ανεπίτρεπτη (πρόκειται γι αυτό που ο Habermas ονοµάζει «ιδιωτική αυτονοµία») 5. Τα ανθρώπινα δικαιώµατα, σύµφωνα µε τη µυθολογία της Γαλλικής Επανάστασης, αρχίζουν µε τη ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 6, η οποία θα σηµατοδοτούσε, όπως πίστευαν οι Γάλλοι επαναστάτες, τη ριζική απόρριψη του παρελθόντος και των παραδόσεων και την αρχή µιας νέας εποχής για την ανθρωπότητα. Ωστόσο, οι ιδέες που περιέχονται στη Γαλλική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη είχαν ήδη διατυπωθεί στη ιακήρυξη της Αµερικανικής Ανεξαρτησίας και, ως εκ τούτου, σύµφωνα 1 Herbert F., (2003), «Dune», εκδ. Anubis, Αθήνα, σελ. 457. 2 Ηοffe Ot. (1988), «L Etat et la justice», Vrin, Paris, σελ. 112. 3 Cassirer E. (1993), «Le mythe de l Etat», Gallimard, Paris, σελ. 232. 4 Grimal P., Millotte J-R., Raynal R., (1990), «Γενική ιστορία της Ευρώπης», 6 ος τόµος, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, σελ. 54. 5 Habermas J. (1992), «Faktizitaet und Geltung», Frankfurt/M, Κεφ. 3, σελ. 44. 6 Durant W., (1980), «Παγκόσµιος Ιστορία του Πολιτισµού», εκδ. Γκοβόστης, Αθήνα, σελ. 328. 2
τουλάχιστον µε ορισµένες ιστορικές προσεγγίσεις, αποτελούν δάνειο από την αγγλοσαξονική πολιτική παράδοση 7. Χωρίς να µπορεί κανείς να αµφισβητηθεί την επιρροή που άσκησε η Αµερικανική ιακήρυξη σε αυτή του 1789, είναι µάλλον πιο λογικό και αληθές ότι τα ανθρώπινα δικαιώµατα συνδέονται µε ποικίλα ρεύµατα και παραδόσεις σκέψης τα οποία διαπέρασαν συνολικά τον ιστορικό χώρο της ύσης. Στην πραγµατικότητα, η ιδεολογία των ανθρώπινων δικαιωµάτων είναι το προϊόν της µακράς ιστορικής εξέλιξης των ιδεών που διαµορφώθηκαν κατά τους προηγούµενους αιώνες και αποτέλεσαν το πολιτισµικό κεφάλαιο το οποίο υπήρξε το πραγµατικό ιδεολογικό υπόβαθρο της ιακήρυξης του 1789. Είναι µάλλον το αποτέλεσµα της «µακράς συνοµωσίας των αιώνων» (Chateaubriand) παρά µια στιγµιαία έκρηξη. Η ιδέα της ελευθερίας, για παράδειγµα, είχε καλλιεργηθεί από φωτισµένα πνεύµατα, όπως ο Molilre και ο La Fontaine 8, ενώ οι θεωρίες του φυσικού δικαίου και των «απαράγραπτων δικαιωµάτων του ανθρώπου» ήταν ήδη παρούσες στην προεπαναστατική Γαλλία ή και πολύ πιο πριν, µέσα από την παράδοση που άφησε η σκέψη του Saint Thomas d Aquin (Ακινάτη) 9. Η διαπραγµάτευση του θέµατος κάθε άλλο παρά εύκολη είναι. Ιδιαίτερα στον ευαίσθητο χώρο της θρησκείας, περισσότερό ίσως από οπουδήποτε αλλού, εκφράστηκε κατά ποικίλους τρόπους η πάλη του ανθρώπου µε το ζήτηµα των ανθρώπινων δικαιωµάτων, συνήθως εµµέσως, και σπάνια µε φανερή αµεσότητα. Θα ήθελα, τέλος, να ευχαριστήσω όσους βοήθησαν ώστε αυτή η εργασία να αποπερατωθεί. Τη Dr. Νατάσσα Αποστολίδου, η οποία ως επιβλέπουσα καθηγήτρια βοήθησε τα µέγιστα στην συλλογή και στην διαµόρφωση του υλικού. Την κα Ρένα Παπακώστα, Υπεύθυνη ηµοσίων Σχέσεων της Εθνικής Τράπεζας στη Βόρεια Ελλάδα, για την µετάφραση ξενόγλωσσων κειµένων και στη γλωσσική επεξεργασία των κειµένων. Την κα Ελένη Αποστολίδου, η οποία µε βοήθησε στη συλλογή µέρους του υλικού. Τους φίλους µου Βασίλη Πρώϊα, Χαράλαµπο Μπακάλµπασης και Παναγιώτη Σαββίδη, για την βοήθεια στη συλλογή υλικού και την αµέριστη ψυχολογική υποστήριξη. Τέλος θέλω να ευχαριστήσω του γονείς µου για την συµπαράσταση και την υποµονή την οποία έδειξαν όλα αυτά τα χρόνια. Πρέπει να τονίσω, βέβαια, ότι παραµένω µοναδικός υπεύθυνος για τα όποια λάθη και παραλείψεις. 7 Gellner Ε., (1992), «Postmodernisms, Reason and religion», Routlege, London, σελ. 199. 8 Ζ. Bauberot J. (ed.), (1996), «La laicite, evolution et enjeux», Paris, La documentation ftanyaise, σελ. 169. 9 Grimal P., Millotte J-R., Raynal R.,ό.π., σελ. 59. 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πριν από λίγους µήνες όλοι οι Ευρωπαίοι πολίτες ψήφισαν για τα νέα µέλη του Ευρωκοινοβουλίου. Λίγες ηµέρες αργότερα οι αρχηγοί των κρατών στη ιακυβερνητική διάσκεψη της Ρώµης, κουβέντιασαν για κάτι που αφορά και καθορίζει το µέλλον µας το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα. Το πρώτο Σύνταγµα της Ευρώπης επιφυλάσσει δικαιώµατα και υποχρεώσεις, προβλέπει ποιος θα κυβερνά σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, ποίος θα νοµεθετεί για τα απλά, αλλά και τα σύνθετα προβλήµατα της καθηµερινότητας, ποιος θα λαµβάνει τις αποφάσεις που θα αφορούν τη ζωή, την εργασία, το περιβάλλον στο οποίο ζουν και το µέλλον όλων των ευρωπαίων πολιτών. Η πολιτική σηµασία του άλµατος που επιχειρείται µε το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα συµπυκνώνεται ήδη στο πρώτο του άρθρο: «Το παρόν Σύνταγµα ιδρύει την Ευρωπαϊκή Ένωση» 10. Σε αντίθεση µε όλες τις προηγούµενες αναθεωρήσεις της ιδρυτικής Συνθήκης που έγινα στη Ρώµη, στο Μάαστριχτ, στο Άµστερνταµ και στη Νίκαια, η «Συνθήκη για τη Θέσπιση Συντάγµατος της Ευρώπης» 11 δεν αναθεωρεί απλώς τις υπάρχουσες Συνθήκες, αλλά επανιδρύει ουσιαστικά και τυπικά την Ευρωπαϊκή Ένωση και καταργεί όλες τις προηγούµενες Συνθήκες και Πράξεις. Με το Σύνταγµα συντελείται έτσι µια αποφασιστική τοµή στην ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης και οριοθετείται µια νέα αρχή. Περισσότερο από µισό αιώνα µετά την έναρξη του ενοποιητικού εγχειρήµατος από έξι κράτη, η ενωµένη ευρωπαϊκή ήπειρος των 25 µελών υιοθετεί το Σύνταγµα της και θέτει, τις βάσεις για µια καινοφανή υπερεθνική οµοσπονδία. Αλλά όπως όλες οι µεγάλες και σηµαντικές φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας, έτσι και αυτή δηµιούργησε µια προβληµατική. Ποιο συγκεκριµένα, φορείς της Χριστιανικής Εκκλησίας, όπως ο Πάπας και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. κ. Χριστόδουλος, κόµµατα που είναι φίλα προσκείµενα προς την εκκλησία, όπως τα Χριστιανοδηµοκρατικά της Ιταλίας και της Γερµανίας, και κυβερνήσεις, όπως αυτή του τέως πρωθυπουργού της Ισπανίας κ Αθνάρ. ζήτησαν ως φόρο τιµής στην προσφορά του Χριστιανισµού στην ευρωπαϊκή ιστορία και στον πολιτισµό, την αναφορά του στο προοίµιο. Οι αντιδράσει υπήρξαν ποικίλες και από διάφορους φορείς, κυρίως ως προς το ζήτηµα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και στο αν και κατά πόσον, η αναφορά αυτή θα παραβίαζε το δικαίωµα στην ανεξιθρησκία, µιας και στην Ευρωπαϊκή Ένωση ζουν και αλλόθρησκοι, όπως οι µουσουλµανικές κοινότητες στην Ελλάδα, την Γαλλία και την Γερµανία. Ιδιαίτερη σηµασία µάλιστα αποκτά το όλο θέµα και µε την προοπτική ένταξης µια αλλόθρησκης χώρας, της Τουρκίας. 10 Παπαδηµητρίου Γ., (2003), «ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ, το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης», εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, σελ. 31. 11 Στο υπόλοιπο κείµενο ο όρος που θα χρησιµοποιείται είναι «Ευρωπαϊκό Σύνταγµα» για λόγους συντοµίας. 4
Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να εξετάσει στο αν και κατά πόσο η αναφορά στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα της Χριστιανικής Θρησκείας θα παραβίαζε τα ανθρώπινα δικαιώµατα, και ιδιαιτέρως αυτό της ανεξιθρησκείας. Πιο συγκεκριµένα στο πρώτο κεφάλαιο θα αναφέρουµε εν συντοµία την ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πως αυτή έφτασε στην απόφαση για την δηµιουργία της Συνταγµατικής Συνθήκης, περνώντας σε µια νέα φάση της ιστορίας της. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα περιγράψουµε την ιστορία, την σηµασία και το τι είναι τα ανθρώπινα δικαιώµατα, ποιος ο ρόλος τους στην ιστορία τους, βάσει ποιον συνθηκών προστατεύονται και τους πρωτοπόρους φιλοσόφους στην θεωρία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων καθώς επίσης και την ανεξιθρησκεία ως ανθρώπινο δικαίωµα, ποιοι νόµοι στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα, αλλά και στην ελληνική και παγκόσµια νοµοθεσία, προστατεύουν αυτό το δικαίωµα, καθώς και την φιλοσοφία και την ιστορία του. Οι υποστηρικτές της θέσης υπέρ της αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα παρουσιάζονται στο τρίτο κεφάλαιο, θέτοντας τα φιλοσοφικά, ιστορικά και κοινωνιολογικά τους επιχειρήµατα. Τα επιχειρήµατα όσων αντιτίθενται στην αναφορά της θρησκείας στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα, παρουσιάζονται στο τέταρτο κεφάλαιο. Τέλος θα αναφέρουµε συµπερασµατικά γιατί δεν πρέπει να αναφερθεί η Χριστιανική θρησκεία στο προοίµιο του- υπό διαπραγµάτευση ως προς την αποδοχή του από τις χώρες- µέλη- Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Ορόσηµο της Ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι η 9 η Μαΐου 1950. Την ηµέρα εκείνη ο γάλλος υπουργός Εξωτερικών Robert Schuman πρότεινε τη δηµιουργία µιας υπερεθνική ς οργάνωσης για την κοινή διαχείριση δύο σηµαντικών τοµέων της οικονοµίας, του άνθρακα και του χάλυβα. Η πρωτοβουλία του απέβλεπε στη διασφάλιση της ευθύνης και της ευηµερίας στη µεταπολεµική Ευρώπη µέσω της δηµιουργίας σταθερών σχέσεων συνεργασίας µεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, ιδίως µεταξύ της Γερµανίας και της Γαλλίας. Το 1951 ιδρύθηκε έτσι η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, µε τη συµµετοχή της Γαλλίας, της Γερµανίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας, του Βελγίου και του Λουξεµβούργου. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1957, τα ίδια κράτη υπέγραψαν τις Συνθήκες της Ρώµης, µε τις οποίες ιδρύθηκαν δύο ακόµη κοινότητες: η Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατοµικής Ενέργειας. Οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες εξελίχθηκαν γρήγορα σε πόλο έλξης και για τα υπόλοιπα κράτη της υτικής Ευρώπης. Το 1973 εντάχθηκαν η Μεγάλη Βρετανία, η Ιρλανδία και η ανία, το 1981 η Ελλάδα, το 1986 η Ισπανία και η Πορτογαλία, το 1995 η Σουηδία, η Αυστρία και η Φ1λαvδία. Ιστορικό άλµα αποτέλεσε η ένταξη στη Ευρωπαϊκή Ένωση χωρών του πρώην ανατολικού µπλοκ το 2002. Οι χώρες οι οποίες ενταχθήκανε στην τελευταία διεύρυνση ήταν η Ουγγαρία, η Σλοβακία, η Τσεχία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λευκορωσία, η Σλοβενία, η Πολωνία, η Κύπρος και η Μάλτα. Τα κράτη-µέλη της Ε.Ε., στη προσπάθεια εµβάθυνσης της Ένωσής, διαπραγµατεύθηκαν και άλλες Συνθήκες- εκτός αυτής του Συντάγµατος. Οι κατευθυντήριες γραµµές της καθορίστηκαν από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο που διεξήχθη στην Ολλανδική πόλη του Μάαστριχ 12, στις 9 και 10 εκεµβρίου 1991. Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, που άρχισε να ισχύει την 1 η Νοεµβρίου 1993, ανάθεσε στα κράτη µέλη ένα φιλόδοξο πρόγραµµα: Νοµισµατική Ένωση µέχρι το 1999, νέες κοινές πολιτικές, ευρωπαϊκή ιθαγένεια, κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας, και εσωτερική ασφάλεια. Μια ρήτρα αναθεώρησης που περιελήφθη στη Συνθήκη του Μάαστριχ οδήγησε τα κράτη µέλη να διαπραγµατευθούν µια νέα Συνθήκη που υπογράφηκε στο Άµστερνταµ στις 2 Οκτωβρίου 1997, η οποία αναπροσάρµοζε και ενίσχυε τις πολιτικές και τα µέσα της Ένωσης, κυρίως στους τοµείς της συνεργασίας των δικαστικών αρχών, της ελεύθερης διακίνησης των προσώπων, της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής της δηµόσιας υγείας. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, άµεση δηµοκρατική έκφραση της Ένωσης, αναλαµβάνει νέες αρµοδιότητες που 12 Από όπου πήρε και την ονοµασία της η οµώνυµη Συνθήκη. 6
θεµελιώνουν το ρόλο του ως συννοµοθετικό όργανο. Τελευταία σηµαντική συνθήκη που υπέγραψαν τα κράτη µέλη της Ένωσης ήταν αυτή της Νίκαιας, στην οµώνυµη Γαλλική πόλη το 2000. Σε αυτήν συζητήθηκαν η οριοθέτηση των αρµοδιοτήτων µεταξύ της Ε.Ε. και των κρατών- µελών, το καθεστώς του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την ανάγκη εξασφάλισης δηµοκρατικής νοµιµότητας και διαφάνειας της Ένωσης για την καλύτερη προσέγγιση µε τους πολίτες 13. Στη Σύνοδο Κορυφής του Laeken τον εκέµβριο του 2001, το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο αποφάσισε τη σύγκληση της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης για το µέλλον της Ευρώπης, ακολουθώντας το επιτυχηµένο πρότυπο της Συνέλευσης που είχε εκπονήσει τον Χάρτη Θεµελιωδών ικαιωµάτων. Η Συνέλευση κλήθηκε να διατυπώσει προτάσεις προς τρεις ιδίως κατευθύνσεις: 1. Πως θα επιτευχθεί η προσέγγιση των πολιτών µε το εγχείρηµα της ευρωπαϊκής ενoποίησης και τoυs ευρωπαϊκούς θεσµούς. 2. Πως θα οργανωθεί πολιτικά η διευρυµένη Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να λειτουργεί αποτελεσµατικά. 3. Πως θα εξασφαλιστεί η δυνατότητα για ενισχυµένο ρόλο της Ένωσης στον κόσµο. Η Συνέλευση έπρεπε, εκτός αυτού, να αντιµετωπίσει την ανάγκη απλούστευσης και αναδιάταξηs των Συνθηκών, ώστε να καταστούν περισσότερο λειτουργικέs και πιο κατανοητές στoυs πολίτες. Για τον σκοπό αυτόν καλείτο να εξετάσει αν η θέσπιση ενός Συντάγµατος αποτελούσε προσφορότερη λύση. Η Συνέλευση απαρτίστηκε από έναν εκπρόσωπο της κυβέρνησης κάθε κράτους-µέλους και δύο εκπροσώπους από κάθε Εθνικό Κοινοβούλιο. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο εκπρωσοπούνταν τα δέκα υπό ένταξη κράτη-µέλη, ενώ καθεστώς παρατηρητή είχαν οι υποψήφιες χώρες (Ρουµανία, Βουλγαρία και Τουρκία). Στη Συνέλευση συµµετείχαν επίσης δεκαέξι µέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και δύο µέλη της Επιτροπής. Οι εργασίες της ξεκίνησαν, υπό την προεδρία του κ. Valery Giscard d' Estaing, τον Φεβρουάριο του 2002 και ολοκληρώθηκαν τον Ιούνιο του 2003. Η Συνέλευση λειτούργησε σε συνθήκες πρωτόγνωρης για τα ως τώρα δεδοµένα δηµοσιότητας και διαφάνειας, προσέφερε δε δυνατότητες έκφρασης και συµµετοχής στην κοινωνία και τους πολίτες. Αξίζει να σηµειωθεί ότι επεξεργάστηκε προτάσεις για το σύνολο σχεδόν των ρυθµίσεων των Ευρωπαϊκών Συνθηκών, ενώ κατά τη λειτουργία της απέκτησε απρόσµενη πολιτική δυναµική. Η δυναµική αυτή οδήγησε άλλωστε πολλές κυβερνήσεις να εκπροσωπηθούν σε επίπεδο υπουργών Εξωτερικών. Υπό τον συντονισµό του προεδρείου της στο οποίο µετείχε και η Ελλάδα, ως ασκούσα την προεδρία κατά το α' εξάµηνο του 2003, κατόρθωσε να υπερβεί τις προσδοκίες αλλά και τα όρια 13 Νταλής Σ., (2001), «Από το Άµστερνταµ στη Νίκαια, Η Ευρώπη και η Ελλάδα στη νέα εποχή», εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ. 578-579. 7
που είχαν τεθεί για την αποστολή της. Αντί να περιοριστεί έτσι στην υποβολή εναλλακτικών προτάσεων, εκπόνησε ένα συνολικό, σε µεγάλο βαθµό νέο, «Σχέδιο Συνθήκης για τη θέσπιση ενός Συντάγµατος για την Ευρώπη». Το Σχέδιο υιοθετήθηκε στις 13 Ιουνίου 2003 µε συναίνεση και υποβλήθηκε στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Θεσσαλονίκης στις 20 Ιουνίου 2003, το οποίο το αποδέχθηκε ως καλή βάση για τις εργασίες της ιακυβερνητικής ιάσκεψης. Η ιακυβερνητική ιάσκεψη ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2003 στη Ρώµη. Η ιταλική προεδρία είχε βασικό στόχο, µε την υποστήριξη ιδίως της Γερµανίας και της Γαλλίας, να περιοριστεί το εύρος των θεµάτων που θα συζητούνταν εκ νέου. Έτσι διαµορφώθηκαν βασικά δύο τάσεις: µία, των χωρών που υπερασπίζονταν το Σχέδιο της Συνέλευσης ή επεδίωκαν περιορισµένες βελτιώσεις και συµπληρώσεις. Τη δεύτερη τάση συγκροτούσαν οι χώρες που είχαν, για διαφορετικούς λόγους, κριτική στάση απέναντι στο Σχέδιο του νέου Συντάγµατος. Άλλες θεωρούσαν ότι είχε προχωρήσει υπερβολικά το ενοποιητικό εγχείρηµα (ιδίως η Μεγάλη Βρετανία) και άλλες ότι έθιγε τα συµφέροντά τους (ιδίως η Ισπανία και η Πολωνία). Η προσπάθεια να ολοκληρωθεί η ιακυβερνητική ιάσκεψη τον εκέµβριο του 2003 απέτυχε, γιατί δεν κατέστη δυνατόν να επιτευχθεί συµφωνία µεταξύ των 25. Η ιρλανδική προεδρία, αξιοποιώντας τις νέες πολιτικές συνθήκες που δηµιούργησε η πτώση των κυβερνήσεων Aznar και Miller στην Ισπανία και στην Πολωνία αντίστοιχα, συγκάλεσε νέα σύνοδο τον Απρίλιο του 2004. Η ιακυβερνητική ολοκλήρωσε τις εργασίες της στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο των Βρυξελλών στις 17 και18 Ιουνίου, η οποία υπογράφθηκε στη Ρώµη στις 29/10/2004. Το περιεχόµενο του κειµένου που κατατέθηκε αφορά τους ορισµούς και τους στόχους της Ένωσης, τα θεµελιώδη δικαιώµατα και την ιθαγένεια της Ένωσης, τις αρµοδιότητες και την άσκησή τους, τα όργανα, τα οικονοµικά, το δηµοκρατικό βίο της Ένωσης, το Χάρτη των θεµελιωδών δικαιωµάτων, το ρόλο των εθνικών κοινοβουλίων, τις αρχές της επικουρικότητας και της αναλογικότητας, την αντιπροσώπευση των πολιτών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τη στάθµιση των ψήφων σε αυτό. Τα µόνα θέµατα, για τα οποία ο κ. Valery Giscard d Estaing ζήτησε ένα µικρό χρονικό περιθώριο µέχρι τις 18 Ιουλίου 2003 για την ολοκλήρωση των σχετικών κειµένων από τη Συντακτική Συνέλευση, αφορούσαν τις επιµέρους πολιτικές της Ένωσης, όπως οι οριζόντιες διατάξεις, η οικονοµική διακυβέρνηση και η Κ.Ε.Π.Α.Α. (Κοινή Εξωτερική Πολιτική Ασφάλειας και Άµυνας). Η υπογραφή της Συνθήκης για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος από τις κυβερνήσεις των κρατών-µελών έγινε τέσσερις περίπου µήνες µετά τον οµόφωνη απόφαση της ιακυβερνητικής ιάσκεψης, αφού το τελικό κείµενο υπέστη την απαραίτητη νοµοτεχνική επεξεργασία και µεταφράστηκε σε όλες τις επίσηµες γλώσσες της Ένωσης. Μετά την υπογραφή θα ακολουθήσει η διαδικασία έγκρισης της από κάθε κράτος-µέλος ξεχωριστά, σύµφωνα µε τις 8
συνταγµατικές διαδικασίες του. Αυτό σηµαίνει ουσιαστικά δύο επιλογές: είτε επικύρωση µέσω των νοµοθετικών σωµάτων είτε έγκριση µε προσφυγή σε δηµοψήφισµα. Ήδη ορισµένα κράτη- µέλη της Ένωσης έχουν γνωστοποιήσει τον πρόθεσή τους να διενεργήσουν δηµοψήφισµα 14. Η διαδικασία τις ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει εισέλθει σε περίοδο αβεβαιότητας µετά το διπλό «όχι» των Γάλλων και των Ολλανδών στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα, και αυτό που προέχει τώρα είναι να αποτραπεί το κλίµα πανικού που τείνει να επικρατήσει, Άλλωστε ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόµηµα δηµιουργήθηκε µέσα από αλλεπάλληλες κρίσεις, άλλοτε µεγαλύτερες και άλλοτε µικρότερες 15, χωρίς αυτές να αποτελέσουν εµπόδιο στη γενικότερη πορεία προς τα εµπρός. Και αυτό είναι και πάλι το πιθανότερο να συµβεί, όταν θα καταλαγιάσει ο θόρυβος από τις πρώτες εντυπώσεις 16. Όσον αφορά το τι µέλλει γενέσθαι µε το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα, οι ιδέες που κυκλοφορούν στους διαδρόµους των Βρυξελλών και των εθνικών πρωτευουσών ποικίλλουν. Ορισµένοι, όπως οι Βρετανοί και οι Τσέχοι, φαίνεται να προκρίνουν µια περίοδο «περίσκεψης» κατά τη διάρκεια τις οποίας θα πρέπει να παγώσει η διαδικασία έγκρισης του Ευρωπαϊκό Σύνταγµα από τα κράτη-µέλη. Ήδη ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών κ. Τζακ Στρο άφησε να εννοηθεί ότι θα ανασταλεί η Κοινοβουλευτική διαδικασία που απαιτείται για να αποφασισθεί διενέργεια δηµοψηφίσµατος στη Βρετανία 17. Το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα αποτελεί τη µεγάλη πρόκληση για το µέλλον της Ε.Ε.. Αποτελεί όµως πρόκληση όµως και για τη κοινωνία των πολιτών που πρέπει αρθρώνοντας τον λόγο της, να αξιοποιήσει την ευκαιρία που της προσφέρεται. Το µέλλον της Ευρώπης αποτελεί πρωταρχικά υπόθεση των πολιτών της, που καλούνται να αναλάβουν την ιστορική ευθύνη για την προώθηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και την οικοδόµησή της. 14 Η επικύρωση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος και από τα 25 κράτη-µέλη θα είναι σίγουρα µια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία. Μπορεί µάλιστα, όπως µας διδάσκει η ιστορική εµπειρία, να αποδειχθεί ιδιαίτερα προβληµατική. Αξίζει να θυµίσουµε ότι η ανία το 1992 και η Ιρλανδία το 2001 υποχρεώθηκαν να προσφύγουν δύο φορές σε δηµοψήφισµα. Η θεσµική αυτή εµπλοκή οδήγησε αναπόφευκτα στην καθυστέρηση της έναρξης της ισχύος, αφενός της Συνθήκης του Μάαστριχ και αφετέρου της Συνθήκης της Νίκαιας. Για τον αποφυγή υπερβολική καθυστέρησης, η ιακυβερνητική ιάσκεψη αναµένεται να αποφασίσει µέτρα που θα διευκολύνουν την ισχύ του νέου Συντάγµατος. 