اثر نامتوازن سرمايه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادي

فصلنامه تحقيقات توسعه اقتصادي زمستان فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی- شماره شانزدهم-زمستان - صفحات -0 اثر نامتوازن سرمايه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادي چکيده تاریخ دریافت: // حميد سپهردوست 2 مرتضي قربان سرشت مهسا باروتي تاریخ پذیرش: // برنامهریزان اقتصادی عقیده دارند سرمایه انساني همراه با کسب مهارتهای آموزشي و توجه بیشتر به سالمت فردی اجتماعي ميتواند به عنوان یك عامل مهم اثرگذار بر رشد اقتصادی جوامع عمل نماید. هدف از انجام این پژوهش بررسي اثرات نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب با درآمدهای متفاوت پایین متوسط و باال طي سالهای -0 است. برای این منظور از مدل رشد سولو و بکارگیری روش حداقل مربعات تعمیم یافته بر روی دادههای تابلویي )پانل( مربوط به کشور منتخب به تفکیك کشورهای با سطوح درآمدی پایین متوسط و باال استفاده شد. نتایج نشان داد روند تاثیرگذاری مخارج مربوط به بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی سه گروه از کشورهای منتخب یکسان نميباشد. به طوریکه مخارج بهداشتي و آموزشي دولت برای کشورهای با درآمد باال و متوسط از اثرات مثبت و معنيداری بر رشد اقتصادی کشورها در کوتاه مدت برخوردار هستند اما این اثرات برای کشورهای با درآمد پایین به صورت منفي معنيدار است. همچنین برای کشورهای با درآمد متوسط از جمله ایران ضریب تاثیرگذاری مخارج بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی در مقایسه با مخارج آموزشي بیشتر است. کلمات کليدي: تولید ناخالص داخلي رشد اقتصادی مخارج بهداشتي مخارج آموزشي. طبقه بندي. D60, I5, I25 :JEL - دانشیار گروه اقتصاد- دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی- دانشگاه بوعلی سینا )نویسنده مسئول( Email:hamidbasu40@gmail.com 2- دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد - دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی - دانشگاه بوعلی سینا Email:m.ghorbanseresht@gmail.com - دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد- دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه بوعلی سینا Email: mahsabarouty@gmail.com

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان - مقدمه برخورداری از مقوله سالمت جزو نیازهای اساسي افراد یك جامعه محسوب شده و نقش مهمي را در جهت ارتقاء سطح کیفي زندگي آنها ایفاء مينماید. برنامهریزان اقتصادی عقیده دارند برخورداری هرچه بیشتر خانوارها از امکانات بهداشتي در جهت کسب سالمت و در صورت ثابت ماندن سایر شرایط باعث ميگردد منابع کمتری در آینده صرف مخارج درماني آنها شود. همچنین بسیاری از ملتهای بزرگ از سالمت به عنوان یك حق انساني- بنیادی و مورد تقدس در چارچوبهای قانوني یاد ميکنند. از دیدگاه این افراد هر انسان حق دارد که از استانداردهای مناسب زندگي شامل غذا لباس خانه مراقبتهای بهداشتي خدمات اجتماعي ضروری تأمین بودن در موقع ناتواني بیکاری سن پیری یا دیگر کمبودهای معیشتيبرای سالمت و رفاه خود و خانوادهاش بهره ببرد. بنابراین بر اساس این دیدگاه ميتوان انتظار داشت که سرمایهگذاری دربخش سالمت بتواند بر رشد اقتصادی جوامع تأثیر گذار باشد )عماد زاده (. بدیهي است از یك طرف سالمت جسم با خود سالمت فکر و اندیشه روح و روان و سالم شدن محیط کسب و کار را به همراه آورده و از طرف دیگر صرفهجویيهای اقتصادی ناشي از عدم انجام هزینهه یا اضافي زمینه ساز افزایش پس اندازهای فردی و گروهي در جامعه خواهد بود. منظور از صرفهجویيهای اقتصادی آزادسازی آن سری از هزینههای اضافي جهت افزایش پس اندازهای فردی و اجتماعي است که در صورت فقدان سالمت ميبایست صرف مخارج زیاد درماني شوند )مجتهد و جوادیپور (. از سوی دیگر هدایت اینگونه از صرفهجویيها به سمت تولید کاالهای سرمایهای نظیر تاسیس و راهاندازی مراکز خدماتي- درماني و بیمارستان نیز موجبات رونق فعالیتهای اقتصادی درآمدزایي و اشتغال را فراهم ميآورد زیرا پیامدهای خارجي بهوجود آمده ناشي از ارتقاء سطح کیفي بخش سالمت دارای اثرات جانبي مثبت بر روی فعالیتهای اقتصادی- اجتماعي جامعه بوده و در نهایت باعث افزایش تولید ناخالص ملي و رشد اقتصادی ميشود. 2- ادبيات موضوع در دیدگاه نظری با توجه به اینکه نیروی کار سالمتر دارای انگیزه و بهرهوری باالتری است بنابراین مخارج بهداشتي در صورتيکه سالمت افراد جامعه را ارتقاء بخشد ميتواند از طریق بهبود بهرهوری منجر به افزایش تولید نیز شود. مویسکن اتکینر و زیسمر )200( بر این - Muysken, Yetkiner and Ziesemer

