ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ο.Π. Β ΛΥΚΕΙΟΥ 25 02 2018 ΓΚΥΡΤΗ ΜΑΡΙΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Λυσίου Ὑπὲρ Μαντιθέου ( 18-19) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε το απόσπασμα: «Τῶν τοίνυν ἄλλων στρατειῶν... μεγάλων κακῶν αἴτιοι γεγόνασιν». (Mονάδες: 10) Καμιά λοιπόν από τις άλλες εκστρατείες και φρουρές δεν παραμέλησα ποτέ μέχρι τώρα, αλλά σε όλη μου τη ζωή διαρκώς εκστράτευα μαζί με τους πρώτους, υποχωρούσα όμως μαζί με τους τελευταίους. Και πράγματι πρέπει από αυτές τις πράξεις να εξετάσετε αυτούς που πολιτεύονται με φιλοτιμία και κοσμιότητα, και όχι αν κάποιος περιποιείται τα μαλλιά του, γι αυτό να τον μισείτε γιατί αυτού του είδους οι ασχολίες ούτε τους ιδιώτες (απλούς πολίτες) ούτε το δημόσιο συμφέρον βλάπτουν, από εκείνους όμως που επιθυμούν να μάχονται με τους εχθρούς ωφελείστε όλοι εσείς ανεξαιρέτως. Επομένως δεν αξίζει από την εξωτερική του εμφάνιση, κύριοι βουλευτές, ούτε να αγαπάτε ούτε να μισείτε κανέναν, αλλά να τον κρίνετε από τα έργα του γιατί πολλοί που μιλούν λίγο και ντύνονται με κοσμιότητα έχουν γίνει αίτιοι μεγάλων συμφορών, άλλοι όμως που παραμελούν αυτά σας έχουν κάνει πολλά κακά. Β1. Ποια πιθανή κατηγορία που υποσκάπτει την έγκριση της βουλευτικής του εκλογής προσπαθεί να αντικρούσει ο Μαντίθεος στις παραγράφους 18-19; Να παρουσιάσετε την επιχειρηματολογία του και να την αξιολογήσετε. (Μονάδες: 10) Ο Μαντίθεος συνεχίζει την αναφορά του στις στρατιωτικές του υπηρεσίες τονίζοντας τον ηρωισμό και τη φιλοπατρία του, η οποία αισθητοποιείται με την υπερβολή «τῶν ἄλλων στρατειῶν... οὐδεμιᾶς ἀπελείφθην πώποτε» και «πάντα τὸν χρόνον 1
διατετέλεκα» και με τη ζωηρή αντίθεση «μετὰ τῶν πρώτων μέν... μετὰ τῶν τελευταίων δέ...», που δείχνει την ποιότητα της συμμετοχής του στην υπεράσπιση της πατρίδας, για να κερδίσει την εύνοια των βουλευτών και για να μειώσει την αρνητική εικόνα που θα σχημάτιζαν λόγω της εξωτερικής του εμφάνισης. Συγκεκριμένα, ο Μαντίθεος και κάποιοι νέοι αριστοκρατικής καταγωγής, κυρίως από την τάξη των ιππέων, που μιμούνταν τους Λακεδαιμόνιους, είχαν μακριά μαλλιά. Αυτό έκανε τους δημοκρατικούς Αθηναίους, που είχαν τα μαλλιά τους αρκετά κοντά, να αντιπαθούν αυτή τη συνήθεια των αριστοκρατών, καθώς τους θεωρούσαν φιλικά προσκείμενους στο καθεστώς των Τριάκοντα τυράννων. Το γεγονός αυτό ήταν σίγουρα ενοχλητικό και προκλητικό για τους δημοκρατικούς, γιατί οι αναμνήσεις από το καθεστώς των Τριάκοντα ήταν πολύ οδυνηρές και τα βιώματά τους πολύ έντονα. Άλλωστε, δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από την αποκατάσταση της δημοκρατίας και επίσης οι ολιγαρχικοί της πόλης, που δεν ήταν λίγοι, φρόντιζαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους οργανωμένοι σε πολιτικές ομάδες που απεργάζονταν την κατάλυση της δημοκρατίας. Επομένως, ο Λυσίας δεν μπορεί να αποσιωπήσει το θέμα αυτό, γιατί πρέπει να το υποβαθμίσει και να προβάλει ως αντιστάθμισμα τον τρόπο με τον οποίο εκπλήρωσε ο πελάτης του το χρέος του προς την πατρίδα. Προβάλλει, λοιπόν, τη δημόσια