15 Όταν γραφόταν το κείµενο δεν είχε τελειώσει ακόµα το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο στο Λουξεµβούργο, στο οποίο αποφασίστηκε το προσωρινό πάγωµα της διαδικασίας έγκρισης του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος, µετά από σχετική πρόταση του κ. Μπαρόζο, προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. 16 Γ. Καρτάλη, «Μετά τα Όχι», Βήµα της Κυριακής, Αθήνα 5/6/2005,σελ.10. 17 Μ. Σπινθουράκη, «Η Ευρώπη αναζητά διέξοδο», Το Βήµα της Κυριακής, Αθήνα 5/6/2005,σελ. 26. 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Τα ατοµικά δικαιώµατα αποτελούν κατά βάση αντικείµενο µελέτης της επιστήµης του Συνταγµατικού ικαίου, έστω και αν η ύλη τους έχει, ορισµένες φορές, «διακλαδικό» χαρακτήρα. Ορισµένα ατοµικά δικαιώµατα ή ορισµένες πλευρές των ατοµικών δικαιωµάτων συνδέονται, πράγµατι, και µε άλλους κλάδους του δικαίου: του διοικητικού, του ποινικού, του δικονοµικού (ποινικής και πολιτικής δικονοµίας), του διεθνούς, του εκκλησιαστικού, του εργατικού, του αστικού. Βασικά όµως οι σχετικές διατάξεις βρίσκονται στο κείµενο του Συντάγµατος και έχουν αυξηµένη τυπική δύναµη. εν είναι δυνατό να καταργήθουν από τους νόµους η οποιεσδήποτε άλλες κρατικές πράξεις απεναντίας θέτουν τα νοµικά πλαίσια, µέσα στα οποία οφείλουν να κινούνται όλα τα όργανα του κράτους σε ό,τι άφορα ιδίως τις σχέσεις τους µε τους πολίτες. 2.1 Έννοια και περιεχόµενο των ατοµικών ελευθεριών και δικαιωµάτων. Η ανθρώπινη ελευθερία είναι αυτός ο πολύτιµος χώρος ο οποίος ασφαλίζεται µε πρότυπα, νόµους και διαδικασίες που υπερασπίζονται, προστατεύουν και προωθούν τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Όπως αναφέρει η ιακήρυξη της Βιέννης του 1993, «Τα ανθρώπινα δικαιώµατα και οι θεµελιώδεις ελευθερίες είναι φυσικό δικαίωµα όλων των ανθρώπων» 18. Τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποτελούν συχνά αντικείµενο ταύτισης ή και συγχύσεων µε συγγενείς έννοιες, όπως ατοµικά δικαιώµατα, ατοµικές ελευθερίες, δηµόσιες ελευθερίες, πολιτικά δικαιώµατα, κοινωνικά δικαιώµατα κ.ο.κ. Ωστόσο, οι έννοιες αυτές διαφέρουν µεταξύ τους ως προς το γεγονός ότι έχουν διαφορετικό ιδεολογικό και ηθικό περιεχόµενο, δεδοµένου ότι παραπέµπουν σε διαφορετικά ηθικο-πολιτικά θεωρητικά συστήµατα, καθώς και σε διαφορετικές αντιλήψεις περί ανθρώπινης φύσης και δικαιοσύνης. Γι αυτόν τον λόγο, προτείνεται συνήθως ο όρος θεµελιώδη δικαιώµατα, τον οποίο ορισµένοι συγγραφείς θεωρούν ως ουδέτερο όρο, ο οποίος επιπλέον, ως όρος γένους, επιτρέπει την υπαγωγή όλων των ειδικότερων κατηγοριών σε µια ενιαία κατηγορία 19. Η χρήση της έννοιας «θεµελιώδη δικαιώµατα» παραπέµπει, σύµφωνα µε τον Γ. Βλάχο, «στην ιδέα µιας συστηµατικής ενότητας ή ενός συστήµατος µε επίκεντρο την προσωπικότητα του ανθρώπου» 20. Ο όρος «θεµελιώδη δικαιώµατα» καθιερώθηκε από την Οικουµενική ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου του 1948, αλλά και από άλλες 18 http://www.ekloges.com.cy/bannertrack/track.cfm?bannerid=3&pathinfo=/nqcontent.cfm, 17-5-2004 (Πραγµατοποιώντας τα Ανθρώπινα ικαιώµατα: «Ανάλαβε το τολµηρά και έγκαιρα...», Mary Robinson, Ύπατη Αρµοστής των Ηνωµένων Εθνών για τα Ανθρώπινα ικαιώµατα, Οµιλία Romanes 1997, Πανεπιστήµιο Οξφόρδης, 11 Νοεµβρίου 1997, Κέντρο Πληροφοριών του ΟΗΕ). 19 Τσάτσος. (1988), «Συνταγµατικό ίκαιο», Γ Τόµος (Θεµελιώδη δικαιώµατα), εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 26. 20 Βλάχου Γ., (1976 ), «Κοινωνιολογία των δικαιωµάτων του ανθρώπου», εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 51. 10
µεταγενέστερες διεθνείς διακηρύξεις ή συµβάσεις, όπως, λόγω χάρη, ο Χάρτης των θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και, έκτοτε η χρήση του έχει επικρατήσει διεθνώς. Η Οικουµενική ιακήρυξη κηρύττει τις θεµελιώδεις ελευθερίες της σκέψης, γνώµης, έκφρασης και πίστης, και διαφυλάσσει το βασικό δικαίωµα στη συµµετοχική και αντιπροσωπευτική κυβέρνηση 21. Αλλά το ίδιο σταθερά και µε την ίδια έµφαση, διακηρύσσει τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώµατα και το δικαίωµα σε ίσες ευκαιρίες. Επρόκειτο να αποτελέσει «ένα κοινό πρότυπο προόδου για όλους τους ανθρώπους και όλα τα έθνη» 22. Τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες που προωθεί η ιακήρυξη επρόκειτο να απολαµβάνουν όλοι χωρίς διάκριση κανενός είδους, όπως φυλή, χρώµα, φύλο, καταγωγή ή άλλη ιδιότητα. Είκοσι χρόνια µετά την υιοθέτηση της, οι βασικές αρχές της ιακήρυξης αναφέρθηκαν στην ιακήρυξη της Τεχεράνης του 1968. Τα δικαιώµατα και οι ελευθερίες αυτές αναπτύχθηκαν µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια σε δύο Σύµφωνα των Ηνωµένων Εθνών το Σύµφωνο για τα Αστικά και Πολιτικά ικαιώµατα και το Σύµφωνο για τα Οικονοµικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά ικαιώµατα, τα οποία τέθηκαν σε ισχύ το 1976. Ο όρος «δικαίωµα» είναι νοµική έννοια η οποία εµφανίστηκε στον 17 ο αιώνα στους κόλπους της ηθικής φιλοσοφίας 23 και σηµαίνει τη δυνατότητα που έχουν τα άτοµα ή οι οµάδες να ικανοποιούν τα συµφέροντά τους σύµφωνα µε τους κανόνες που θεσπίζει η κοινωνία στην οποία ζουν. Τα δικαιώµατα απορρέουν είτε από τους ηθικούς κώδικες είτε από τις παραδόσεις είτε από το ισχύον δίκαιο, στο οποίο οι κώδικες αυτοί και οι παραδόσεις ενσωµατώνονται ως ένα ορισµένο βαθµό και συγκροτούν τη δικαιική τάξη κάθε ανθρώπινης κοινότητας. Συνεπώς, η έννοια του δικαιώµατος προϋποθέτει την ύπαρξη µιας ανθρώπινης κοινότητας εντός της οποίας αναγνωρίζεται η δυνατότητα των ατόµων να πράττουν ή να µην πράττουν κάτι, η οποία, κατά κανόνα, επικυρώνεται από το ισχύον δίκαιο. Οι αστικές επαναστάσεις εισήγαγαν στην ιστορία τη νέα εξισωτική αντίληψη των δικαιωµάτων τα οποία θεµελιώνονται στο φυσικό δίκαιο και στην έννοια της ανθρώπινης φύσης, συνεπώς υφίστανται ανεξάρτητα από το κρατικό-θετικό δίκαιο και, ως τέτοια, είναι «απαράγραπτα». Σύµφωνα µε τις αρχές του φυσικού δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώµατα έχουν οικουµενικό χαρακτήρα, δηλαδή ισχύουν για όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από την πολιτισµική, τη φυλετική, την εθνική ή άλλη καταγωγή τους και, συνεπώς, διαφέρουν από τα δικαιώµατα που απορρέουν από τα ηθικά συστήµατα των ιδιαίτερων πολιτισµικών παραδόσεων. Και αυτό συµβαίνει διότι τα συστήµατα αυτά αναφέρονται εν τέλει σε δικαιώµατα που ορίζονται 21 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ. Άρθρο 2, 3, 7, 18, 21. 22 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ.248 (Προοίµιο Οικουµενικής ιακήρυξης). 23 Levine A., (1981), «Liberal Democracy», Columbia University Press, σελ.121. 11