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی اعتقادند که بهداشت و سالمتي افراد از دو جنبه بر رفاه آنها و رشد اقتصادی تاثیر ميگذارد. از یك سو چنانچه توجه بیشتر به مخارج بهداشتي و سالمتي منجر به افزایش در امید به زندگي افراد جامعه شود باعث افزایش عرضه نیروی کار و در نتیجه افزایش تولید خواهد شد. انجام مطالعات زیادی در زمینه وجود رابطه بین مقوله بهداشت آموزش و رشد اقتصادی جوامع در گذشته همواره نشان از اهمیت این موضوع در عرصههای ملي و بین المللي داشته و برای ارزیابي آن نیز از معیارهای متفاوتي استفاده شده است که از جمله آنها ميتوان به مطالعات مربوط به اثرگذاری مخارج آموزشي و بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی جوامع اشاره نمود. رینهارت و شارت )( دلیل اصلي بهکارگیری مخارج دولتي به عنوان معیار ارزیابي وضعیت سالمت در جامعه عمومي تلقي کردن این نمونه از ارائه کاالها و خدمات ميدانند که عمدتا بدلیل عدم توانایي بخش خصوصي جهت انجام سرمایهگذاریهای زیربنایي و همچنین ضروری بودن آن در جمع خدمات عمومي جزو وظایف اصلي دولتها شناخته ميشود. آنها با تاکید بر روی تاثیر هزینههای دولتي در بخش سالمت و بهداشت بر رشد اقتصادی جوامع برای نخستین بار متغیر آموزش را نیز به صورت یك نهاده اصلي وارد تابع تولید کشور نمود و پس از انجام برآوردها به این نتیجه دست یافت که این متغیر بهعنوان یك متغیر مهم در تابع تولید به شمار ميرود. از طرف دیگر در ارتباط با نقش آموزش در رشد جوامع اقتصادی نیز افرادی همچون کندریك رابینسون و والترز در تحلیل خود با استفاده از تابع تولید کاب- داگالس که شامل سه متغیر سرمایه نیروی کار و آموزش بود به این نتیجه رسیدند که سرمایهگذاری در آموزش ابتدایي و متوسطه کشورهای مورد مطالعه او دارای بازدهي / درصد ميباشند )متوسلي.)0 ساخارو پولوس در مطالعه خود برای اقتصاد هاوائي با استفاده از مدل تعریف شده در رابطه که در آن h نشاندهنده سطوح مختلف تحصیلي و k نشاندهنده نسبت نهایي سرمایهگذاری به تولید هستند به این نتیجه رسید که حدود. درصد از نرخ رشد اقتصادی کشور هاوائي )Y( به بهبود کیفیت نیروی کار مربوط ميشود )ساخارو پولوس و پولوس پیدایش نظریه سرمایه انساني را به شخص دیگری به نام (. البته ودهال ساخارو سولو )( نسبت ميدهد. - Rinehart and Short 2 -Solow

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان - پيشينه تحقيق رشد بر آموزش از آنجایيکه هدف از این پژوهش بررسي اثرات نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و اقتصادی کشورهای منتخب با درآمدهای متفاوت پایین متوسط و باال طي سالهای -0 است برای همین منظور به تعدادی از مطالعات تجربي انجام شده در ارتباط با بررسي روابط بین متغیرهای بهداشت و آموزش با رشد اقتصادی اشاره ميشود. در بین مطالعات خارجي ابتدا نیوهاس )( فرضیه مشهوری را بنا نهاد که بر اساس آن مهمترین عامل موثر بر مخارج بهداشتي کشورها میزان درآمد )تولید ناخالص داخلي( آنها معرفي شد. این فرضیه سرآغازی بود بر عرضه انبوه مطالعاتي که به بررسي عوامل موثر بر مخارج بهداشتي پرداختند. هدف اغلب این مطالعات بررسي و تعیین لوکس یا ضروری بودن مقوله بهداشت به عنوان یك کاالی مصرفي و همچنین تعیین تفاوت مخارج بهداشتي عمومي و خصوصي از لحاظ کشش درآمدی بود. آتال و ماریني )00( در مطالعات خود بر روی تعدادی از کشورهای منتخب به این نتیجه رسیدند که درآمد کل مهمترین عامل در تعیین مخارج بهداشتي کشورهاست و وجود یا عدم وجود سایر متغیرهای مؤثر بر مخارج بهداشتي در مدل برآورد تاثیری بر کشش درآمدی مخارج بهداشتي ندارد. اردیل و یتکینر )00( با مطالعه بر روی مجموعهای از کشورها با سطوح درآمدی متفاوت برای دوره تا 0 به بررسي وجود رابطه علیت بین مخارج بهداشتي و تولید ناخالص داخلي پرداخته و به این نتیجه رسیدند که رابطه علیت در کشورهای با درآمد پایین و متوسط تنها از طرف درآمد به مخارج بهداشتي است. در حالي که در کشورهای با درآمد باال رابطه علیت از طرف مخارج بهداشتي بر میزان تولید ناخالص داخلي نیز ميباشد. آرورا )00( برای انجام پژوهشي در باره تاثیر مخارج بهداشتي بر رشد اقتصادی جوامع به بررسي موردی کشورهای نروژ دانمارک هلند فرانسه ایتالیا ژاپن سوئد و فنالند پرداخت. وی در مطالعه خود از متغیرهای زیادی به نمایندگي از متغیر بهداشت همچون امید به زندگي بلندی قد و تعدادی از بیماریهای مهم استفاده نمود. از جمله نتایج گرفته شده در پژوهش وی این است که اثر متغیرهایي همچون امید به زندگي بیماریهای تنفسي شاخص ترکیبي بیماریهای مهم و - New House 2 - Atella and Marini - Erdil and Yetkiner 4 - Arora

