ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΣΤΗΝ EΛΛΑΔΑ «Οι συνέπειες της μεταναστευτικής & προσφυγικής κρίσης στις Τοπικές Οικονομίες στα Εξωτερικά Σύνορα της ΕΕ» Ομιλία από τον κο Γιώργο Μαρκοπουλιώτη, Επικεφαλής της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα Δευτέρα 30 Απριλίου 2018 16.00-19.00 Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet Αίθουσα «ΕΡΜΗΣ», Εμπορικό & Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών (ΕΒΕΑ) Check against delivery - Ισχύει μόνο ότι λεχθεί Κυρίες και κύριοι, Φίλες και φίλοι, Πριν ξεκινήσω την σημερινή μου παρέμβαση θα ήθελα να συγχαρώ και να ευχαριστήσω το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet του Πανεπιστημίου Αθηνών για το σημαντικό έργο που έχει επιτελέσει από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα. Το συγκεκριμένο σεμινάριο είναι εξαιρετικά επίκαιρο για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Είμαι σίγουρος ότι και οι δύο προηγούμενες ενότητες ήταν πολύ χρήσιμες και μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά με το θέμα που θα συζητήσουμε σήμερα. Ποιες ήταν οι συνέπειες της κρίσης των τελευταίων ετών στις τοπικές κοινωνίες και οικονομίες; Στην σημερινή μου ομιλία θα κάνω αναφορά σε τρία θέματα: Πρώτον - θα κάνω μια ανασκόπηση της κατάστασης στα νησιά από την περίοδο κορύφωσης των αφίξεων το 2015 μέχρι και σήμερα, εστιάζοντας στην κατάσταση πριν και μετά την Κοινή Δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης Τουρκίας και συγκεκριμένα στους τρόπους με τους οποίους ο τοπικός και κεντρικός τομέας στην Ελλάδα αντιμετώπισε τις εξελίξεις με την βοήθεια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Δεύτερον Θα παραθέσω συγκεκριμένα παραδείγματα δράσεων και προγραμμάτων που άμεσα ή έμμεσα στόχευαν στην ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών που δοκιμάστηκαν περισσότερο. Τρίτον - Θα κάνω και μια σύντομη αναφορά στην πρόσφατη μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΟΟΣΑ που εξέτασε τις πολιτικές ένταξης των προσφύγων και μεταναστών σε 70 τοπικές κοινωνίες σε όλη την Ευρώπη καταγράφοντας τις καλύτερες πρακτικές. 1
1) Κατάσταση στα νησιά πριν και μετά την Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας Αναμφίβολα, οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδιαίτερα στα νησιά του Νοτιοανατολικού Αιγαίου έχουν επηρεάσει καταλυτικά την κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα των τοπικών κοινωνιών. Η αύξηση των ροών το 2015 βρήκε απροετοίμαστη, τόσο την Ελλάδα, όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι νησιωτικοί πληθυσμοί και οι τοπικές αρχές βρέθηκαν αντιμέτωπες με μία από τις μεγαλύτερες προσφυγικές κρίσεις της σύγχρονης ιστορίας. Η υποδειγματική αλληλεγγύη που επέδειξαν οι τοπικές κοινωνίες αποτέλεσε αρχικά το μέσο διαχείρισης αυτής της κρίσης. Ειδικότερα την πρώτη περίοδο, όπου δεν υπήρχαν καθόλου δομές, η υποστήριξη και η αλληλεγγύη των τοπικών πληθυσμών και των τοπικών αρχών ήταν καθοριστικής σημασίας τόσο για την υποδοχή, όσο και για την πρόχειρη φιλοξενία που προσέφεραν στους πρόσφυγες και μετανάστες. Όλοι θυμόσαστε πολύ καλά τι