παρουσία του Μαντίθεου (το εἶναι, ηθικός χαρακτήρας) που είναι ωφέλιμη για την πόλη και είναι η ουσία που πρέπει να επηρεάζει τους βουλευτές, ενώ θεωρεί ότι η εξωτερική εμφάνισή του (το φαίνεσθαι) είναι κάτι ανούσιο, που μόνο εντυπώσεις προκαλεί, χρησιμοποιώντας την αντίθεση «χρὴ ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν... ἀλλ οὐ... μισεῖν» και δίνοντας μ αυτόν τον τρόπο ζωντάνια στο λόγο. Έτσι, φροντίζει να παρουσιάσει την εμφάνισή του ως μια ακίνδυνη συνήθεια από την οποία δεν απειλείται κανείς, ούτε οι ίδιοι οι βουλευτές ως εκφραστές του δημοκρατικού πολιτεύματος, και υποστηρίζει ότι το πιο ασφαλές κριτήριο για την αξιολόγηση του πολίτη είναι οι πράξεις του προς την πατρίδα και όχι το φαίνεσθαι. Γνωρίζει πολύ καλά ότι η φιλολακωνική εξωτερική του εμφάνιση ενοχλεί και προκαλεί αντιπάθειες. Επιπλέον, σκόπιμη και έξυπνη είναι η χρήση του β προσώπου από τον Λυσία, που δίνει ζωντάνια στο κείμενο και είναι κατά κάποιον τρόπο δεσμευτική για ευνοϊκή προς τον πελάτη του απόφαση των βουλευτών («καίτοι χρή... μισεῖν», «ἐκ τῶν ἐθελόντων... ὠφελεῖσθε», «ὥστε οὐκ ἄξιον... σκοπεῖν»). Επίσης, με τη χρήση του χιαστού σχήματος [«χρὴ ἐκ τῶν τοιούτων (κινδύνων) σκοπεῖν» / «ἀλλ οὐ διὰ τοῦτο (ἐπιτήδευμα) μισεῖν» // «τὰ τοιαῦτα ἐπιτηδεύματα οὐ βλάπτει» / «ἐκ τῶν ἐθελόντων (κινδυνεύειν) ὠφελεῖσθε»] τονίζει ο Λυσίας το πρώτο και το τέταρτο στοιχείο του χιαστού σχήματος και «αποκρύπτει» το δεύτερο και το τρίτο. 2
Από τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το επιχείρημα που αναπτύσσεται στην παράγραφο 18 είναι πραγματικό - λογικό, αφού η αλήθεια του περιεχομένου του μπορεί να αποδειχτεί με καταθέσεις μαρτύρων. Η υπερβολή όμως («οὐδεμιᾶς ἀπελείφθην πώποτε, πάντα τὸν χρόνον διατετέλεκα») μειώνει το βαθμό της απόλυτης αξιοπιστίας του επιχειρήματος και προκαλεί κάποιες αμφιβολίες. Στην παράγραφο 19 ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει να κρίνονται με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση, αλλά με γνώμονα την προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο [αντίθεση: «ὄψεως... ἔργων» και πολυσύνδετο («οὔτε φιλεῖν, οὔτε μισεῖν οὐδένα, ἀλλὰ σκοπεῖν»)]. Αντιθέτει μάλιστα ανθρώπους που δείχνουν ευπρεπείς και έχουν κόσμια παρουσία, αλλά κάνουν κακό στην πόλη (ίσως νύξη για τους κατηγόρους του) με ανθρώπους που δεν είναι συμβατικοί στην εμφάνιση και μπορεί να την παραμελούν, αλλά έχουν προσφέρει πολλά καλά σε όλους (αντίθεση: «πολλοὶ μὲν μικρόν... ἕτεροι δέ... ἀμελοῦντες»). Στην τελευταία κατηγορία υπονοεί τον ίδιο. Επομένως, καθήκον των βουλευτών είναι να κρίνουν την αξία και την ποιότητά του βασιζόμενοι σε όλα αυτά και να μην επηρεάζονται συναισθηματικά, όπως ορισμένοι συμπολίτες του, από ήσσονος σημασίας θέματα, γιατί το συναίσθημα οδηγεί σε εσφαλμένες κρίσεις, που μόνο επιβλαβείς μπορούν να αποδειχτούν για την πόλη. Δεν αρμόζει στους βουλευτές και στο αξίωμα που εκπροσωπούν να δημιουργούν συμπάθειες ή αντιπάθειες παρασυρόμενοι από την όψη. Άλλωστε η αισθητική έχει μέσα της το υποκειμενικό στοιχείο και γι αυτό διαφοροποιείται ανάλογα με τον τόπο, τον χρόνο, την ηλικία και δεν μπορεί να αποτελεί μέτρο κρίσεως. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το επιχείρημα που αναπτύσσεται στην παράγραφο 19 είναι λογικό - ηθικό. Η εμφάνιση ενός ατόμου εξαρτάται από τις προσωπικές επιλογές του, και μπορεί άνθρωποι ατημέλητοι να προσφέρουν στην πατρίδα τους, ενώ άλλοι πίσω από ένα κόσμιο παρουσιαστικό είναι πιθανό να κρύβουν την κακότητα της ψυχής τους. Β2. Να εντοπίσετε στο παραπάνω κείμενο τα ρητορικά ήθη του Μαντίθεου και των κατηγόρων του. (Μονάδες: 10) Στην παράγραφο 18 ο Μαντίθεος αποδεικνύει την προθυμία, τη γενναιότητα και την τόλμη με την οποία εκπλήρωνε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις («τῶν τοίνυν ἄλλων στρατειῶν ἀναχωρῶν»). Το φρόνημά του είναι υψηλό, ηρωικό και ανυπότακτο, αφού αγωνιζόταν, ενώ οι άλλοι σταματούσαν, και πάντοτε εκστράτευε μεταξύ των πρώτων και αποχωρούσε από τις μάχες τελευταίος. Συνεπάγεται ότι όποιος εκτελεί άψογα τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις θα είναι καλός και κόσμιος και στα κοινά της πόλης. 3
Όμως, ενώ οι συμπολίτες του έχουν κοντά μαλλιά, αυτός έχει μακριά, όπως οι Λακεδαιμόνιοι. Ζητάει να του αναγνωριστεί αυτό ως δικαίωμα της προσωπικής ιδιωτικής του ζωής και να μην αποτελέσει κριτήριο για τους βουλευτές, όταν θα εκτιμήσουν το χαρακτήρα του και την ποιότητά του ως πολίτη («οὐκ εἴ τις κομᾷ, διὰ τοῦτο μισεῖν»). Έχοντας το θάρρος της γνώμης του δε διστάζει μπροστά στους βουλευτές που τον κρίνουν να γνωστοποιήσει τις πεποιθήσεις του σχετικά με τα ηθικά κριτήρια που ορίζουν τις αξίες της ζωής, με κίνδυνο μάλιστα να θεωρηθεί ότι κάνει υποδείξεις. Υποστηρίζει ότι οι πολίτες πρέπει να κρίνονται και να αξιολογούνται όχι από την κόμη τους, αλλά από τα έργα και τη συμπεριφορά τους σε κρίσιμες κυρίως για την πόλη περιόδους. Αυτό που τον ενδιαφέρει πρωτίστως είναι να μη θεωρηθεί στο μέλλον ότι κάποτε εξαπάτησε τους βουλευτές, για να επικυρώσουν την εκλογή του. Στη συνέχεια αναφέρεται στις έννοιες φαίνεσθαι (εξωτερική εμφάνιση, παρουσιαστικό, υποκριτικός χαρακτήρας) και εἶναι (πραγματικός χαρακτήρας) και δηλώνει ευθέως ότι η εξαπάτηση από το φαίνεσθαι οδηγεί συνήθως σε αβέβαιες κρίσεις και, το χειρότερο, σε βλαβερές για την πολιτεία αποφάσεις και πράξεις. Αντιθέτως, το εἶναι αποτελεί το μόνο ασφαλές θεμέλιο, για να στηρίξει κανείς τους συλλογισμούς του και για να κάνει τις επιλογές του. Οι άνθρωποι του φαίνεσθαι συνήθως εξαπατούν και βλάπτουν, ενώ οι άνθρωποι του εἶναι τιμούν, έχουν ευπρεπή συμπεριφορά και ευεργετούν («χρὴ τοὺς φιλοτίμως καὶ κοσμίως πολιτευομένους ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν τὰ μὲν γὰρ ὠφελεῖσθε»). Συνεπώς, ο Μαντίθεος εκδηλώνει εντιμότητα με τη μορφή της παρρησίας και παράλληλα κατατάσσει τον εαυτό του στους ανθρώπους του εἶναι, ενώ δεν αποκλείεται να υπαινίσσεται ότι οι κατήγοροί του ανήκουν στους ανθρώπους του φαίνεσθαι. Στην παράγραφο 19 που είναι ανακεφαλαιωτική και συμπληρωματική της προηγούμενης οι υπαινιγμοί για τους ανθρώπους του φαίνεσθαι διατυπώνονται