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی بلندی قد بزرگساالن بر رشد اقتصادی به ترتیب معادل با و درصد است. او نتیجهگیری کرد که 0 تا 0 درصد از عوامل موثر بر رشد اقتصادی کشورهای مذکور را ميتوان به وضعیت بهداشتي آنها نسبت داد. نولز و اوون )( در مطالعه خود برروی برخي از کشورها با جایگزیني متغیر امید به زندگي بهجای وضعیت بهداشتي افراد به این نتیجه رسیدند که در بلندمدت بین رشد تولید ناخالص داخلي سرانه و سرمایه بهداشتي که با متغیر امید به زندگي وارد الگو شده است رابطه مثبت و معنيداری وجود دارد. بهارگاوا )00( در یك بررسي بر روی کشور با سطوح مختلف درآمدی و با جایگزین کردن متغیر امید به زندگي بهجای وضعیت بهداشتي افراد جامعه نتیجه گرفتند که در کوتاه مدت با یك درصد افزایش در امید به زندگي انتظار ميرود که افزایش 0/0 درصدی در رشد اقتصادی برای فقیرترین کشورها را شاهد باشیم. بهرمن )( نیز در پژوهش خود برای گروهي از کشورهای در حال توسعه به این نتیجه رسید که در این دسته از کشورها هر چه نیروی کار از سطح سالمتي و رفاه باالتری برخوردار باشد انباشت سرمایه انساني و بهدنبال آن رشد اقتصادی در جامعه افزایش خواهد یافت. دهد. بارو و ساال )( در پژوهشي برای یك گروه از کشورهای درحال توسعه و با جایگزیني متغیر امید به زندگي در بدو تولد بهعنوان نماینده وضعیت بهداشتي افراد به این نتیجه دست یافتند که سال افزایش در امید به زندگي نرخ رشد ساالنه را به میزان / درصد افزایش مي- فوگل )( با مطالعه بر روی کشورهایOECD نشان داد که هرگونه افزایش در مخارج بهداشتي افراد جامعه موجبات بهبود استانداردهای زندگي و افزایش امید به زندگي افراد را فراهم ميآورد سپس با این استدالل که افراد سالمتر ثروتمندترند نتیجه گرفت که مخارج بهداشتي بیشتر باعث افزایش درآمد ميشود. او همچنین برای کشور انکلستان نشان داد که یك سوم رشد اقتصادی این کشور در 00 سال اخیر ناشي از بهبود تغذیه و بهداشت بوده است. ویلر )0( با یك بررسي بر روی کشور در حال توسعه بهداشتي از طریق بهبود سرمایه انساني تاثیر مثبت و معني دار بر رشد تولید دارد. نشان داد که مخارج - Behrman 2 - Barro and Sala - Fogel 4 - Wheeler

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان بلوم کنینگ و آویال )00( با در نظر گرفتن مخارج بهداشتي در تابع تولید کل برای کشورهای با مخارج بهداشتي باال به این نتیجه رسیدند که بهداشت اثر مثبت معنيدار و قابل توجهي بر رشد تولید ناخالص داخلي این کشورها داشته است. همچنین دولین و هیلث )00( نیز با استفاده از رابطه علیت گرانجری به بررسي ارتباط متقابل بین مخارج بهداشتي و درآمد برای کشورهای با مخارج بهداشتي باال پرداخته و به این نتیجه رسیدند که این ارتباط دو طرفه است. بررسيهای ریورا و کورایز )( نیز نشان دادند که کشورهای دارای مخارج بهداشتي بیشتر دارای رشد اقتصادی بیشتری هستند البته برخي از مطالعات در بعضي از کشورها با سطوح مختلف درآمدی نشان دهنده معنيدار نبودن اثر مخارج بهداشتي بر رشد نیز است. برای مثال هاپکینز و مکدونالد )000( با استفاده از آزمون مقادیر کرانهای و همگرایي یوهانسن نشان دادند که در کشور استرالیا با وجود اینکه تولید ناخالص داخلي تاثیر مثبت و بزرگتر از یك بر مخارج بهداشتي داشته ولي مخارج بهداشتي بر تولید اثر معنيداری نداشته است. همچنین بوخاری و بات )00( با استفاده از روش هاپکینز و مکدونالد نشان دادند که در کشور پاکستان طي دوره تا 00 رابطه علیت گرانجری از طرف تولید ناخالص داخلي به مخارج بهداشتي وجود داشته ولي مخارج بهداشتي تاثیری بر تولید نداشته است. همچنین کولیس و وست )( در مطالعه خود بر روی کشورهای OECD نشان دادند که مخارج بهداشتي نميتواند بهعنوان یك نوع سرمایهگذاری اثر معنيداری بر اقتصاد داشته باشد. در بین مطالعات داخلي مجتهد و جوادیپور )( به بررسي اثر مخارج بهداشتي بر رشد اقتصادی به صورت مطالعه موردی کشورهای منتخب در حال توسعه )از جمله ایران( پرداختند. آنها در مطالعه خود با استفاده از مدل رشد سولو تعمیم یافته و دادههای آماری کشور در حال توسعه اثر مخارج بهداشتي بر رشد اقتصادی را با استفاده از رویکرد بین کشوری و مدل دادههای تابلویي بررسي کردند. نتایج مطالعه نشان داد که عالوه بر سرمایه انساني سرمایه بهداشتي مشخص شده با متغیر مخارج بهداشتي اثر مثبت و معنيداری بر رشد اقتصادی دارد. همچنین آنها با استفاده از آزمونهای همزماني نشان دادند که متغیر مخارج بهداشتي نیز در جای خود متاثر از عامل رشد اقتصادی است. - Bloom, Caning and Avila 2 - Devlin and Health - Hopkins and MacDonald 4 - Bukhari and Butt 5 - Cullis and West

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی قنبری و باسخا )( به بررسي اثرات ناشي از تغییر هزینههای بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی ایران طي سالهای تا پرداختند و برای این منظور هزینههای بهداشتي دولت را به عنوان شاخصي برای بهداشت در نظر گرفته و از مدل رشد نئوکالسیك استفاده نمودند. آنها همچنین از متغیرهایي نظیر تولید ناخالص داخلي واقعي موجودی سرمایهی فیزیکي جمعیت فعال و هزینههای آموزشي و بهداشتي دولت استفاده نموده و از روش خودرگرسیون برداری )VAR( بر مبنای رویکرد یوهانسن- جوسیلیوس برای برآورد مدل خود بهره بردند. نتایج حاصل از مطالعه بیانگر تاثیر مثبت و معنادار هزینههای بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی است. همچنین حشمتي )00( در پژوهش خود برای کشورهای OECD به بررسي اثر مخارج بهداشتي بر تولید ناخالص داخلي پرداخت. نتایج حاصل از مطالعهی وی بیانگر این واقعیت است که مخارج بهداشتي اثر مثبت و معنيداری بر رشد تولید ناخالص داخلي دارد. از طرف دیگر در ارتباط با چگونگي رابطه بین متغیر آموزش و تاثیر آن بر روی رشد اقتصادی شولتز )( با انجام مطالعهای برای آمریکا طي دورهی تا به این نتیجه دست یافت که 0 الي 0 درصد از رشد درآمد ملي ایالت متحده آمریکا مربوط به عامل آموزش در این کشور است. دارد. جمشید نژاد )( در پژوهش خود برای بررسي تاثیر آموزش بر رشد اقتصادی کشور ایران طي دورهی زماني 0 تا از دو الگوی جداگانه اثر آموزش و همچنین اثر هزینههای آموزشي دولت بر رشد اقتصادی استفاده نمود. نتایج حاصل از برآورد این دو الگو نشان داد که آموزش اثر مثبت و معنيداری بر رشد اقتصادی ایران داشته است. البته مخارج جاری آموزشي دولت بر روی رشد اقتصادی اثر منفي و مخارج عمراني آموزشي دولت بر رشد اقتصادی اثر مثبت همچنین صادقي و عمادزاده )( با استفاده از تابع تولید کاب - داگالس و بر اساس دادههای مربوط به سالهای تا 0 به برآورد سهم سرمایهانساني در رشد اقتصادی ایران و همچنین برآورد کشش متغیرهای نیروی شاغل متخصص نیروی کار غیر متخصص و سرمایه انساني با متغیر تولید ناخالص داخلي پرداختند. نتایج حاصل از مطالعه نشان داد که کشش متغیرهای ذکر شده با متغیر رشد اقتصای بهترتیب معادل با 0/ 0/ و 0/ ميباشد. - Schultz