συνέβη στα Ελληνικά νησιά το 2015 και στις αρχές του 2016. Τις εικόνες χιλιάδων μεταναστών που κατέφθαναν καθημερινά στα νησιά και κατασκήνωναν στα λιμάνια και στις κεντρικές πλατείες. Τις εικόνες χάους εν μέσω τουριστικής σεζόν. Τις τραγικές εικόνες δεκάδων ανθρώπων και παιδιών που έχαναν τη ζωή τους στη θάλασσα του Αιγαίου και ξεβράζονταν τόσο στις Ελληνικές όσο και στις Τουρκικές ακτές. Εικόνες ανεξίτηλες στη μνήμη μας. Επιδιώκοντας να βάλουν ένα τέλος στις επικίνδυνες και ανεξέλεγκτες ροές και να τις αντικαταστήσουν με οργανωμένες επανεγκαταστάσεις προσφύγων από την Τουρκία προς την ΕΕ, οι ηγέτες της ΕΕ και η Τουρκία κατέληξαν στην Κοινή Δήλωση ΕΕ - Τουρκίας στις 18 Μαρτίου 2016. Η Δήλωση, μεταξύ άλλων, στόχευε στη μείωση των ροών, στην εξάλειψη των θανάτων στο Αιγαίο, και στο χτύπημα των κυκλωμάτων διακίνησης των προσφύγων. Για το σκοπό αυτό, η ΕΕ θα παρείχε χρηματοδοτική βοήθεια στην Τουρκία. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συντονίσει και να οργανώσει από κοινού με τα κράτη μέλη και τους οργανισμούς της ΕΕ τις αναγκαίες δομές υποστήριξης για την αποτελεσματική εφαρμογή της συμφωνίας. Ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jean Claude Juncker, όρισε τότε Ευρωπαίο Συντονιστή για την Εφαρμογή της Δήλωσης ΕΕ - Τουρκίας, τον κ. Maarten Verwey, o οποίος σε συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες της Επιτροπής εργάζεται καθημερινά για την επιτυχημένη υλοποίηση της Δήλωσης, την υποστήριξη των Ελληνικών αρχών στη διαχείρισης της κρίσης, την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανακύπτουν και τον καλύτερο συντονισμό της βοήθειας που παρέχεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση προς την Ελλάδα. 2
Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε ήδη ξεκινήσει την υλοποίηση της "Hotspot προσέγγισης" χρηματοδοτώντας τη δημιουργία των 5 Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης σε πέντε Ελληνικά νησιά, στη Λέσβο, Χίο, Σάμο, Κω και Λέρο. Παρ' όλες τις πολιτικές και επιχειρησιακές πρωτοβουλίες, οι συνέπειες για τις τοπικές κοινωνίες ήταν σκληρές και οικονομίες που βασίζονταν σχεδόν αποκλειστικά στον τουρισμό, δέχτηκαν τεράστιο πλήγμα. Οι σκηνές χάους που μετέδιδαν όλα τα διεθνή Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης προβάλλοντας τις ανεξέλεγκτες αφίξεις και τους πνιγμούς του 2015, αλλά και η αρχική απουσία οργανωμένης διαχείρισης της μεταναστευτικής κρίσης, επηρέασαν καταλυτικά τις τουριστικές προ-κρατήσεις και κρατήσεις για το 2016. Παρόλο που η εικόνα των νησιών είχε αλλάξει σημαντικά από την εφαρμογή της Δήλωσης ΕΕ Τουρκίας και μετά, η εικόνα τών νησιών ως προορισμός διακοπών είχε αναμφίβολα πληγεί και χρειάστηκε χρόνος για να αποκατασταθεί. Έτσι, η Κοινή Δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης-Τουρκίας αλλά και η οργανωμένη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών από τις ελληνικές αρχές, με τη συνεχή και συστηματική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς την Ελλάδα, άλλαξε καθοριστικά την κατάσταση στα ελληνικά νησιά και σιγά σιγά την εικόνα τους. Και αυτό αποτυπώθηκε και στην αύξηση των τουριστικών αφίξεων το 2017. Σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζω ότι η κατάσταση στα νησιά είναι εύκολη, ή ότι δεν υπάρχει αυξημένη πίεση, ιδιαίτερα τελευταία. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι με την εφαρμογή της Κοινής Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας, η διαχείριση του μεταναστευτικού και προσφυγικού πληθυσμού γίνεται πλέον με τρόπο οργανωμένο. Οι εικόνες χάους δεν μεταδίδονται πλέον καθημερινά στους τηλεοπτικούς δέκτες όλης της υφηλίου. Οι αφίξεις μέσω των θαλάσσιων συνόρων από την Τουρκία, παρότι αυξημένες, παραμένουν μειωμένες κατά 97% σε σχέση με τις αφίξεις πριν τη Δήλωση ΕΕ- Τουρκίας. Η μείωση αυτή επέτρεψε στις Ελληνικές αρχές να ανταποκριθούν και να στήσουν τις δομές. Να φιλοξενήσουν τον πληθυσμό και να παρέχουν τα απαραίτητα. Οι αφίξεις πριν από την Κοινή Δήλωση ΕΕ Τουρκίας είχαν φτάσει να είναι ως και 10,000 την ημέρα, ενώ μετά την εφαρμογή της Δήλωσης τον Μάρτιο του 2016 ο μέσος όρος έχει πέσει περίπου στις 80 αφίξεις την ημέρα. Σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζω ότι τα σημερινά νούμερα είναι εύκολα διαχειρίσιμα, απλώς φανταστείτε τι σημαίνει οι 80 αφίξεις την ημέρα να ήταν 10,000. Ταυτόχρονα, ο αριθμός των νεκρών και αγνοούμενων στο Αιγαίο μειώθηκε κατακόρυφα. 3
2) Προγράμματα που στοχεύουν στην ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών/οικονομιών Όπως συνοπτικά προανέφερα, ήδη από τον Οκτώβριο του 2015, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή άρχισε να στηρίζει σημαντικά τις ελληνικές αρχές στη διαχείριση της μεταναστευτικής και προσφυγικής κρίσης, με τη χρηματοδότηση της δημιουργίας των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης, αλλά και των προαναχωρησιακών κέντρων, με την ολοκληρωμένη καταγραφή όλων των μεταναστών που καταφθάνουν στα ελληνικά νησιά, τη θέσπιση διαδικασιών, τη χρηματοδότηση όλων των υποδομών και την κάλυψη των καθημερινών αναγκών των προσφύγων και μεταναστών. Κάπως έτσι τα πράγματα άρχισαν να έρχονται σε μια σειρά και οι τοπικές κοινωνίες να ανακουφίζονται από την πρότερη χαώδη κατάσταση. Η Επιτροπή έχει συνολικά διαθέσει χρηματοδοτική βοήθεια στην Ελλάδα που ξεπερνά τα 1.3 δις ευρώ. Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχει σημαντική βοήθεια και μέσω της αποστολής εξειδικευμένου προσωπικού και εμπειρογνωμόνων, αλλά και μέσω της συνεχούς παροχής τεχνικής βοήθειας που στοχεύει στην καλύτερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση των ροών. Πιο συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Ακτοφυλακή (Frontex) έχει αποστείλει 800 αξιωματικούς για την προστασία των συνόρων, την καταγραφή και ταυτοποίηση μεταναστών, αλλά και σημαντικό εξοπλισμό και μέσα, όπως περιπολικά σκάφη κτλ. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ασύλου (EASO) έχει αποστείλει περισσότερους από 260 υπαλλήλους που υποστηρίζουν τις ελληνικές αρχές στην επεξεργασία των αιτήσεων ασύλου, κυρίως στα Ελληνικά νησιά. Γνωρίζοντας καλά ότι η επεξεργασία των αιτήσεων ασύλου διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και ότι αυτό οδηγεί και στην υπερ-συγκέντρωση μεταναστών και προσφύγων στα ελληνικά νησιά, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει τις ελληνικές αρχές στη βελτίωση των διαδικασιών ασύλου, τόσο στον πρώτο όσο και στο δεύτερο βαθμό, ώστε να μειώσουν το χρόνο που χρειάζεται για την επεξεργασία των αιτήσεων ασύλου, σεβόμενοι απόλυτα την Ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία. Παράλληλα, η παροχή οικονομικής βοήθειας στους μετανάστες με χρηματοδότηση της ΕΕ, έχει συμβάλλει στην ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεώρησε αναγκαία την αντικατάσταση της παροχής βοήθειας σε είδος με τη βοήθεια σε μετρητά, ακριβώς για να ενισχύσει την τοπική οικονομία. Προς την ίδια κατεύθυνση συμβάλλει και το στεγαστικό πρόγραμμα EΣΤΙΑ, με το οποίο αιτούντες Άσυλο, κυρίως ευάλωτοι και οικογένειες κατοικούν σε διαμερίσματα με τη χρηματοδότηση της ΕΕ. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε και τους εκατοντάδες υπάλληλους που εργάζονται πλέον στα νησιά χειμώνα καλοκαίρι και συμμετέχουν καθημερινά την τοπική οικονομία. 4
Εκτός της έμμεσης υποστήριξης, η Επιτροπή έχει επίσης χρηματοδοτήσει έργα που έχουν βοηθήσει άμεσα τις τοπικές κοινωνίες. Το παράδειγμα του έργου ενίσχυσης παροχής νερού στο Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης στη Σάμο είναι ένα από αυτά. Το έργο στόχευσε στην ενίσχυση της ικανότητας του τοπικού συστήματος να παρέχει νερό στο Κέντρο Υποδοχής, έτσι ώστε να μην επιβαρύνεται περαιτέρω το σύστημα παροχής νερού του νησιού. Ένα άλλο πρόσφατο παράδειγμα είναι το πρόγραμμα Philos, που επίσης χρηματοδοτείται από ευρωπαϊκούς πόρους και ενισχύει τα τοπικά νοσοκομεία των νησιών, έτσι ώστε να ανταπεξέλθουν στις αυξημένες ανάγκες. Όπως έχουν επανειλημμένα πει οι αξιωματούχοι της Επιτροπής που έχουν επισκεφτεί τα νησιά και έχουν συνομιλήσει με τις τοπικές αρχές, η Ευρωπαϊκή χρηματοδότηση είναι διαθέσιμη για τις τοπικές αρχές για να καλύψουν ανάγκες που σχετίζονται με τη μεταναστευτική κρίση. Πρέπει μόνο να ακολουθήσουν τις προβλεπόμενες διαδικασίες σε συνεργασία με την Κεντρική Διοίκηση που διαχειρίζεται τη χρηματοδότηση. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να ξεχνάμε την παράταση στο πρόγραμμα έκδοσης ολιγοήμερης βίζας για τουρίστες από την Τουρκία προς τα Ελληνικά νησιά, παράταση που παρουσίασε ο Έλληνας Επίτροπος Δημήτρης Αβραμόπουλος, και η εφαρμογή της οποίας έχει αποδείξει ότι ενισχύει το τουριστικό ρεύμα προς τα νησιά και στηρίζει την τοπική οικονομία. Παρόλη τη σημαντική βοήθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη βελτίωση της κατάστασης στα ελληνικά νησιά που επλήγησαν λόγω της μεταναστευτικής κρίσης, είναι βέβαιο ότι πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν οι παρούσες αδυναμίες, να βελτιωθεί η καθημερινότητα των πολιτών στα εν λόγω νησιά και να αυξηθεί η οικονομική τους δραστηριότητα. Για να επιτευχθεί αυτό είναι απαραίτητη η καλύτερη οργάνωση των Κέντρων Ταυτοποίησης και Υποδοχής, η επιτάχυνση των διαδικασιών ασύλου και η αύξηση των επιστροφών είτε στην Τουρκία είτε στις χώρες καταγωγής, όσων δεν δικαιούνται άσυλου στην Ελλάδα. Παράλληλα, τα νησιά που δεν διαθέτουν προ-αναχωρησιακά κέντρα και κέντρα κράτησης, πρέπει να αποκτήσουν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα συνεχίζει να χρηματοδοτεί τόσο τις εθελούσιες όσο και τις αναγκαστικές επιστροφές των μεταναστών που δεν δικαιούνται άσυλο, αλλά και με τη μεταφορά στην ενδοχώρα όσων με επιτυχία ολοκληρώνουν τη διαδικασία ασύλου στα νησιά και των ευάλωτων πληθυσμών, έτσι ώστε να βοηθήσει στην αποσυμφόρηση των κέντρων. 5