τώρα άμεσα. Ο Μαντίθεος υποδεικνύει ξανά στους βουλευτές το κριτήριο στο οποίο πρέπει να βασιστούν («οὐκ ἄξιον μισεῖν οὐδένα»), για να οδηγηθούν σε απόφαση και τους υπενθυμίζει εμμέσως τις ευεργεσίες του προς το κοινωνικό σύνολο («ἕτεροι δὲ τῶν τοιούτων εἰργασμένοι»). Το ήθος των κατηγόρων στις παραγράφους 18 και 19 διαγράφεται έμμεσα από την κατηγορία τους προς τον Μαντίθεο. Τονίζουν υπερβολικά ένα ασήμαντο στοιχείο της εξωτερικής του εμφάνισης και τον κατηγορούν για φιλολακωνισμό, ενώ αποκρύπτουν το βασικό κριτήριο αξιολόγησης του πολίτη, που είναι η συμπεριφορά του προς την πατρίδα. Τους παρουσιάζει ως συκοφάντες που θέλουν να εξαπατήσουν τους βουλευτές και τους κατατάσσει στους ανθρώπους του φαίνεσθαι. Β3. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες: 1. Η συστηματική ρητορική γεννήθηκε στην Αθήνα και καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στις Συρακούσες. Λ 2. Σφοδρή κριτική στη ρητορική άσκησε ο Λυσίας. Λ 3. Τα ενθυμήματα βρίσκονται στον επίλογο. Λ 4. Χώρος των συνεδριάσεων της Εκκλησίας του Δήμου ήταν συνήθως η Πνύκα. Σ 5. Ο σημαντικότερος ρήτορας συμβουλευτικών λόγων ήταν ο Δημοσθένης. Σ 4
[Μονάδες: 10 (2Χ5)] Β4. Να βρείτε μία λέξη του αρχαίου κειμένου με την οποία έχει ετυμολογική συγγένεια καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις της νέας ελληνικής που σας δίνονται: σκέψη, υπόλοιπο, πανουργία, πολιορκία, όραση, υπέροχος, οικογένεια, αποτέλεσμα, έπος, παγκόσμιος. [Μονάδες: 10 (1Χ10)] σκέψη: σκοπεῖν υπόλοιπο: ἀπελείφθην πανουργία: ἔργων (ή: εἰργασμένοι, πάντα, ἅπαντες) πολιορκία: πολιτευομένους (ή: πόλεως) όραση: ὄψεως υπέροχος: ἀμπεχόμενοι επιμελής: ἀμελοῦντες αποτέλεσμα: διατετέλεκα (ή: τελευταίων) έπος: διαλεγόμενοι παγκόσμιος: κοσμίως ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. (Μονάδες: 20) Είχαμε βέβαια και εμείς, Αθηναίοι, αυτή τη γνώμη, όταν είχαμε την ηγεμονία των Ελλήνων, και νομίζαμε ότι αποφασίζαμε σωστά, όταν δεχόμαστε να καταστρέφεται η χώρα μας, και θεωρούσαμε πως δεν άξιζε να πολεμήσουμε γι αυτή γιατί ήταν σωστό να σώζουμε τα πολλά αγαθά αδιαφορώντας για τα λίγα. Τώρα, όμως, αφού από τη μία όλα εκείνα τα χάσαμε στον πόλεμο, από την άλλη μας έχει απομείνει η πατρίδα μας, γνωρίζουμε ότι μόνο ο κίνδυνος αυτός προσφέρει τις ελπίδες της σωτηρίας (ελπίδα σωτηρίας). Αλλά βέβαια, αφού αναλογιστούμε ότι στήσαμε πολλά μνημεία νίκης εναντίον των εχθρών (μας), αφού ήδη βοηθήσαμε και άλλους που αδικούνταν σε ξένες χώρες, πρέπει να αποδειχθούμε γενναίοι άντρες και για την πατρίδα και για τους εαυτούς μας, έχοντας από τη μία εμπιστοσύνη στους θεούς και ελπίζοντας από την άλλη ότι το δίκαιο θα είναι πια με το μέρος αυτών που αδικούνται. Γιατί θα ήταν φοβερό, Αθηναίοι, αν, όταν 5
