Ευριπίδη, Ελένη (412 π.χ.)

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.χ.) ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Β 2η Σκηνή (659-840): Αγγελιοφόρος Μενέλαος Ελένη Χορός Διδακτικοί Στόχοι Να βιώσουμε τη σκηνή της αναγνώρισης, γνωρίζοντας παράλληλα την τυπολογία της και επισημαίνοντας τη λειτουργία όσων προηγούνται και ακολουθούν. Να μελετήσουμε την παρουσία του Αγγελιαφόρου και το ρόλο του στην Αναγνώριση, αλλά και μετά από αυτήν. Να μελετήσουμε το ρόλο της αντίθεσης είναι vs φαίνεσθαι στις σκηνές αυτές και τη σημασία της αντίθεσης αυτής γενικότερα. Να διερευνήσουμε την τραγικότητα των ηρώων μας με βάση τα νέα στοιχεία και να αναζητήσουμε ρομαντικά στοιχεία στην Ελένη Να γνωρίσουμε ή να διευρύνουμε τη γνώση μας για τεχνικές (απροσδόκητα περιστατικά) και θέματα του ευριπίδειου έργου που συνθέτουν τη διάνοια, συζητώντας παράλληλα την επικαιρότητα κάποιων θεμάτων στις μέρες μας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Η είσοδος του Αγγελιοφόρου και η ανάληψη του ειδώλου Ποια είδηση μεταφέρει ο Αγγελιοφόρος; Ποιες πληροφορίες δίνει το είδωλο πριν την ανάληψή του; Πώς αντιμετωπίζει ο Αγγελιοφόρος την πραγματική Ελένη; Ο Μενέλαος αναγνωρίζει την Ελένη Εκδηλώσεις χαράς των δύο ηρώων Η αναδρομή στο παρελθόν Ποιες συμφορές της διηγείται η Ελένη στον Μενέλαο; Ο Αγγελιοφόρος αναγνωρίζει την Ελένη Οι σκέψεις του Αγγελιοφόρου για: τους θεούς, την Ελένη, τον εαυτό του Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης) Σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες λαμβάνουμε μέσα από τα λόγια των ηρώων σχετικά με: χειρονομίες «Σε γύρευα Μενέλαε και σε βρίσκω» (στ. 659), τη στάση-κίνηση σώματος «Χαίρε της Λήδας κόρη, εδώ βρισκόσουν;» (στ. 681), την εμφάνιση, την ψυχολογική κατάσταση και την εκδήλωση της χαράς και της συγκίνησης της Ελένης «Αναγαλιάζω, πέτομαι, κι αφήνω λεύτερα τα μαλλιά, σταλάζουν τα δάκρυα ποτάμι από χαρά καθώς σφιχτά σε σφίγγω λατρευτέ μου» (στ. 697-700).

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Τραγική ειρωνεία Ο Μενέλαος και ο Αγγελιοφόρος στην αρχή της σκηνής αυτής εξακολουθούν να αγνοούν ότι βρίσκονται μπροστά στην πραγματική Ελένη Δεύτερη αναγνώριση Ο Μενέλαος αναγνωρίζει την Ελένη. Κωμικό στοιχείο Χειρονομίες, κινήσεις και λόγια του Αγγελιοφόρου που δίνουν έναν πιο ανάλαφρο τόνο στην όλη σκηνή. Τρίτη αναγνώριση Ο Αγγελιοφόρος αναγνωρίζει την Ελένη. Προοικονομία Προοικονομείται η τελική σωτηρία των δύο ηρώων. «Κάποιο να βρούμε τρόπο να σωθούμε» (στ. 821) Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ Μετάβαση από την άγνοια στη γνώση με εξωτερική επέμβαση απροσδόκητα και απότομα. Άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, που πλέον