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 4- مدل و روش تحقيق تفاوت مطالعه حاضر با مطالعات پیشین در این است که اوال در مطالعات پیشین بررسي اثر مخارج بهداشتي و آموزشي دولت بر رشد اقتصادی بهطور همزمان صورت نگرفته و ثانیا گروه مورد مطالعه در این پژوهش شامل سه گروه از کشورهای منتخب از بین کشورهای با سطوح مختلف درآمدی ميباشد. الزم به ذکر است که کشورهای منتخب بر حسب درآمد سرانه ملي سال 00 دستهبندی شدهاند. در این مطالعه از میان کل کشورها کشور به عنوان کشورهای با درآمد پایین کشور با درآمد متوسط و کشور با درآمد باال انتخاب شدند. در ارتباط با روش بهکار گرفته شده در این پژوهش ابتدا الزم است اشاره نماییم که سولو جهت بررسي سهم آموزش در رشد از یك تابع تولید کل ساده به صورت رابطه استفاده نمود که درآن Y شاخص مقدارتولیدکل درجامعه k شاخص سرمایه فیزیکي L شاخص نیروی کار و t زمان یا متغیری است که هرنوع انتقال درتابع تولید را نشان ميدهد )همان منبع(. سپس گروسمن )( با وارد کردن متغیر مخارج بهداشتي در تابع تولید و جیمز ریمو )( با وارد کردن متغیر مخارج آموزشي در تابع تولید مطالعات متمایزی صورت دادند. ( ) ) ( ( ) )( در ادامه مطالعات فردی به A )GDP( تولید ناخالص داخلي Y نام ویل )00( مدلي بهشکل رابطه تصریح نمود که در آن بهرهوری کل عوامل تولید )TFP( K موجودی سرمایة فیزیکي L نیروی کار و µ سطح سرمایه انساني در اجزای سرانه هستند و V = Lµ نیز همان نهاده نیروی کارمؤثر در رابطه ميباشد. همچنین مقدار دستمزد W دریافت شده توسط هر واحد از نیروی کار یا اساس یك کارگر با µ j V تولید نهایي آن قلمداد شده و به صورت رابطه تعریف ميگردد. بر این واحد ازسرمایة انساني دستمزدی برابر W j =Wµ j را دریافت خواهدکرد. همچنین مدل سرمایة انساني کارگر j ام نیز از رابطه مشخص ميشود. -Grossman 2 -Weil

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی ( ) ) ( ) ( )( که در آن متغیر s j نشان دهنده سالهای آموزش و متغیر h j دهند. یعني چنانجه بخواهیم بر طبق نظریه موشکین )( وضعیت بهداشت را نشان مي- و گروسمن )( مخارج بهداشتي را به عنوان یك سرمایهگذاری برای انباشت سرمایههای انساني تلقي نماییم در آن صورت ميتوان بیان کرد که با در نظر گرفتن سرمایهی انساني به عنوان موتور رشد اقتصادی لوکاس )( هرگونه افزایشي در مخارج بهداشتي از طریق بهبودی در موجودی سرمایه انساني افزایش درآمد و رشد اقتصادی را فراهم ميآورد. بنابراین با تصریح رابطه W j =Wµ j ميتوان معادلهای برای دستمزدها در سطح افراد به صورت رابطه تعریف نمود. ( ) ( ) ( ) ) ( با توجه به اینکه تابع تولید کل )رابطه ( بر اساس معیار سرمایه انساني )رابطه ( با شکل رابطه دستمزد )رابطه ( در سطح اقتصاد خرد سازگار است بنابراین سطح کل سرمایهی انساني در اقتصاد طبق رابطه تصریح ميگردد. ) ( آنچه مسلم است آمارهای ملي از میانگین ساده حسابي بهرهمندند و اگر فرض کنیم که توزیع سرمایه انساني و به تبع آن دستمزدها بر حسب لگاریتم طبیعي است لذا لگاریتم متوسط دستمزد حاصلجمع دستمزد میاني و نصف واریانس دستمزدی خواهد شد ولي برای یك توزیع لگاریتم طبیعي لگاریتم دستمزد میاني برابر متوسط لگاریتم دستمزدهاست )چون لگاریتم دستمزدها دارای توزیع متقارن است(. از این رو در روابط )( و )( خواهیم داشت: - Mushkin 2 - Grossman - Lucas