από την παράδοση ή την κοινωνική θέση των ανθρώπων και όχι από την ειδολογική, άρα την οικουµενική ιδιότητα «άνθρωπος» 24. Ως «φυσικά», τα ανθρώπινα δικαιώµατα παραπέµπουν στην αφηρηµένη και φυσικόκεντρική αντίληψη περί ανθρώπου και, ως τέτοια, θεωρούνται αυθύπαρκτα, δηλαδή ανεξάρτητα από κάθε εµπειρική ή ιστορική απόδειξη και, συνεπώς, µη επιδεχόµενα πολιτισµικούς ή κοινωνικούς προσδιορισµούς. Η φυσικό-κεντρική και, ως εκ τούτου, οικουµενική αυτή αντίληψη περί ανθρώπου και δικαιωµάτων υπήρξε αντικείµενο σφοδρής κριτικής από τους οπαδούς της θεµελίωσης των δικαιωµάτων στις εθνικές παραδόσεις ( οι οποίοι ουσιαστικά υποστήριζαν αυτό που προηγουµένως ορίστηκε ως πολιτισµική θεµελίωση των δικαιωµάτων) µε κύριο εκφραστή τον Άγγλο συντηρητικό E.Burke, ο οποίος, στρεφόµενος κατά της νεωτερικότητας, υποστήριξε ότι τα δικαιώµατα δεν µπορούν να υπάρξουν εκτός των παραδόσεων και της ιστορίας της κάθε χώρας. Έτσι, αντιπαρέθεσε τα αφηρηµένα και οικουµενικά δικαιώµατα του ανθρώπου στα δικαιώµατα των Άγγλων, τα οποία «είναι καταγεγραµµένα στην ιστορία, τις παραδόσεις του αγγλικού έθνους και στο ίδιο το Σύνταγµα που παρέδωσαν ως κληρονοµιά οι πρόγονοί (µας)» 25. Ανάλογες θέσεις ενάντια στα ιδανικά του ατοµικισµού και, κατ επέκταση, ενάντια στα ανθρώπινα δικαιώµατα έλαβε ο Savigny, εκπρόσωπος της γερµανικής ιστορικής σχολής του δικαίου, σύµφωνα µε τον οποίο «το περιεχόµενο του δικαίου εξάγεται από την εσώτατη ουσία του έθνους και της ιστορίας του» 26. Ο χαρακτηρισµός των ανθρωπίνων δικαιωµάτων ως «φυσικών» συναντάται, υπό την προφανή επίδραση του Locke, για πρώτη φορά στα επίσηµα κείµενα της Αµερικανικής Επανάστασης και ειδικά στη ιακήρυξη των ικαιωµάτων της Φιλαδέλφειας του 1771 ( µε αναφορά στους «immutable laws of nature» και στο δικαίωµα «to life, liberty and property») και στη Χάρτα των ικαιωµάτων της Βιρτζίνια του 1776 27, ενώ στη ιακήρυξη της Αµερικανικής Ανεξαρτησίας γίνεται λόγος για «αναπαλλοτρίωτα δικαιώµατα» µε τα οποία είναι προικισµένοι οι άνθρώποι από τον ηµιουργό 28. Επίσης στη γαλλική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη γίνεται λόγος για «φυσικά και απαράγραπτα δικαιώµατα του ανθρώπου» 29, τα οποία αναπαράγουν το πνεύµα των αµερικανικών ιακηρύξεων. 24 Rubinstein R, (1982), «Modernization: the humanist response tο its promise and problems», Paragon House, Washington D.C., σελ. 199. 25 Burke E., (1993), «Reflexions on the Revolution in France», Oxford University Press, σελ. 248. 26 Μπινός Μπ., (1995), «Τα ανθρώπινα δικαιώµατα», Κριτική Πατάκης, Αθήνα, σελ. 101. 27 Μill J. S., (1977), «On Liberty», στο R. Μ. Hutchins (επιµ.), «Αmerican State Papers, The Federalists», J. S. Μill, Great Books of the Western World, University of Chicago, τόµο 43, µε κεφάλαιο αφιερωµένο «Of the Liberty of Thought and Discussion». 28 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ. 246. 29 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ. 243 (άρθρο 2). 12
Η Οικουµενική ιακήρυξη είναι ένα ζωντανό κείµενο. Για να µνηµονευθεί στα τελευταία χρόνια αυτής της χιλιετίας, πρέπει να δωθεί µεγαλύτερη προτεραιότητα σε επίκαιρα, περίπλοκα θέµατα ανθρωπίνων δικαιωµάτων: το δικαίωµα στην ανάπτυξη, την αναγνώριση των δικαιωµάτων των αυτοχθόνων λαών, τα δικαιώµατα και την ενίσχυση των ατόµων µε ειδικές ανάγκες, την ενσωµάτωση µίας πολιτικής για την ισότητα των δύο φύλων, και θέµατα σηµείων αναφοράς και ευθύνης για την προώθηση αυτών και άλλων δικαιωµάτων. Τώρα συµµετέχουν πολλές περισσότερες Κυβερνήσεις απ ότι συµµετείχαν στις 10 εκεµβρίου 1948 30 και επίσης υπάρχουν πολλές περισσότερες φωνές από την ευρύτερη αστική κοινωνία. Η πρόκληση θα είναι να δηµιουργηθεί µια παρόµοια δέσµευση στο κοινό όραµα ότι αυτά τα δικαιώµατα περιέχονται στα εισαγωγικά λόγια του προοιµίου της Οικουµενικής ιακήρυξης : «Επειδή η αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύµφυτη σε όλα τα µέλη της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωµάτων τους αποτελεί το θεµέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσµο...» 31. Και ότι αυτά αποτελούν µέρος µιας ανανέωσης του οράµατος στη σύγχρονη εποχή. Τα επιτεύγµατα του διεθνούς συστήµατος ως τώρα στην εφαρµογή προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώµατα επιζητούν νέες προσεγγίσεις. Αν µετρήσει κανείς τα αποτελέσµατα 50 χρόνων µηχανισµών για τα ανθρώπινα δικαιώµατα, 30 χρόνων προγραµµάτων ανάπτυξης πολλών δισεκατοµµυρίων δολαρίων και ατελείωτης ρητορείας υψηλού επιπέδου, η επίδραση ανά τον κόσµο είναι µάλλον µέτρια. Υπάρχουν ακόµη πολύ διαδεδοµένες διακρίσεις µε βάση το φύλο, την εθνότητα, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή το σεξουαλικό προσανατολισµό, και υπάρχει ακόµα το φαινόµενο της γενοκτονίας εµφανίστηκε ήδη δύο φορές στη δεκαετία αυτή 32. Είναι καιρός τα παθήµατα να γίνουν µαθήµατα. Ένα µάθηµα που χρειάζεται να µάθουν όλοι, και να εκφραστεί µε την προσέγγιση, είναι ότι η ουσία των δικαιωµάτων είναι ότι ενδυναµώνουν. Αυτός ο σύνδεσµος µεταξύ δικαιωµάτων και ενδυνάµωσης πρέπει να βρίσκεται πολύ στις σκέψεις, όσο και στις προτεραιότητές των σύγχρονων ανθρώπων. Μία από αυτές πρέπει να είναι όσες βοηθούν τις δηµοκρατικές διαδικασίες, ενισχύουν την καλή διακυβέρνηση και την κυριαρχία του νόµου, 30 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ.243 (Ηµεροµηνία υπογραφής Οικουµενικής ιακήρυξης). 31 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ.248 (Προοίµιο Οικουµενικής ιακήρυξης). 32 Vallery Ρ., (2001), «Caracteres de L'esprit europe», στο συλλογικό συγγραφικό έργο «Les Europens», Hellene Ahrweiler et Maurice Aymard, υπό την αιγίδα του Universita de Ι' Eurooe και τη συνδροµή της UNESCO HREMANN. σελ. vxvi.. (κείµενο που δηµοσιεύθηκε στη Revue Universelle). Υπάρχουν 48 χώρες στις οποίες περισσότερο από ένα πέµπτο του πληθυσµού ζουν σε αυτό που έχουµε συνηθίσει να ονοµάζουµε «απόλυτη φτώχεια». Αυτό είναι αποτυχία εφαρµογής σε βαθµό που να µας ντροπιάζει όλους. Τόσες προσπάθειες, χρήµατα και ελπίδες έχουν αποφέρει τόσο µέτρια αποτελέσµατα. εν είναι πλέον αρκετό να κρυβόµαστε πίσω από την επίδραση του ψυχρού πολέµου και τους άλλους παράγοντες, οι οποίοι περιόριζαν τη διεθνή δράση κατά τα προηγούµενα χρόνια. Σε όλα αυτά πρέπει να προσθέσουµε και τις τρεις γενοκτονίες που συνέβησαν στον 20 ο αιώνα (των Αρµενίων, των Ποντίων και των Εβραίων). 13