ταυτίζονται. Έκρηξη χαράς, αγαλλίαση, λύτρωση, δικαίωση, θρίαμβος της αλήθειας. Οι δυο ήρωες ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, τη χαμένη τους αγάπη. Κίνηση προς το παρελθόν (απρόθυμη η Ελένη, επίμονος ο Μενέλαος) προς το μέλλον(711-713). Η λέξις (εκφραστικά μέσα) : αναφωνήσεις και επιφωνήματα, ασύνδετα σχήματα, στιχομυθίες/αντιλαβές, ρητορικές ερωτήσεις, προσφωνήσεις, αντιθέσεις δίνουν θριαμβικό/ πανηγυρικό τόνο στην πολυπόθητη αναγνώριση, ενώ χρωματίζουν με γκρίζα χρώματα το κακό παρελθόν. HΘΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ Το ήθος της Ελένης υπεράσπιση της τιμής και της αξιοπρέπειάς της - αγνότητα, πίστη, αφοσίωση Ελένης στο Μ. αγάπη στην πατρίδα - αναφορά στο παρελθόν της Ελένης (πριν και μετά την αρπαγή) εντείνει την τραγικότητα της ηρωίδας (θύμα των θεών και όργανο τα χέρια τους/ η ίδια έγινε αιτία δεινών στην οικογένειά της/ αιτία του πολέμου και του θανάτου πολλών ανδρών/ κακό όνομα και φήμη χωρίς να φταίει)- ευαισθησία Ελένης: χαρά, συγκίνηση, ευτυχία για τον άντρα της

Η αποκατάσταση της τιμής της Ελένης επιτυγχάνεται με: - την εξαφάνιση του ειδώλου και τα λόγια της Ελένης-ειδώλου - τα λόγια του Μενέλαου - τα λόγια του Αγγελιοφόρου - τα λόγια της ίδιας της Ελένης Το ήθος Μενέλαου - Ο Μενέλαος παρουσιάζεται κάπως τυπικός και ψυχρός, εκφράζει το ήθος του σκληρού πολεμιστή. Το ήθος αγγελιοφόρου (συναισθήματα, στοιχεία του χαρακτήρα του) - ικανοποίηση που βρήκε το Μ. - έκπληξη-απορία-θαυμασμός, για το θαύμα που ο ίδιος είδε με τα μάτια του, δηλαδή την ανάληψη του ειδώλου στους ουρανούς - ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη καθώς βλέπει την Ελένη μπροστά του = τραγική ειρωνεία (ο Αγγελ. δεν ξέρει, οι θεατές ξέρουν) - αυτοσαρκασμός (τους έλεγα πως πέταξες) - ενοχλημένος την επιπλήττει για τη συμπεριφορά της (= αιτία του πολέμου) - ομιλητικός, φλύαρος - εκφράζει τη λαϊκή θυμοσοφία και την κοινή λογική νιώθει απεριόριστο σεβασμό για τον Μενέλαο βασιλιά - αλλά και έχει ιδιαίτερη σχέση με το Μ. - παρεμβαίνει απρόσκλητος και συμμερίζεται την ευτυχία του

- αποκαλεί το Μ. παιδί του - στο παρελθόν πολέμησε στην Τροία - επίσης συμμετείχε σε διάφορες σημαντικές στιγμές ώων (πχ γάμος Μενέλαου Ελένης) Συνήθως ο Αγγελιοφόρος στην τραγωδία είναι πρόσωπο ανώνυμο, μεταφέρει την είδηση και αμέσως μετά αναχωρεί. Εδώ ο Αγγελιοφόρος έχει στενή σχέση με τους ήρωες. Ο αγγελιαφόρος και ο ρόλος του Η εμφάνισή του στην αρχαία τραγωδία γενικά επιβάλλεται από την ενότητα τόπου. Εμφανίζεται απροσδόκητα, όταν η πλοκή του έργου βρίσκεται σε πλήρες αδιέξοδο και με την αναμφισβήτητη μαρτυρία του θα οδηγήσει στην ανεπιφύλακτη αναγνώριση των δύο συζύγων. Η ταυτότητά του: ένας από τους διασωθέντες συντρόφους του Μενέλαου και πιστός συμπολεμιστής του, παλιός οικέτης από το πατρικό σπίτι της Ελένης. Η αγγελική ρήση: βιαστικός, λαχανιασμένος, μεταφέρει με γλαφυρότητα μια σημαντική είδηση ενσωματώνοντας σε ευθύ λόγο τη φωνή του ειδώλου με τις απαραίτητες παύσεις, αλλαγή επιτονισμού, κινήσεις σώματος και χεριών. Ο διευρυμένος ρόλος του: Ο Ευριπίδης συνήθιζε να δίνει ρόλο στους μη κοινωνικά προνομιούχους, να τους εξυψώνει, αντίθετα απ ότι αναμενόταν (ειρωνική μέθοδος ανθρωπισμός του Ευριπίδη). Εξάλλου, εκπροσωπεί το λαϊκό στοιχείο, τους απλούς ανώνυμους Έλληνες που υπέφεραν τα δεινά του

