ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΑΣΤΙΚΟΥ-ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Λόφος Καστέλλας Σ.Ε.Φ. Το Μικρολίμανο είναι ένας μικρός κόλπος, που βρίσκεται στις βορειοδυτικές ακτές της Αττικής και ανήκει στην ευρύτερη συνοικία της Καστέλλας. Αποτελεί μια σημαντική τουριστική τοποθεσία αλλά παράλληλα, μολονότι δεν βρίσκεται τόσο κοντά στην πόλη της Αθήνας αποτελεί έναν σημαντικό προορισμό νυχτερινής διασκέδασης, καθώς προσφέρει μια ωραία βόλτα δίπλα στην παραλία που ενώνεται με το Πασαλιμάνι. Είναι επίσης γνωστό με το όνομα Τουρκολίμανο, καθώς χρησιμοποιήθηκε και επί τουρκοκρατίας, ενώ κατά την αρχαιότητα ήταν γνωστό με το όνομα Λιμένας Μουνιχίας, λόγω του ιερού της Άρτεμης που υπήρχε στην περιοχή. Είναι ένα μικρό λιμάνι γεμάτο από ψαρόβαρκες και κότερα, ενώ το κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι ψαροταβέρνες και τα εστιατόρια που βρίσκονται δίπλα στη θάλασσα. Μικρολίμανο Προβλήτα φάρου Ε.Θ.ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 8 ου Αστικός Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός / Διδάσκοντες: Γ. Πολύζος, Σ. Μαυρομάτη, Γ. Γκουμοπούλου Σπουδάστριες: Συλεούνη Σταυρούλα, Σωτηροπούλου Πολυξένη, Φωτοπούλου Μαρία Ιωάννα
Περιεχόμενα Α. Ανάλυση Περιοχής _ Εντοπισμός θέσης _ Ανάγνωση τοπίου_ Γεωγραφικό/Φυσικό ανάγλυφο _ Ανάγνωση πόλης - Χρήσεις γης-στοιχεία δόμησης - Ισχύον θεσμικό καθεστώς _ Πρώτη Προσέγγιση Περιοχής - Ποιότητες κινήσεων - Εντοπισμός αρνητικών στοιχείων - Εντοπισμός θετικών στοιχείων _Συμπεράσματα- διατύπωση προθέσεων επέμβασης σελ. 3 4 5 6 7 8 9 10 Β. Διάγραμμα πρότασης Γ. Παρουσίαση πρότασης _ Πρόσβαση-Παρακανάλια διαδρομή _ Πάρκο πνευματικού κέντρου _Κεντρική πλατφόρμα θέασης, ζώνη καθόδου _ Πάρκο _ Προβλήτα Φάρου Δ. Βιβλιογραφία 11 14 17 20 23 24 25 2
Α. Ανάλυση Περιοχής Εντοπισμός θέσης Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται στα βορειοανατολικά της Πειραϊκής χερσονήσου συνορεύοντας με την συνοικία του Νέου Φαλήρου. Η περιοχή εξυπηρετείται από τα μέσα σταθερής τροχιάς του τραμ και του ηλεκτρικού. Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας Λόφος Καστέλλας Θέση στην Αττική Μικρολίμανο Εκβολές Κηφισού Ποταμού Θέση στις δυτικές ακτές της Αττικής Περιοχή Μικρολίμανου-Καστέλλας Φαληρικός Κόλπος 3
Η περιοχή παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο γεωγραφικό ανάγλυφο, καθώς αποτελεί έναν κολπίσκο που προς την ενδοχώρα εξελίσσεται σε ένα λόφο. Ο τρόπος που το κτιστό περιβάλλον έχει αντιμετωπίσει τα γεωγραφικά αυτά δεδομένα έχει πολύ ενδιαφέρον. Συγκεκριμένα, η έντονη υψομετρική διαφορά και το γεγονός ότι το ύψος των κτηρίων δεν ξεπερνά τους 3-4 ορόφους ως επί το πλείστον, επιτρέπει στους οδικούς άξονες παράλληλους της ακτής να έχουν οπτική επαφή με τη θάλασσα. Ωστόσο, η πυκνή δόμηση έχει ως αποτέλεσμα ο λόφος της Καστέλλας να μην έχει σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Ακόμη και στη διαμόρφωση του παράκτιου μετώπου κυριαρχεί ο κτιστός χαρακτήρας με το όριο της ακτογραμμής να καταλαμβάνεται από καταστήματα. Παράλληλα με τα παραπάνω, η μετακίνηση της ακτογραμμής που συνέβη στο φαληρικό μέτωπο και προσπάθεια να διατηρηθεί σε ένα τουλάχιστον τμήμα το παλαιότερο όριο, έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό κανάλι. Α. Ανάλυση Περιοχής Ανάγνωση τοπίου Το γεωγραφικό ανάγλυφο Ακτή Χτιστό Παράκτιο μέτωπο Λόφος Έντονη υψομετρική διαφορά 4
ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΛΙΜΑΝΟ Α. Ανάλυση Περιοχής Ανάγνωση πόλης Χρήσεις Γης- Στοιχεία Δόμησης Αμειγής κατοικία Γενική κατοικία Εμπόριο Πρωτοβάθμια εκπαίδευση Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ελεύθεροι πράσινοι χώροι Υπερτοπικό Εμπόριο Γραφεία Μικτές χρήσεις Περίθαλψη 1 όροφος Πράσινο 2 όροφοι Αναψυχή Τουρισμός Πάρκινγκ Πηγή : http://www.arch.ntua.gr/ 0m 80m 240m 3 Πηγή : http://www.arch.ntua.gr/ 4 ΜΜΜ 5 Δομίσιμοι Ανοιχτοί χώροι 6 5