υποστηρίζουν τη µεταρρύθµιση του δικαστικού και νοµικού συστήµατος, και εκπαιδεύουν τις δυνάµεις ασφαλείας. 2.2 Η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων Η προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων ή ελευθεριών είναι ιστορικό επίτευγµα των τριών ιδίως τελευταίων αιώνων. ιατάξεις προστατευτικές των ατοµικών ελευθεριών θεσπίστηκαν, στους νεώτερους χρόνους, για πρώτη φορά στην Αγγλία, αρχίζοντας από την «Magna Charta» του 1215, και ιδίως κατά τον 17 ου αιώνα µε ορισµένα βασικά νοµικά κείµενα: «Petition of rights» του 1629, «Habeas corpus act» του 1679, «Bill of rights» του 1689 33. Επακολούθησαν, στα τέλη του 18 ου αιώνα, µε την αµερικανική επανάσταση, οι διακηρύξεις («Bills of rights») της πολιτείας της Virginia του 1776 και άλλων πολιτειών και η καθιέρωση ατοµικών δικαιωµάτων από το Σύνταγµα των Η.Π.Α. του 1787 µε τις δέκα πρώτες «Τροποποιήσεις» 34 του 1791. Με τη γαλλική επανάσταση η «ιακήρυξη των ικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη» του 1789 είχε ευρύτερη απήχηση, την διαδέχθηκαν δε οι ιακηρύξεις του 1793 και του 1795. Η κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων συνεχίστηκε και επεκτάθηκε στο πλαίσιο των Συνταγµάτων των διαφόρων κρατών της Ευρώπης, κατά τον 19 ο και τον 20 ο αιώνα 35. Η εξέλιξη των θεµελιωδών δικαιωµάτων χαρακτηρίστηκε από µια, κατά περιόδους, είτε αργή είτε δυναµική διαδικασία µετάβασης από τα κλασικά φιλελεύθερα δικαιώµατα («δικαιώµατα-παροχές»), µε κινητήρια δύναµη τα πολιτικά δικαιώµατα και τη διερεύνηση τους στα λαϊκά στρώµατα 36. Μετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο (1939-1945),πού έληξε µε την ήττα των φασιστικών, ναζιστικών και δικτατορικών καθεστώτων, η µέριµνα για την προστασία των ατοµικών ελευθεριών, πού αποτελούσαν ως τότε αντικείµενο ρύθµισης του εσωτερικού δικαίου των καθέκαστα κρατών, επεκτάθηκε στο διεθνές επίπεδο: το 1948 ψηφίζεται από τη Γενική Συνέλευση των Ενωµένων Εθνών (µε 48 ψήφους και 8 αποχές) ή «Οικουµενική ιακήρυξη των Ανθρώπινων ικαιωµάτων» 37. Το 1950 τα κράτη µέλη του Συµβουλίου της Ευρώπης συνάπτουν την (Ευρωπαϊκή) «Σύµβαση για την προστασία των δικαιωµάτων του άνθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών» (γνωστή ως «Σύµβαση της Ρώµης»), που συµπληρώθηκε µε το «πρόσθετο 33 Μάνεση Αρ., (1978), «Πολιτική Ιστορία και σύγχρονοι πολιτικοί θεσµοί», εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 50-59. 34 Amendments. 35 Durant W., ό.π., σελ. 369. 36 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (1999), «Σηµειώσεις Συνταγµατικού ικαίου», εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 41. 37 Durant Will, (1980), ό.π., σελ. 340 14
πρωτόκολλο» πού υπογράφτηκε: στο Παρίσι το 1952 38. Το 1966 υιοθετούνται οµόφωνα από τη Γενική Συνέλευση των Ενωµένων Εθνών δύο Σύµφωνα (Convenants): ένα για τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώµατα, και ένα για τα ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα (µε πρόσθετο «προαιρετικό» πρωτόκολλο). Σ αυτά τα διεθνή Σύµφωνα που - αφού επικυρώθηκαν από 35 κράτη - τέθηκαν σε ισχύ, το πρώτο στις 3/1/1976, το δεύτερο στις 23/3/1976. Εξάλλου, στις 1/8/1975, υπογράφηκε η «Τελική Πράξη του Ελσίνκι» 39. Στην Ελλάδα, ειδικότερα, όλα τα Συντάγµατα πού ίσχυσαν κατά καιρούς, από το 1822 µέχρι σήµερα, περιείχαν διατάξεις προστατευτικές των ατοµικών δικαιωµάτων. το ίδιο συµβαίνει και µε το σήµερα ισχύον Σύνταγµα του 2002 40. 2.3 Ορισµός Το Σύνταγµα, ρυθµίζοντας βασικά την οργάνωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας και γενικότερα την όλη κρατικά οργανωµένη κοινωνική συµβίωση, περιέχει και κανόνες πού αναφέρονται ειδικότερα στις σχέσεις µεταξύ εξουσιαζόντων και εξουσιαζοµένων και πού καθορίζουν το ποσοστό ελευθερίας που διαθέτουν τα µέλη της συγκεκριµένης κοινωνίας σε σχέση µε τον κρατικό καταναγκασµό που ασκείται µέσα σ αυτήν 41. Εάν στην κοινωνική συµβίωση των ανθρώπων ελευθερία γενικά θεωρείται το να µη υπόκειται κάποιος στη θέληση άλλου, στην προκείµενη περίπτωση η ελευθερία έγκειται στη δυνατότητα ανεµπόδιστης, ιδίως από την κρατική εξουσία, ανάπτυξης της προσωπικότητας, δηλαδή αυτοκαθορισµού (αυθυπαρξίας, αυτονοµίας και αυτοδιάθεσης). Πιο συγκεκριµένα: ό,τι είναι ελεύθερο και στο βαθµό που είναι ελεύθερο σε σχέση ιδίως µε την κρατική, ή οποιαδήποτε άλλη µορφή, εξουσία, δεν µπορεί να αποτελέσει εκ µέρους της αντικείµενο καταναγκασµού, ούτε απαγόρευσης ούτε υποχρέωσης. Πρόκειται πάντως για ποσοστό ελευθερίας, επειδή ακριβώς µόνο σχετική ελευθερία (δηλαδή έλλειψη καταναγκασµού), µπορεί να υπάρξει µέσα σε µία κοινωνική συµβίωση, η όποία πλαισιώνεται και διέπεται από το κράτος, πού, εξ ορισµού, είναι οργάνωση καταναγκαστικής επιβολής της εκάστοτε κυρίαρχης θέλησης 42. Το Σύνταγµα, ως θεµελιώδης νόµος, και γενικότερα το εκάστοτε ισχύον δίκαιο, που 38 Βεγλερη Φ., (1976), «Η Σύµβαση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και το Σύνταγµα», ΤοΣ Β', εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 38 (Τα δύο αυτά κείµενα επικυρώθηκαν από την Ελλάδα, και ισχύουν ως εσωτερικό δίκαιο, µε τον., ν. 2329/1953 και ξανά, µετά την πτώση της δικτατορίας, µε το ν.δ. 53/1974). 39 Βεγλερη Φ., ό.π., σελ. 385 & 533. 40 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002) «Σηµειώσεις Συνταγµατικού ικαίου», εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 49( Το οποίο µάλιστα περιέχει και µια νέα γενική διάταξη στο άρθρο 25 παρ. 1 που ορίζει ότι «τα δικαιώµατα του ανθρώπου, ως ατόµου» (ατοµικά) και «ως µέλους του κοινωνικού συνόλου» (ατοµικά δικαιώµατα οµαδικής δράσης και, επίσης, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώµατα) «τελούν υπό την εγγύησιν του Κράτους»). 41 Σβώλου Αλ.- Βλάχου Γ., (1960), «Το Σύνταγµα της Ελλάδος», τ. Α' -Β'(1954-1955). 42 Βλάχου Γ., (1976), «Κοινωνιολογία των δικαιωµάτων του ανθρώπου», εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 78. 15