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 0 ( ) ( ) ( ) ) ( ( ) )( که در آنها σ انحراف استاندارد لگاریتم دستمزدها و s و h بهترتیب هزینههای آموزشي و بهداشتي بخش عمومي هستند. با لگاریتمگیری از طرفین رابطه و همچنین با توجه به رابطه مدل پژوهش به صورت رابطه 0 نوشته ميشود. ) 0( که در آن با توجه به مدل نیمه لگاریتمي معرفي شده برای این پژوهش متغیر Y نماینده تولید ناخالص داخلي سرانه K نمایندهی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص L نمایندهی جمعیت فعال تا سال S نماینده متغیر مخارج آموزشي دولت برای افراد که در این پژوهش با edu نشان داده شده است h نماینده متغیر مخارج بهداشتي بخش دولتي )HPUB( و بخش خصوصي )HPRI( هستند. 5- تخمين مدل و تفسير نتايج با توجه به مباني نظری و پیشینه مطالعاتي مطرح شده متغیرهای مورد استفاده در این پژوهش و عالمات نشان دهنده جهت تاثیرگذاری متغیرهای مستقل مورد بررسي بر روی متغیر وابسته پژوهش در جدول آورده شده است. کشورهای منتخب بر حسب درآمد ملي سرانه جدول 00 نیز نشان دهنده چگونگي توزیع )بر حسب دالر( ميباشد. از جمله محدودیتهای پژوهش که موجب شد به انتخاب کشورهای منتخب بسنده شود ميبایست به کمبود دادههای آماری مربوط به متغیرهای سرمایه فیزیکي مخارج بهداشتي و مخارج آموزشي اکثر کشورها اشاره نمود.

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی نماد متغير L جدول )(: توصيف متغيرهاي پژوهش و عالمتهاي مورد انتظار براي مدل جمعیت فعال تعريف متغير تا سال بر حسب درصدی از جمعیت کل متغير وابسته: توليد ناخالص سرانهي داخلي + K تشکیل سرمایهی ثابت ناخالص برحسب قیمتهای ثابت )دالر( + HPUB مخارج بهداشتي بخش عمومي بر حسب درصدی از GDP + HPRI مخارج بهداشتي بخش خصوصي بر حسب درصدی از GDP + EDU منبع: یافتههای محقق جدول مخارج آموزشي بخش عمومي بر حسب درصدی از GDP + )2(: تقسيمبندي کشورها بر حسب درآمد ملي سرانهي 2002 )بر حسب دالر( محدودهي درآمدي گروه درآمدي درآمد درآمد پايين کشور درآمد متوسط - درآمد باال - کشور - - درآمد درآمد کشور - - منبع: شاخص های توسعه جهاني) WDI-0 ( ابتدا جهت تشخیص اینکه استفاده از روش پولینگ مناسبتر است و یا پانل از آزمون معناداری اثرات گروهي و آماره آزمون لیمر به شکل رابطه استفاده شد. این آماره دارای توزیع F لیمر است که از آن برای انتخاب بین پولینگ دیتا و پانل دیتا با فرضیههای زیر استفاده ميشود: پذیرش استفاده از روش پولینگ دیتا : 0 H پذیرش استفاده از روش پانل دیتا : H - Pooling 2 - Panel

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان ( - - - ) ( - ) ( - ) ( - ) ( - - ) ) ( در رابطه عالمت R2LSDV مشخص کننده مدل محدود نشده )الگوی متغیر مجازی ) و عالمت R 2 Pooled نشان دهنده مدل تلفیقي یا محدود شده به یك عرض از مبدا برای کلیه مقاطع است. مقدار k نشان دهنده تعداد متغیرهای توضیحي )رگرسورها( موجود در مدل مقدار n نشان دهنده تعداد مقاطع N=nt نشانگر تعداد کل مشاهدات و t دورهزماني مورد نظر ميباشد. طبق نتایج گزارش شده که خالصه آن در جدول آمده است در هر سه گروه از کشورهای منتخب بهدلیل بزرگ بودن مقدار F روش پانلدیتا جهت برآورد مدلها استفاده شود. گروههای درآمدی درآمد پایین درآمد متوسط درآمد باال منبع: یافتههای محقق محاسبه شده از F جدول نتیجه ميگردد که ميبایست از جدول )(: نتايج آزمون معنيداري اثرات گروهي P-Value 0.000 0.000 0.000 F محاسبه شده )0 و ( )0 و ( ) و ( / / / در مرحله بعد جهت تشخیص آنکه آیا در مدل انتخابي و با استفاده از پانل دیتا با توجه به تفاوتهایي که بین بکاربستن آثار ثابت و تصادفي وجود دارد و اینکه کدام یك انتخاب شود از آزمون هاسمن جهت رفع این مشکل استفاده شد. این آزمون دارای توزیع خي- دو بوده و به شکل روابط قابل محاسبه است. [ ( )] ( ) ( ) ( ) ) ( به ترتیب بردار ضرایب معادالت اثرات ثابت و اثرات تصادفي و که در آن و ) ( و ) ( به ترتیب ماتریس واریانس - کوواریانس معادلههای اثرات ثابت و اثرات تصادفي هستند. فرضیه صفر در آزمون هاسمن بیان ميکند که در تخمین معادالت باید - Dummy Variable

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی اثرات تصادفي را در نظر گرفت و فرضیه مقابل بر اثرات ثابت در تخمین الگو تاکید دارد. نتایج حاصل از آزمون هاسمن مبني بر انتخاب یکي از دو اثرات ثابت و تصادفي در جدول نشان داده شده است. با توجه به مقدار آماره کای- دو بهدست آمده در سه گروه منتخب و با توجه به مقدار -p value محاسباتي در جدول نتیجه ميگردد که در برآورد مدلها ميبایست از آزمون اثرات ثابت استفاده شود. جدول )4(: آزمون هاسمن براي سه گروه کشور منتخب گروه با درآمد باال گروه با درآمد متوسط گروه با درآمد پایین 0.00 0.000 0.000 p- value / / / Ch-square d.f منبع: یافتههای محقق در ادامه جهت آزمون مانایي دادهها اقدام شد و نتایج حاصل از آزمون ریشه واحد لوین لین و چو )00( در جداول و برای تمامي متغیرهای مربوط به سه گروه از کشورهای منتخب در مدل با یك بار تفاضلگیری و با عرض از مبدا و بدون روند مانا شدند. همچنین نتایج نهایي حاصل از تخمین مدل برای کشورهای با درآمد باال و متوسط نشان داد که مخارج بهداشتي و آموزشي دولت از اثرات مثبت و معنيداری بر روی رشد اقتصادی کشورهای منتخب در کوتاه مدت برخوردار هستند اما این اثرات برای کشورهای با درآمد پایین بهشکل منفي و معنيدار است. )جدول ( ضریب متغیر رشد جمعیت فعال تا سال برای کشورهای با درآمد باال معادل با / بدست آمد که این مقدار برای کشورهای با درآمد متوسط و پایین به ترتیب معادل با /0 و / هستند. این امر نشان دهنده حساسیت باالی رشد اقتصادی کشورهای مورد مطالعه به رشد جمعیت فعال ميباشد.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان جدول )5(: نتايج آزمونهاي ريشه واحد پانل براي کشور با درآمد پايين GDP pc متغیرها LL LK HPUB HPRI EDU در سطح LLC IPS ADF PP LLC IPS ADF PP -2.6.69 (0.95) 27.7 (0.06) *** 29.8 (0.0) ** -.89 -.28 42.6 50. 8.7 (.00) 4.6 (.00). (0.02) ** 6.8 -.62-6.85 6.4 2. (0.8).47 (0.9) 2.6 (0.99) 8.8 (0.97) 8.8 (0.9) تفاضل مرتبه اول -8.4-5.96 64.7 62.8-0.95 (0.7) -.27 (0.) 26.9 (0.08) *** 25.7 (0.) -.6-9.5 99. 99.4-2.5 -.8 (0.0) ** 2. (0.02) ** 27.8 (0.07) *** -5.27 0.2 (0.59) 7.28 (0.5) 2.5 (0.8) -2.8-6.4-8.64 -.0 80.8 28.52 (0.02) ** 70.26 8.2 *در سطح % معنيدار ميباشد. ** در سطح % معنيدار ميباشد. *** در سطح %0 معنيدار ميباشد. منبع: یافتههای محقق