ήμαστε εξόριστοι, πολεμούσαμε εναντίον των Λακεδαιμονίων, για να επιστρέψουμε στην πατρίδα, αλλά, αφού επιστρέψαμε, θα φύγουμε, για να μην πολεμήσουμε. Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: τὴν γνώμην: την αιτιατική πληθυντικού αριθμού: τὰς γνώμας πολλῶν: την κλητική ενικού αριθμού του αρσενικού γένους: (ὦ) πολὺ ἁπάντων: τη γενική πληθυντικού αριθμού του θηλυκού γένους: ἁπασῶν ἄνδρας: τη δοτική πληθυντικού αριθμού: τοῖς ἀνδράσι(ν) ἡμῶν αὐτῶν: τον ίδιο τύπο στο β πρόσωπο: ὑμῶν αὐτῶν περιορῶντες: το β ενικό πρόσωπο προστακτικής ενεστώτα στην ενεργητική φωνή: περιόρα ἀμελοῦντας: το α πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής στον ίδιο χρόνο και στην ίδια φωνή: ἀμελῶμεν λέλειπται: τον ίδιο τύπο στο γ πληθυντικό πρόσωπο: λελειμμένοι εἰσί(ν) ἔχει: το γ ενικό πρόσωπο ευκτικής αορίστου β στην ενεργητική φωνή: σχοίη ἐφεύγομεν: τον ίδιο τύπο στον αόριστο β : ἐφύγομεν [Μονάδες: 10 (1Χ10)] Γ3. α) Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους παρακάτω όρους και να αναφέρετε τον όρο που προσδιορίζουν: τῶν Ἑλλήνων, βουλεύεσθαι, διαμάχεσθαι, τῆς σωτηρίας, βοηθήσαντες, τρόπαια. [Μονάδες: 6 (1Χ6)] τῶν Ἑλλήνων: αντικείμενο του ρήματος ἤρχομεν βουλεύεσθαι: ειδικό απαρέμφατο, αντικείμενο του ρήματος ἐδοκοῦμεν διαμάχεσθαι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απαρεμφάτου χρῆναι τῆς σωτηρίας: γενική αντικειμενική στο τὰς ἐλπίδας 6
βοηθήσαντες: επιρρηματική χρονική μετοχή, συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο του ρήματος ἡμεῖς (δηλώνει το προτερόχρονο) τρόπαια: αντικείμενο του ρήματος ἐστήσαμεν Γ3. β) Να αναγνωρίσετε το είδος των παρακάτω δευτερευουσών προτάσεων: «ἐπεὶ ἐκείνων μὲν ἁπάντων μάχῃ ἐστερήμεθα»: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση κρίσεως, καταφατική «ὅτι ὁ κίνδυνος οὗτος μόνος ἔχει τὰς ἐλπίδας τῆς σωτηρίας»: δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση κρίσεως, καταφατική «εἰ ἐμαχόμεθα Λακεδαιμονίοις»: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση υποθετικής αιτιολογίας, κρίσεως, καταφατική «ἵνα κατέλθωμεν»: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση επιθυμίας, καταφατική [Μονάδες: 4 (1Χ4)] Δ. Λαμβάνοντας υπόψη το πρωτότυπο κείμενο να αναφέρετε ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Λυσίας, προκειμένου να πείσει τους Αθηναίους να εναντιωθούν στη θέληση των Λακεδαιμονίων να αποδοθούν πολιτικά δικαιώματα μόνο σε όσους είχαν γη και να μην εγκρίνουν το ψήφισμα του Φορμίσιου. (Mονάδες: 10) Ο Λυσίας, προκειμένου να πείσει τους Αθηναίους να εναντιωθούν στους Λακεδαιμονίους και να μη δεχτούν να αποκλειστούν πέντε χιλιάδες Αθηναίοι από τη συμμετοχή στα κοινά, τονίζει ότι αυτό που τους έχει απομείνει είναι η πατρίδα, την οποία πρέπει να υπερασπιστούν. Τους υπενθυμίζει ότι οι πρόγονοί τους πολλές φορές διακινδύνευσαν για την ελευθερία ακόμα και των άλλων Ελλήνων και βοήθησαν και άλλους που αδικούνταν σε ξένες χώρες και έστησαν τρόπαια νίκης. Επομένως και τώρα πρέπει να φανούν ανδρείοι, για να προστατέψουν την πατρίδα και τον εαυτό τους. Επιπλέον, πιστεύει ότι οι θεοί θα τους βοηθήσουν, αφού ως αδικημένοι έχουν το δίκιο με το μέρος τους. Τέλος, υποστηρίζει ότι θα ήταν φοβερό, αν όταν βρίσκονταν στην εξορία, πολεμούσαν τους Λακεδαιμόνιους, ενώ τώρα υποχωρούν, και φτάνουν σε τέτοιο σημείο δειλίας που δεν τολμούν να πολεμήσουν ούτε για τη δική τους ελευθερία. 7