θεσπίζεται βασικά από το κράτος, συµβαίνει να θέτει -ανάλογα µε τον υπάρχοντα συσχετισµό κοινωνικοπολιτικών δυνάµεων και µε το ισχύον πολίτευµα- όρια στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, απονέµοντας συνάµα ορισµένα δικαιώµατα στα πρόσωπα που υπόκεινται σ αυτήν, ώστε να µπορούν να διεκδικήσουν το ποσοστό ελευθερίας που τους έχει αναγνωριστεί. Αυτά τα δικαιώµατα, δηλαδή η «εξουσία αυτοκαθορισµού» που απονέµεται από την έννοµη τάξη και τείνει στο να αποκλείσει ή περιορίσει επεµβάσεις του κράτους, και εν γένει των κρατούντων, σε συγκεκριµένο χώρο ελεύθερης ύπαρξης και δράσης των κυβερνωµένων, ονοµάζονται. ατοµικά δικαιώµατα ή ατοµικές ελευθέριες. Πρόκειται, µε άλλες λέξεις, για δικαιώµατα πού θεµελιώνουν αξίωση απέναντι των ασκούντων την κρατική εξουσία και αντίστοιχη δική τους υποχρέωση να µη επεµβαίνουν σ' αυτό το χώρο ελεύθερης ύπαρξης και δράσης των κυβερνωµένων ή να επεµβαίνουν µόνον υπό συγκεκριµένες προϋποθέσεις, µε προκαθορισµένες διαδικασίες και µέχρις ορισµένων ορίων. Ειδικότερα, το περιεχόµενο της αξίωσης µπορεί να είναι είτε «αµυντικό», δηλ. ευχέρεια του δικαιούχου αυτός ο ίδιος ανεµπόδιστα να πράξει η να µη πράξει κάτι, είτε «προστατευτικό», δηλ. να απαιτήσει από την κρατική εξουσία να προβεί αυτή σε πράξη η παράλειψη, προστατευτική της συγκεκριµένης ελευθερίας του 43. Τόσο στη συνταγµατική θεωρία, όσο και στην πράξη, χρησιµοποιείται συνήθως ο όρος «ατοµικά δικαιώµατα». Γενικότερα γίνεται όµως χρήση και άλλων όρων: «ατοµικές ελευθέριες», «θεµελιώδη δικαιώµατα», «ανθρώπινα δικαιώµατα» και «δικαιώµατα τού ανθρώπου». Σε ορισµένες περιπτώσεις µάλιστα, παρατηρείται αποµάκρυνση από αυτό το κλασσικό πρότυπο κατάταξης των δικαιωµάτων 44, γεγονός που οφείλεται όχι µόνο στην εµφάνιση νέων δικαιωµάτων εξαιτίας των κοινωνικών εξελίξεων, αλλά και σε ιδεολογικούς ή πολιτικούς λόγους. Για παράδειγµα, η ανάγκη για ενίσχυση της δηµοκρατίας στο επίπεδο της νοµιµοποίησης των πολιτικών αποφάσεων των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπαγόρευσε την αναγνώριση µιας νέας κατηγορίας «δηµοκρατικών δικαιωµάτων», ενώ στο σχέδιο για το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα γίνεται µια πρώτη αναφορά στο δικαίωµα για την προστασία της γενετικής ταυτότητας του καθενός. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι είναι αδύνατο να δοθεί ένας πλήρης ορισµός των δικαιωµάτων και των ελευθεριών, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι οικονοµικές, οι κοινωνικές και οι τεχνολογικές συνθήκες που επικρατούν σε µια δεδοµένη κοινωνία. Οι όροι αυτοί, µολονότι θεωρούνται από νοµική άποψη εννοιολογικά ταυτόσηµοι, δεν είναι: 1. Ατοµικά δικαιώµατα: Πρόκειται πράγµατι για δικαιώµατα, δηλ. για εξουσία που 43 ηµητρόπουλου Α., (1980), «Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης.», εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 89. 44 Παπαδηµητρίου Ζ.. (1997), «Ο Χάρτης θεµελιωδών δικαιωµάτων», Παπαζήσης, Αθήνα, σελ. 22. 16
απονέµεται από την ισχύουσα έννοµη τάξη και αποσκοπεί στην ικανοποίηση ενός βιοτικού συµφέροντος, το όποίο, από τη στιγµή που αναγνωρίζεται από το ισχύον δίκαιο, καθίσταται «έννοµο συµφέρον». Ο όρος εν τούτοις «ατοµικό δικαίωµα» έχει το µειονέκτηµα ότι δεν εκφράζει ακριβώς το εννοιολογικό περιεχόµενο του συγκεκριµένου δικαιώµατος. ιότι, κατά κανόνα, τα δικαιώµατα τα «εξ υποκειµένου δίκαια»- έχουν ατοµικό χαρακτήρα, µε την έννοια ότι έχουν ως υποκείµενο άτοµα, δηλαδή φυσικά ή νοµικά πρόσωπα, είτε πρόκειται για δικαιώµατα δηµοσίου δικαίου είτε για δικαιώµατα ιδιωτικού δικαίου 45. Εξ άλλου, ορισµένα από τα λεγόµενα «ατοµικά δικαιώµατα» λειτουργούν για άτοµα ως µέλη κοινωνικών οµάδων και αφορούν σε οµαδική ή συλλογική δράση 46 και εποµένως, απ αυτή την άποψη, µπορεί να θεωρηθεί ότι δεν είναι «ατοµικά», αλλά «συλλογικά» ή «οµαδικά» δικαιώµατα. 2. Ατοµικές ελευθερίες: Ο όρος αυτός παρουσιάζει τα ίδια µειονεκτήµατα µε τον προηγούµενο σε ό,τι άφορα τον επιθετικό προσδιορισµό «ατοµικές». Έχει όµως το πλεονέκτηµα ότι εξειδικεύει περισσότερο το περιεχόµενο των δικαιωµάτων τούτων, προβάλλοντας το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους γνώρισµα που είναι η εξασφάλιση ενός πεδίου ελεύθερης ύπαρξης και δράσης του ατόµου από αυθαίρετες επεµβάσεις της κρατικής εξουσίας. Εποµένως, εφόσον προστατεύουν την ελευθερία του άτόµου απέναντι στον κρατικό καταναγκασµό, είναι, µ αυτή την έννοια, ατοµικές ελευθερίες. 3. θεµελιώδη δικαιώµατα: Ο όρος τονίζει τον θεµελιακό χαρακτήρα αυτών των δικαιωµάτων 47 που αντιδιαστέλλονται έτσι ιδίως προς τα δικαιώµατα ιδιωτικού δικαίου 48 που µε την καθηµερινότητά τους δεν µοιάζουν να είναι θεµελιώδη. Αντίθετα, τα δικαιώµατα για τα οποία πρόκειται είναι πράγµατι θεµελιώδη: αφενός µεν διότι προβλέπονται συνήθως από το Σύνταγµα, πού είναι ο θεµελιώδης νόµος του κράτους, αφετέρου δε διότι καθορίζουν τη νοµική υπόσταση, το status quo, των ανθρώπων στο πλαίσιο της συγκεκριµένης κρατικά οργανωµένης κοινωνίας. Ο όρος «θεµελιώδη δικαιώµατα» είναι όµως ευρύτερος του δέοντος και, γι' αυτό, όχι ακριβής διότι θεµελιώδη, µε την παραπάνω έννοια, µπορεί να θεωρηθούν, εκτός από τα «ατοµικά», και άλλα δηµόσια δικαιώµατα: τα κοινωνικά, καθώς επίσης και τα πολιτικά δικαιώµατα. Ο όρος «θεµελιώδη δικαιώµατα» δεν καθιστά λοιπόν εµφανή την έναντι τούτων ειδοποιό διαφορά των ατοµικών δικαιωµάτων ή ελευθεριών. 4. ηµόσιες ελευθερίες: Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τον όρο «δηµόσιες ελευθερίες» πού χρησιµοποιείται ιδίως στη Γαλλία (libertes politiques). ιότι «δηµόσιες ελευθερίες» δεν είναι 45 Βλάχου Γ., (1979), «Το Σύνταγµα της Ελλάδος». Επίµετρο, εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 35-51( Αστικού, εµπορικού κτλ). 46 Βεγλερη Φ., ό.π., σελ. 38-53 (Π.χ. δικαίωµα συναθροίσεων, συνεταιρισµού). 47 Βεγλερη Φ., ό.π., σελ. 63 (Ο όρος αυτός χρησιµοποιείται ιδίως στη Γερµανία: «Grundrechte»). 48 ερβιτσιώτης Ν. Ά., ό.π., σελ. 199 (Π. χ. δικαιώµατα του πωλητή ή του αγοραστή, του οφειλέτη η του δανειστή, του ιδιοκτήτη ή του µισθωτή, του εµπόρου η του πελάτη). 17