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی جدول )2(: نتايج آزمونهاي ريشه واحد پانل براي 22 کشور با درآمد متوسط GDP pc متغیرها LL LK HPUB HPRI EDU در سطح LLC IPS ADF PP LLC IPS ADF PP -8.8-2.0 (0.02) * 70.27 (0.04) ** 00-4. 7 -.6 86.08 09.64-9.5-7.6 267.8 9.57 (0.89) -.89-2.96 (0.0) ** 46.4 27.8 (0.99) 0. (0.62).85 (0.96) 47.67 (0.64) 60.06 (0.2) تفاضل مرتبه اول -57-72.64 (0.02) ** 08.5 2.58 (0.99) 2.72 (0.99).84 (0.97) 4.47 (0.79) 0.5 (0.69) -0.45 (0.2) 46.8 (0.67) 9.4 -.89 0.4 (0.65) 5. 9 (0.2) 25. 9 (0.67) -5.44-8.7-8. - - -.54 77.59 29. 00.7 (0.0) ** 92.2 297. 26.5 *در سطح % معنيدار ميباشد. ** در سطح % معنيدار ميباشد. منبع: یافتههای محقق

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان جدول 7- نتايج آزمونهاي ريشه واحد پانل براي 22 کشور با درآمد باال متغیرها LLC IPS ADF PP LLC IPS ADF PP GDP pc -9.5 -.08 86.9 00. -6.8-4.2 04.5 09.6 LL -5.4 0.09 (0.5) 77.69 (0.0) ** 9.57 (0.89)) -.72-98. 5.7 (0.4) LK در سطح -2.2 (0.0) **.0 (0.84) 5.5 (0.49) 60 (0.2) تفاضل مرتبه اول -5.9 -.66 (0.04) ** 7.9 (0.02) ** 55.84 (0.) HPUB.98 (0.97) 5.6 (.00) 27.0 (0.99) 4.47 (0.79) -6.9-5.7 26 40 HPRI -2.8 -.4 (0.07) *** 74.08 (0.02) ** 9.4 EDU -5.2 0.5 (0.6) 58.9 (0.2) 47. (0.66) -2.4-8. -9.5 -.5 8.8 00 26 26 *در سطح % معنيدار ميباشد. ** در سطح % معنيدار ميباشد. *** در سطح %0 معنيدار ميباشد. منبع: يافتههاي محقق همچنین میزان حساسیت متغیر رشد سرمایه نسبت به متغیر رشد اقتصادی برای کشورهای با درآمد باال معادل با 0/0 بدست آمد که این مقدار برای کشورهای با درآمد متوسط و پایین به- ترتیب معادل با 0/ و 0/ ميباشد. تفسیر این نتیجه عمدتا به موضوع کاربر بودن فعالیتهای اقتصادی در کشورهای توسعه یافته برميگردد و اینکه سرمایهگذاری در بخش آموزش برای نیروی کار فعال با اهمیت تر تلقي ميگردد. ضریب متغیر مخارج بهداشتي بخش عمومي نسبت به متغیر رشد اقتصادی نیز برای کشورهای با درآمد باال معادل با 0/ بدست آمد که این مقدار برای کشورهای با درآمد متوسط و پایین بهترتیب معادل با 0/ و 0/0- ميباشد. همچنین ضریب متغیر مخارج آموزشي بخش عمومي نسبت به متغیر رشد اقتصادی برای کشورهای با درآمد باال معادل با 0/ بدست آمد که این مقدار برای کشورهای با درآمد متوسط و پایین به-

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی ترتیب معادل با 0/00 و 0/0- ميباشد. بنابراین با توجه به نتایج بدست آمده مشهود است که کشورهای با درآمد باال بیشتر از دو گروه دیگر در بخش آموزش و بهداشت افراد جهت تاثیرگذاری بر روی رشد اقتصادی سرمایهگذاری ميکنند. بهعبارت دیگر در کشورهای با درآمد متوسط و پایین در کوتاه مدت اثر هزینههای آموزشي و بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی قابل اغماض بوده و ميبایست به اثرات بلند مدت آن توجه شود. زیرا در بلند مدت اثر این هزینهها در کشورهای با درآمد متوسط و پایین در مقایسه با کشورهای با درآمد باال حتي بیشتر نیز خواهد بود. جدول ) 2 (:نتايج نهايي از تخمين مدل معرفي شده جهت مقايسه سه گروه درآمدي تخمین برای نتایج نتایج تخمین برای نتایج تخمین برای متغیر کشور با درآمد باال کشور با درآمد پایین کشور با درآمد متوسط -4.6 (0.09) *** -4. -4.7 C 2.87.69.0 LL 0.04 (0.0) ** 0.7 0.5 LK 0.65-0.0 (0.48) 0.2 HPUB -0.09 (0.09) *** -0.08 (0.02) ** -0.04 HPRI 0.26 (0.0) ** -0.0 (0.4) 0.006 (0.02) ** EDU 0.4 0.99 0.99 R 2 *در سطح % معنيدار ميباشد. ** در سطح % معنيدار ميباشد. *** در سطح %0 معنيدار ميباشد. منبع: يافتههاي محقق