3) Μελέτη Ευρωπαϊκής Επιτροπής και ΟΟΣΑ για ένταξη προσφύγων Κοιτώντας στο μέλλον πρέπει να αρχίσουμε να εξετάζουμε σοβαρά και στην Ελλάδα το θέμα της ένταξης των προσφύγων. Κάποιοι από τους ανθρώπους που βρίσκονται ήδη εδώ θα μείνουν και στην χώρα μας. Η ένταξη των προσφύγων/μεταναστών ωφελεί τόσο την κοινωνική συνοχή όσο και την οικονομική ανταγωνιστικότητα σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο. Σε μια πρόσφατη έρευνα (18 Απριλίου 2018) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΟΟΣΑ συγκεντρώθηκαν παραδείγματα ορθής πρακτικής από μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις τα οποία πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οι τοπικοί, περιφερειακοί και εθνικοί φορείς χάραξης πολιτικής και οι επαγγελματίες όταν αναπτύσσουν και εφαρμόζουν τοπικά προγράμματα για την ένταξη. Αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για την υποστήριξη της κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης των μεταναστών στις κοινωνίες της ΕΕ. Συγκεκριμένα, ο ΟΟΣΑ εξέτασε 9 μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις (Άμστερνταμ, Αθήνα, Βαρκελώνη, Βερολίνο, Γλασκώβη, Γκέτεμποργκ, Παρίσι, Ρώμη και Βιέννη) ώστε να αξιολογήσει πόσο αποτελεσματικά αντιμετώπισαν τη συγκεκριμένη πρόκληση τι έγινε, τι απέδωσε και τι θα μπορούσε να γίνει καλύτερα. Οι συστάσεις επικεντρώνονται σε τομείς πολιτικής όπως είναι η υγεία, η εργασία, η στέγαση και η εκπαίδευση και εκτείνονται από την καλύτερη αντιστοίχιση των δεξιοτήτων των μεταναστών με τις ανάγκες των τοπικών αγορών εργασίας μέχρι τη δημιουργία κοινών χώρων στους οποίους οι κοινότητες θα συναντιούνται και θα δημιουργούν δεσμούς μεταξύ τους. Μία από τις πρακτικές που ξεχώρισε στην Αθήνα είναι το πρόγραμμα "Μαζί" που έτρεχε σε δημοτικούς βρεφονηπιακούς σταθμούς με στόχο την προσέγγιση προσφύγων και Ελλήνων γονέων. Είναι σίγουρο ότι η τοπική αυτοδιοίκηση θα παίξει κεντρικό ρόλο στην ένταξη των προσφύγων στον κοινωνικό ιστό της ελληνικής κοινωνίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα συνεχίζει να εργάζεται συστηματικά στο πλευρό των Ελληνικών άρχων τοπικών και εθνικών για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση της κρίσης και των περιορισμό των επιπτώσεων στις τοπικές κοινωνίες και στις τοπικές οικονομίες. Τα χρηματοδοτικά εργαλεία της Επιτροπής, το προσωπικό της Επιτροπής και των οργανισμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και η τεχνογνωσία τους θα είναι πάντα στη διάθεση των Ελληνικών αρχών. Όπως σημείωσε και ο Πρόεδρος Juncker την περασμένη Πέμπτη κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ελλάδα, "δεν μπορούμε να αφήσουμε την Ελλάδα μόνη της να διαχειριστεί το ζήτημα των προσφύγων." Σας ευχαριστώ. 6