µόνον οι ατοµικές (individuelles), πού µας ενδιαφέρουν εδώ, άλλά και οι πολιτικές ελευθερίες (libertes politiques),δηλαδή τα πολιτικά δικαιώµατα, καθώς επίσης και τα κοινωνικά (droits sociaux). 5. Ανθρώπινα δικαιώµατα ή δικαιώµατα του ανθρώπου 49 : Ο όρος αυτός είναι οικείος ιδίως στις αγγλοσαξονικές χώρες (human rights), έχει διαδοθεί και χρησιµοποιείται σήµερα γενικότερα, σε συνδυασµό µε την προσπάθεια πού γίνεται µεταπολεµικά για την προστασία των ατοµικών ελευθεριών σε διεθνές επίπεδο: π.χ. οικουµενική ιακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωµάτων του 1948, Ευρωπαϊκή Σύµβαση του 1950 για την προάσπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών. Ο όρος είχε, βέβαια, χρησιµοποιηθεί αρχικά στη γαλλική «ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη» του 1789, η οποία, σύµφωνα µε την ιδεολογία του αστικού φιλελευθερισµού, θεωρούσε αυτά τα δικαιώµατα «φυσικά» και για αυτό «Απαραβίαστα», «Ιερά», «Απαράγραπτα» και «Αναπαλλοτρίωτα». Μ' αυτήν ακριβώς την ιδεολογική φόρτιση -και σε συνδυασµό µε τούς όρους «αξία», «αξιοπρέπεια» ή «προσωπικότητα» του ανθρώπου- γίνεται χρήση του όρου «ανθρώπινα δικαιώµατα» ή «δικαιώµατα του ανθρώπου» στα διεθνή κείµενα, αλλά και σε µεταπολεµικά Συντάγµατα πού θεσπίστηκαν ύστερα από τη φασιστική και ναζιστική τυραννία 50. Από όλους τους παραπάνω όρους 51, το ισχύον ελληνικό Σύνταγµα του 2002 χρησιµοποιεί βασικά τον όρο «ατοµικά δικαιώµατα» σε αντιδιαστολή ιδίως µε τα κοινωνικά δικαιώµατα 52. εν αµφισβητείται βέβαια, ότι τα ατοµικά και τα κοινωνικά δικαιώµατα είναι θεµελιώδη δικαιώµατα για την ισχύουσα συνταγµατική τάξη. Ο τελευταίος αυτός όρος χρησιµοποιείται για πρώτη φορά στο Ελληνικό Σύνταγµα 53 του 1974, περιλαµβάνει όµως και τα πολιτικά δικαιώµατα 54, που έχουν διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόµενο 55. Εξ άλλου, στα σύγχρονα διεθνή κείµενα γίνεται 49 Μπαλλαντιε Ζ., (1990), «Πολιτική Ανθρωπολογία», (από την ' Γαλλική έκδοση), εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 101 (Ο όρος «δικαιώµατα του άνθρώπου» ή «ανθρώπινα δικαιώµατα» έχει το ίδιο µειονέκτηµα µε τούς όρους «θεµελιώδη δικαιώµατα» και «δηµόσιες ελευθερίες»: είναι ευρύτερος του δέοντος, και µπορεί να θεωρηθεί ότι περι λαµβάνει όχι µόνο τα ατοµικά, αλλά και τα κοινωνικά ή και τα πολιτικά ακόµη δικαιώµατα.. Ένα άλλο όµως µειονέκτηµα του όρου αυτού είναι ότι φαίνεται να εκφράζει µια συγκεκριµένη ιδεολογική αντίληψη που σχετίζεται µε τη νοµική φύση αυτών των δικαιωµάτων, ως οιονεί «εµφύτων» στον άνθρωπο). 50 http://www.cmkon.org/arthra.htm, 11/4/2003. Προοίµιο του Συντάγµατος της Γαλλίας του 1946, στο όποίο παραπέµπει και το Προοίµιο του ήδη ισχύοντος Συντάγµατος του 1958, άρθρο 2 του Συντάγµατος της Ιταλίας του 1948, άρθρο 1 παρ. 1 και 2 του θεµελιώδους Νόµου της. Γερµανίας του 1949. 51 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ. 124 («Ατοµικά δικαιώµατα», «ατοµικές ελευθερίες», «θεµελιώδη δικαιώµατα», «δηµόσιες ελευθερίες», «ανθρώπινα δικαιώµατα»). 52 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ.158 (Το «Μέρος εύτερον» του συνταγµατικού κειµένου (άρθρα 4-25) φέρει τον τίτλο «Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα», ενώ επίσης στο άρθρο 72 παρ. 1 ορίζεται ότι οι νόµοι «περί ασκήσεως και προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων» ψηφίζονται από την ολοµέλεια, και όχι από τα τµήµατα της Βουλής). 53 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (1999), ο.π., σελ. 158 (Άρθρο 25 παρ. 2 Συντ. 1975). 54 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ. 203 (Πρβλ. και άρθρο 25 παρ. 1 Συντ.). 55 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ. 267 (Αλλά και ο όρος «δικαιώµατα του ανθρώπου» άπαντα για πρώτη φορά σε ελληνικό Σύνταγµα (άρθρα 25 παρ. παρ. 1 και 2 και 28 παρ. 3 Συντ. 1975, βλ. επίσης τούς όρους «άξία του ανθρώπου», «προσωπικότητα», «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» στα άρθρα 2 παρ. 1, 5 παρ. 1, 7 παρ. 2,106 παρ. 2 Συντ.). 18
συνήθως χρήση, δίπλα-δίπλα και από κοινού, των όρων «δικαιώµατα του ανθρώπου και θεµελιώδεις ελευθερίες» 56 : στον Καταστατικό χάρτη των Ενωµένων Εθνών του 1945,στην Οικουµενική ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου του 1948 (προοίµιο), στην Ευρωπαϊκή «Σύµβαση για την προστασία των δικαιωµάτων του άνθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών» του 1950 κλπ. Ειδικότερα µε τον όρο «δικαιώµατα του ανθρώπου» ή «ανθρώπινα δικαιώµατα» νοούνται µάλλον τα κλασικά «ατοµικά δικαιώµατα» ή «ατοµικές ελευθερίες», από τα οποία αντιδιαστέλλονται οι «θεµελιώδεις ελευθερίες» που υποδηλώνουν ιδίως τα κοινωνικά, οικονοµικά και πολιτιστικά δικαιώµατα αλλά και ορισµένα πολιτικά δικαιώµατα. Θα πρέπει να προστεθεί πως διάφοροι θεωρητικοί 57 στο θέµα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, θέτουν διακρίσεις ως προς το περιεχόµενο και τη σηµασία διάφορων δηµοσίων δικαιωµάτων. Οι ατοµικές ελευθέριες - ατοµικά δικαιώµατα - ανήκουν στη γενικότερη κατηγορία των δηµοσίων δικαιωµάτων. ηµόσιο δικαίωµα λέγοντας, εννοούµε την ικανότητα που απονέµεται από το ισχύον δίκαιο για την ικανοποίηση συµφερόντων πού έχουν σχέση µε την άσκηση της κρατικής εξουσίας: είναι τα δικαιώµατα που διέπονται από κανόνες του δηµοσίου δικαίου, εφόσον από τη µία µεριά των έννόµων σχέσεων που δηµιουργούνται υπάρχει φορέας της κρατικής εξουσίας που ενεργεί µ αυτή την κυριαρχική του ιδιότητα. Σχηµατικά, υπάρχουν τρία βασικά είδη δηµοσίων δικαιωµάτων, κατά την κλασική ήδη διάκριση του G. Jellinek 58 : 1. Τα ατοµικά (ή ατοµικές ελευθερίες) 59, πού έχουν αρνητικό (αµυντικό) περιεχόµενο και διασφαλίζουν «αρνητικά» τη νοµική κατάσταση (status negativus) των κυβερνωµένων, θεµελιώνοντας αξίωση για αποχή (nec facere) της κρατικής εξουσίας. Παραδείγµατα ατοµικών δικαιωµάτων (αποχής): προσωπική ελευθερία (άρθρο 5 παρ. 3 Συντ.), προσωπική ασφάλεια (άρθρο 6), άσυλο κατοικίας (άρθρο 9), δικαίωµα συναθροίσεων (άρθρο 11), δικαίωµα συνεταιρισµού (άρθρα 12 και 23), ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 13), ελευθερία γνώµης και τύπου (άρθρο 14), ελευθερία διδασκαλίας, έρευνας και εκπαίδευσης (άρθρο 16), δικαίωµα ιδιοκτησίας (άρθρο 17), απόρρητο επιστολών και ελευθερία επικοινωνίας (άρθρο 19). 2. Τα πολιτικά δικαιώµατα 60, που έχουν ενεργητικό περιεχόµενο και θεµελιώνουν αξίωση για συµµετοχή στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, εγγυώµενα το status actiνus (politicus). Παραδείγµατα πολιτικών δικαιωµάτων (συµµετοχής): δικαίωµα να εκλέγει κανείς και να 56 Μπαλιάς Σ., ό.π., σελ. 24 («Human rights and fundamental freedoms», «droits de l'homme et libertes fondamentales», άρθρο 1 παρ. 3). 57 Μπαλλαντιε Ζ., ό.π., σελ. 98 (εντός παρενθέσεως αναφέρονται τα άρθρα όπου βρίσκονται οι σχετικές διατάξεις στο ισχύον Ελληνικό Σύνταγµα του 2002). 58 Λεβέντη Γ., (1976), «Τα Κοινωνικά δικαιώµατα του πολίτη», ΤοΣ Β', εκδ. Ν. Σάκκουλας, Κοµοτηνή, σελ. 121 186. 59 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ. 106. 60 ερβιτσιώτης Ν. Ά., (2002), ο.π., σελ. 107. 19