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 2- نتيجهگيري و پيشنهادات در سالهای اخیر مطالعات گستردهای در زمینه عوامل موثر بر رشد اقتصادی از طرف هزینههای دولتي در بخش آموزش و بهداشت انجام شده است. بدیهي است که با توجه به نقش روز افزون دولتها در انجام امور عمومي اجتماعي و اقتصادی و همچنین اهمیت موضوع بهداشت و آموزش در رشد اقتصادی کشورها الزم است که به هر طریق ممکن از جمله مطالعات مقایسهای بین کشورها به این مطلب بیشتر توجه شود. با توجه به هدف از این پژوهش یعني بررسي اثرات نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب با درآمدهای متفاوت پایین متوسط و باال طي سالهای -0 از مدل رشد سولو تعمیم یافته )( و همچنین روش حداقل مربعات تعمیم یافته بر روی دادههای تابلویي سالهای الي 0 استفاده شد. دلیل استفاده از مدل رشد سولو نیز به نظریات او در باره اهمیت سرمایهی انساني برميگردد. آنچه مسلم است تالش در جهت توجیه تفاوتهای موجود در چگونگي عملکرد اقتصادی کشورهای مختلف منجر به توجه سولو به اثر پیشرفت تکنولوژی و تراکم سرمایههای انساني در روند توسعه جوامع اقتصادی گردید. در این مدل از نیروی کار مؤثر در کنار سایر سرمایههای فیزیکي به عنوان منبع اصلي تغییر تولید سرانه یاد شده و بنابر این سرمایه انساني با کسب مهارتهای آموزشي و توجه بیشتر به بهداشت و سالمت فردی و اجتماعي ميتواند به عنوان یك عامل مثبت تأثیر گذار بر رشد اقتصادی جوامع عمل نماید. بر اساس نتایج نهایي برآورد شده در جدول این مطالعه ميتوان به اهمیت این گونه متغیرهای موثر بر رشد اقتصادی یعني مخارج دولتي بر روی بخش سالمت و بهداشت و همچنین آموزش پي برد. همان طوریکه مالحظه ميگردد در کشورهای با درآمد متوسط حساسیت تولید نسبت به موجودی سرمایه فیزیکي حدود درصد و ضریب اثرگذاری هزینههای بهداشتي و آموزشي دولت بر تولید بهترتیب حدود و 0/0 درصد است. در این رابطه ميتوان اذعان نمود که در این گروه از کشورها )از جمله ایران( در کوتاهمدت موجودی سرمایه فیزیکي در مقایسه با هزینههای آموزشي و بهداشتي دولت دارای نقش موثرتری بر رشد اقتصادی )تولید( مي- باشد. این امر همچنین نشان دهندهی تفاوتهای موجود در چگونگي تخصیص مخارج دولتي در بخش آموزش و بهداشت در کشورهای با گروه درآمدی متفاوت و اهمیت موجودی سرمایه فیزیکي است. برای مثال ممکن است بیان شود از آنجایيکه کشورهای با درآمد پایین و متوسط در مقایسه با کشورهای توسعه یافته به طور معمول دارای کیفیت سازماني پایین و فساد اداری باال هستند بنابراین بودجههای تخصیص یافته در امر مخارج بهداشت و درمان این کشورها اغلب یا جهت مصارف شخصي صرف شده و یا صرف پروژههای بيحاصل ميشود. همچنین برای

اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای با درآمد پایین و متوسط ضریب اثرگذاری مخارج آموزشي دولت بر رشد اقتصادی در کوتاهمدت قابل اغماض است و این نتیجه را ميتوان به این موضوع مربوط دانست که با افزایش هزینههای دولت در بخش آموزش خیل عظیمي از افراد جامعه به این بخش روی ميآورند که در واقع این امر چیزی جز جایگزیني آموزش با کار توسط این گروه از افراد نیست. چنین وضعیتي در کوتاهمدت تاثیر بسیار کمي بر رشد اقتصادی خواهد داشت و فقط در دراز مدت است که با گذشت زمان ميتوان اثرات چنین پدیدهای بر رشد اقتصادی را انتظار داشت. بنابراین ميتوان گفت که در کشورهای با درآمد پایین و متوسط بودجهای که توسط دولت در بخش آموزش و بهداشت صرف ميشود بیشتر دارای ماهیت هزینهای است تا سرمایهگذاری در حاليکه به عقیده بسیاری از برنامهریزان اقتصادی مخارج بهداشتي و آموزشي را باید یك نوع سرمایهگذاری زیر بنایي با پیامدهای خارجي مثبت در جامعه تلقي نمود که باعث تقویت رشد اقتصادی )تولید( جامعه ميشود. با این وجود براساس نتایج بدست آمده از پژوهش در کشورهای با درآمد پایین و متوسط افزایش سهم مخارج آموزشي و بهداشتي در بودجه دولت باعث ارتقاء سطح کیفي سرمایه انساني و بهدنبال آن افزایش سالمت جامعه و در نتیجه افزایش رشد اقتصادی ميشود. اما در کشورهای با درآمد باال با توجه به سهم باالی مخارج بهداشتي و آموزشي دولت در کوتاهمدت دیگر نیازی به سرمایهگذاری بسیار زیاد دولت در بخش بهداشت و آموزش در بلندمدت نبوده و ميبایست هرگونه مخارج اضافي را به بخشهای دیگر اقتصادی هدایت نمود تا منجر به توسعه فراگیر در تمامي بخشهای فعالیتي شود. به طور کلي با توجه به یافتههای تحقیق مبني بر اینکه در مراحل رشد اقتصادی جوامع مخارج دولت در بخش سالمت و آموزش با هدف توسعه سرمایه انساني به رشد اقتصادی و ارتقاء سطح کیفي زندگي افراد جامعه ميانجامد الزم است که مسئولین به این مهم به عنوان یك توصیه سیاستي با رویکرد سرمایهگذاری نگاه کنند زیرا تجربه کشورهای پیشرفته در این رابطه نشان داده که با افزایش رشد اقتصادی توزیع مناسبتر درآمد و ارتقاء سطح کیفي زندگي در مراحل ابتدایي رشد اقتصادی تثبیت کنندههای خودکار مالي عمل کرده و موجبات افزایش امید به زندگي افزایش بهرهوری نیروی کار را فراهم ميآورند. بدیهي است که رخداد این عالمات مثبت در سبك زندگي جوامع نهایتا منجر به افزایش درآمدهای مالیاتي کاهش هزینه های جاری ازجمله پرداختهای انتقالي و همچنین کاهش میزان وابستگي بودجه عمومي به درآمدهای نفتي ميشود. بنابراین پیشنهاد ميگردد که در راستای توسعه سرمایه انساني از اهرم عملیاتي کردن بودجهریزی دولتي در بخش مخارج مربوط به برنامههای آموزشي و سالمت جامعه استفاده بهینهتر به عمل آید.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 00 منابع جمشید نژاد امیر و علمي زهرا )( "تاثیر آموزش بر رشد اقتصادی در ایران" پژوهشنامه علوم انساني و اجتماعي دانشگاه مازندران شماره صص -. ساخارو پولوس جرج و ودهال مورین )( " آموزش برای توسعه" ترجمه: پریدخت وحیدی و حمید سهرابي سازمان برنامه و بودجه مرکز مدارک اقتصادی- انتشارات. اجتماعي و صادقي مسعود و عمادزاده مصطفي )( "برآورد سهم سرمایه انساني در رشد اقتصادی ایران طي سالهای 0" الي.- فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران شماره صص عماد زاده مصطفي) ( "اثر کیفیت نیروی کار بر رشد اقتصادی در منتخبي از کشورها" فصلنامه اقتصاد مقداری دوره شماره صص -. قنبری علي و باسخا مهدی )( "بررسي اثرات تغییر هزینه بهداشتي دولت بر رشد اقتصادی ایران )سالهای. متوسلي محمود )0( موسسه تحقیقات پولي و بانکي. -(" مجله تحقیقات اقتصادی شماره صص - "سرمایهگذاری در نیروی انساني و توسعه اقتصادی" تهران مجتهد احمد و جوادی پور سعید )( "بررسي اثر مخارج بهداشتي بر رشد اقتصادی )مطالعه موردی کشورهای منتخب در حال توسعه(" فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران شماره صص -. Arora, S. (200), "Health, human productivity and long-term economic growth", The Journal of Economic History, 6)(, Pp. 699-749. Atella, V. and Marini, G. (2007), "Is health care expenditure really a luxury good? A reassessment and new evidence based on OECD data", Revista di Politica Economica, Anno XCVII-SERIE III (III-IV)), Pp. 87-9. Barro,R.J. and Sala-I-Martin, X. (995), "Economic growth", New York: McGraw-Hill. Behrman, J.R. (99), "Health and economic growth: theory, evidence and policy in macroeconomic environment and health", World Health Organization, Pp.24-6. Bhargava, R. (200), "Modeling the effects of health on economic growth", Journal of Health Economic, No.20, Pp. 42-440.

0 اثر نامتوازن سرمایه انساني در بخش سالمت و آموزش بر رشد اقتصادی Bloom, D., Caning, D. and Avila, J. S. (200), "The effect of health on economic growth: theory and evidence", Cambridge, MA. NBER Working, Pp. 85-87. Bukhari, S. A. and Butt, M. S. (2007), "The direction of causality between health spending and GDP; the case of Pakistan", Pakistan Economic and Social Review, 45(), Pp. 25-40. Cullis, J. and West, P. (979), "The economics of health: an introduction", Oxford, MA: Martin Robertson, Pp. 84-89. Devlin, N. and Health, P. (200), "Health care spending and economic output: granger causality", Applied Economic Letters, No.8, Pp. 56-564. Erdil, E. and Yetkiner, I. H. (2004), "A panel data approach for income health causality", Hamburg University: Research unit Sustainability and Global Change, Working Paper, FNU-47. Fogel, R.W. (994), "Economic growth, population theory and physiology: the bearing of long-term processes on making of economic policy", The American Economic Review, 84(), Pp. 69-95. Heshmati, A. (200), "On the causality between GDP and health care expenditure in augmented Solow growth model", SSE/EFT Working Paper Series in Economics and Finance, No. 42, Pp. -5. Hopkins, S. and Mac Donald, G. (2000), "The relationship between health expenditure and GDP in Australia: evidence from a new approach", Edited by International Society for System Science and Health Care and Semmelweis University, Pp. 2-24. Knowles, S. and Owen, P. D. (997), "Education and health in effective labour empirical growth model", The Economic Record, Vol.7, NO.22, Pp. 4-28. Mushkin, S. J. (962), "Health as an investment", Journal of Political Economy, No. 70, Pp. 29-57. Lucas, R. J. (988), "On the mechanics of economic development", Journal of Monetary Economics, No. 22, Pp. -42. Muysken, J., Yetkiner, I. H. and Ziesemer, T. (200), "Health, labor productivity and growth in growth theory and growth policy". London: Rutledge. Rinehart, J. S. and Short, P. M. (999), "School participant empowerment scale: assessment of level of empowerment within the school environment", Educational and psychological Measure Math, 59(6), Pp. 25. Rivera, B. and Currais, L. (999), "Economic growth and health: direct impact or reverse causation", Applied Economics Letters, No.6, Pp. 64-76. Schultz, T. (96), "Investment in human capital", American Economic Review, No. 5.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 0 Grossman, M. (972), "On the concept of health capital and the demand for health", Journal of Political Economy, No.82, Pp. 22-255. Weil, D. (2004), "Accounting for the effect of health on economic growth", Department of economics, Brown University. Wheeler, D. (980), "Human resource development and economic growth in development countries: a simultaneous model", World Bank Staff Working, P. 407.