πολέμου και αγγίζει το μέσο θεατή περισσότερο από τα μυθικά απόμακρα πρόσωπα. Αποκαθιστά την τιμή της Ελένης και με τις σκέψεις του πλαισιώνει δραματικά την προσωπική και συναισθηματικά φορτισμένη στιγμή της αναγνώρισης, δίνοντάς της ευρύτερη διάσταση. Τα χαρακτηριστικά του καλού δούλου Η αφοσίωση δεν είναι δείγμα δουλοπρέπειας. Η σωματική δουλεία δεν αποκλείει την πνευματική ελευθερία. Ιδανικός ο συνδυασμός και των δύο μορφών ελευθερίας. Ο ρόλος των θεών, η τύχη, η μοίρα, οι μάντεις Στ. 670-673, 744-749, 779: ο άνθρωπος γίνεται παιχνίδι στα χέρια των θεών, που τον χρησιμοποιούν για να ικανοποιούν τα πάθη τους. Η τάξη του δικαίου διασαλεύεται από τους ίδιους κατεξοχήν αρμόδιους να τη διασφαλίσουν. Η θεϊκή δράση είναι απρόβλεπτη, ασταθής, ευμετάβλητη (στ. 786-787), με συνέπεια την αβεβαιότητα της τύχης (στ. 791). Καθένας έχει τη δική του μοίρα, υπάρχει ωστόσο η κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, ο θάνατος. (στ.789-790). Ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει ο ίδιος την εύνοια των θεών με θυσίες και προσευχές και να μη καταφεύγει σε μάντεις που εκμεταλλεύονται την αφέλεια, την άγνοια και το φόβο του(στ. 832-833). Να εμπιστεύεται τη δύναμη του ανθρώπινου νου, να απορεί, να ερευνά, να αμφισβητεί και κυρίως να μη παραμένει απαθής, αποβλέποντας σε άνωθεν συνδρομή (στ. 873).

Η αντίδραση του Χορού Ο Χορός παρουσιάζεται ευσεβής. Συμφωνεί με τον Αγγελιοφόρο ότι οι θεοί και όχι οι άνθρωποι είναι οι καλύτεροι μάντεις. (στ. 838-840) ΙΔΕΕΣ (διάνοια) Ο Ευριπίδης δια του στόματος του Αγγελιοφόρου εκφράζει τις νεωτερικές του απόψεις: Αντιπολεμικό μήνυμα κεντρική θέση και ειρωνεία του έργου = ο πόλεμος έγινε «για έναν ίσκιο», πράγμα που εκφράζει το ανώφελο και μάταιο του πολέμου και δίνει ένα αντιπολεμικό μήνυμα στους θεατές καταδίκη του πολέμου Αμφισβήτηση των θεών Την ίδια στιγμή εκφράζεται αμφισβήτηση των θεών που ξεγέλασαν τους ανθρώπους (επέτρεψαν να γίνει πόλεμος για έναν ίσκιο) Αμφισβήτηση των μάντεων Οι μάντεις διαφοροποιούνται από τους θεούς. Ο Ευριπίδης επικρίνει τους μάντεις, οι οποίοι έχουν φήμη φιλάργυρων και όχι τους θεούς. Επιπλέον, ο Ευριπίδης βάζει τον «μέσο άνθρωπο» με την «κοινή λογική» να

καταφέρεται εναντίον των μάντεων (θυμοσοφία απλών ανθρώπων, ανθρωπισμός του Ευριπίδη) Εδώ ο Ευριπίδης κάνει μια αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα της εποχής του, καθώς εκφράζει με έμμεσο και έντεχνο τρόπο την οργή Αθηναίων κατά των μάντεων, διότι οι μάντεις ενθάρρυναν τη Σικελική εκστρατεία, που κατέληξε σε πανωλεθρία των Αθηναίων. Η θέση των δούλων Η φιλοσοφία παραδεχόταν την αναγκαιότητα του θεσμού της δουλείας και ο Αριστοτέλης έλεγε ότι ο δούλος είναι έμψυχο κτήμα του αφεντικού του και προορισμένος για χειρωνακτικές εργασίες Εδώ ο Αγγελ. διαχωρίζει τη σωματική από την πνευματική ελευθερία (Πρβλ. τους «Ελεύθερους πολιορκημένους» του Σολωμού) Η μεταβολή της τύχης Πολλά γνωμικά «Δυσκολονόητος ο θεός, παιδί μου» (στ. 786) «δεν έχει πάντα η τύχη σιγουριά» (στ. 791) «Όποιος δε νιώθει σέβας για τ αφεντικά του και δε συμπάσχει σε χαρές και λύπες δούλος κακός» (στ. 803-806) «λεύτερος αν δεν είμαι, λεύτερη έχω ψυχή» (στ. 808-809) «σωστό μυαλό και νους, να σοφός μάντης» (στ. 837)

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Εδώ ο Ευριπίδης κάνει μια αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα της εποχής του, καθώς εκφράζει με έμμεσο και έντεχνο τρόπο την οργή Αθηναίων κατά των μάντεων, διότι οι μάντεις ενθάρρυναν τη Σικελική εκστρατεία, που κατέληξε σε πανωλεθρία των Αθηναίων. Ο αντίχτυπος των προβληματισμών σύνδεση με το ιστορικό /πνευματικό πλαίσιο Το αίσθημα αβεβαιότητας και αστάθειας των ανθρωπίνων πραγμάτων, αποτέλεσμα της διάψευσης των ελπίδων για κυριαρχία και της ταπείνωσης που προκάλεσε στους Αθηναίους η Σικελική εκστρατεία. Η οργή των Αθηναίων εναντίον των μάντεων και των χρησμολόγων που με τις προφητείες τους ενθάρρυναν την εκστρατεία. Το κλίμα αμφισβήτησης των παραδοσιακών αξιών και θρησκευτικών αντιλήψεων στα πλαίσια του σοφιστικού κινήματος και της αναταραχής στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου που ακόμα μαίνεται. Ευριπίδης, ο «από σκηνής φιλόσοφος» Εκφράζει με το στόμα των ηρώων του φιλοσοφικές απόψεις και προβληματισμούς πάνω σε θέματα που απασχολούσαν ή και ακόμα απασχολούν τους ανθρώπους.

Άλλωστε η «διδασκαλία», όπως λεγόταν τότε η παράσταση μιας τραγωδίας, δεν αποσκοπούσε μόνο στην αισθητική συγκίνηση του θεατή αλλά είχε και παιδευτικό στόχο: να πλουτίσει τον ψυχικό και νοητικό του κόσμο. Θέματα για τα οποία διατυπώνονται απόψεις στη σκηνή αυτή είναι: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ Ποιοι δραματικοί λόγοι επιβάλλουν την παρουσία του Αγγελιαφόρου στη συγκεκριμένη στιγμή; Ποια η ταυτότητά του; Γιατί χρησιμοποιεί ευθύ λόγο προκειμένου να μεταφέρει όσα είπε το είδωλο πριν αναληφθεί; Να περιγράψετε α) τη συναισθηματική κατάσταση του Αγγελιαφόρου στους στ. 659-686 και β) το ήθος του με βάση τα λόγια του στους στ. 775-837. Με ποια εκφραστικά μέσα υπογραμμίζεται η χαρά και ο θρίαμβος της αναγνώρισης των δύο συζύγων στους στ. 687-772; Να αναφέρετε 1 παράδειγμα για το καθένα. Ποιες πληροφορίες δίνει η Ελένη στον Μενέλαο στους στίχους 729-772; Πώς αυτές οδηγούν στη δικαίωσή της και στην επιβεβαίωση της αθωότητάς της; Υποθέστε ότι η αναγνώριση στη β φάση της γινόταν με σημάδια, οπότε και η σκηνή του Αγγελιαφόρου θα ήταν περιττή. Τι θα άλλαζε στο έργο; Τι θα κέρδιζε και τι θα έχανε; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο Ευριπίδης επέλεξε αυτό τον τρόπο; Η κριτική που κάνει ο Αγγελιαφόρος κατά των μάντεων ποιο

συγκεκριμένο γεγονός μπορεί να απηχεί; Χωρίστε σε ενότητες τις ρήσεις του Αγγελιαφόρου στους στ.786-810 και 822-837 και δώστε ένα πλαγιότιτλο στην καθεμιά απ αυτές. Ποιες ομοιότητες παρατηρείτε στον τρόπο ανάπτυξής τους; Στους στ. 811-821 α) να περιγράψετε το ήθος και τη συναισθηματική κατάσταση του Μενέλαου και β) να εντοπίσετε την προοικονομία που υπάρχει. Ποια στοιχεία της Διάνοιας εντοπίζετε στους παρακάτω στίχους; Να διατυπώσετε με δικά σας λόγια τις ιδέες αυτές: 737-738, 749-755, 782