Α. Ανάλυση Περιοχής Ανάγνωση πόλη Ισχύον θεσμικό καθεστώς Η περιοχή της Καστέλας και του Μικρολίμανου εντάσσεται στο γενικό πολεοδομικό σχέδιο του δήμου Πειραιά (ΦΕΚ 79/88 τροποποίηση ΦΕΚ 663Δ/94). Σύμφωνα με αυτό, στην περιοχή κυριαρχεί η κατοικία, με εξαίρεση την παραθαλάσσια ζώνη που παραχωρείται σε χρήσεις αναψυχής και τουρισμού. ΟΙ πολιτιστικές χρήσεις που υπάρχουν στην περιοχή, περιλαμβάνουν τις εγκαταστάσεις του ΣΕΦ, του γηπέδου Καραϊσκάκη, του ναυτικού ομίλου και το Βεάκειο θέατρο στην κορυφή του λόφου της Καστέλας. Όσον αφορά τη δόμηση της περιοχής, ο συντελεστής δόμησης είναι σχετικά μικρός. Επίσης το ρυθμιστικό σχέδιο Αθήνας, παρουσιάζει την περιοχή του Πειραιά ως σημαντικό πόλο ανάπτυξης με έμφαση στον πολιτισμό. πηγή: www.organismosathinas.gr 6
Α. Ανάλυση Περιοχής Πρώτη Προσέγγιση Η βόλτα - ο περίπατος _ποιότητες κινήσεων Η τυπική διαδρομή που ακολουθεί κάποιος που προσεγγίζει το Μικρολίμανο με τα μέσα σταθερής τροχιάς, αλλά και οποιοσδήποτε θελήσει να περιηγηθεί στην περιοχή, ιδιαίτερα από τη στιγμή που το μικρολίμανο αποτελεί έναν σημαντικό προορισμό αναψυχής, παρουσιάζει διαφορετικές ποιότητες κινήσεων. Συγκεκριμένα υπάρχουν σημεία που ο περίπατος είναι ευχάριστος αλλά και σημεία που μάλλον λόγω της εγκατάλειψής τους η κίνηση σε αυτά προκαλεί μια αμηχανία. Βέβαια, ακόμη και στις περιπτώσεις που η πορεία χαρακτηρίζεται ως ευχάριστη, η αίσθηση αυτή οφείλεται κυρίως σε στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος παρά στον τρόπο που το αστικό περιβάλλον έχει συμπεριφερθεί προς αυτά, που μάλλον έχει συμβάλλει στην υποτίμηση και όχι στην ανάδειξή τους. 7
Α. Ανάλυση Περιοχής Πρώτη Προσέγγιση Εντοπισμός αρνητικών στοιχείων Αμήχανα σημεία_ανεκμετάλλευτα κενά Εγκαταλελειμμένα Κελύφη Προσέγγιση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς Το κανάλι λειτουργεί ως διαχωριστικό μεταξύ πάρκου και πόλης και η κίνηση κατά μήκος του γίνεται με εμπόδια Υπαίθριος χώρος Κτηρίου Λιάπη, καμία σχέση με τη θάλασσα που βρίσκεται ακριβώς δίπλα Σημεία με έντονη κλίση εδάφους, που αφήνουν κάποιους τεράστιους αναλημματικούς τοίχους ύψους 20μ. Εγκαταλελειμμένα κελύφη Κατάληξη πόλης στη θάλασσα (κατασκευές καταστημάτων, κυματοθραύστες) Κατάληξη παράκτιας πορείας-κόλπου (τέλος ακτής Κουμουνδούρου) σε έναν εντελώς αδιαμόρφωτο χώρο στάθμευσης Προσέγγιση της προβλήτας του φάρου-ακραίο σημείο κόλπου Απουσία άμεσης σχέσης μικρολίμανου με πολιτιστικές δράσεις λόφου Καστέλλας Πορεία προς το φάρο Κτήριο Λιάπη Εγκαταλελειμμένα κτήρια Οδού Παπαναστασίου Προβλήτα φάρου κυματοθραύστες Αναλημματικός 8 τοίχος
Α. Ανάλυση Περιοχής Πρώτη Προσέγγιση Εντοπισμός θετικών στοιχείων Οπτικές Εκπλήξεις_ Υπάρχουσες δυνατότητες Θέασης Κατά την κίνηση στον αστικό ιστό που βρίσκεται μπροστά από τον κόλπο του Μικρολίμανου, ο περιπατητής βρίσκεται αντιμέτωπος με ορισμένα σημεία που η ξαφνική οπτική επαφή με τον κόλπο αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη. Η δυνατότητα αυτή εντοπίζεται στα κάθετα προς την ακτή σημεία καθόδου από την οδό Παπαναστασίου, στα ελεύθερα πλατώματα επί της ίδιας οδού καθώς και σε σημεία όπου τα καταστήματα επί της ακτής έχουν κλείσει και αποκαλύπτεται η θέα προς τη θάλασσα. 1. Σημεία καθόδου προς την παραλία 2. Ελεύθερα πλατώματα επί της οδού Παπαναστασίου 3. Κλειστά καταστήματα στο παραθαλάσσιο μέτωπο 9
Α. Ανάλυση Περιοχής Συμπεράσματα Προθέσεις Επέμβασης Προθέσεις επέμβασης Τρόποι υλοποίησης Σύνδεση ανώτερης στάθμης με ακτή, εντοπισμός σημείων πιθανής ένωσης, προς επίλυση των προβλημάτων που δημιουργεί το έντονο γεωγραφικό ανάγλυφο Διαμόρφωση κλιμακωτών σταδιακών καθόδων με ενδιάμεσους χώρους στάσης Διαμόρφωση δημόσιων χώρων στάσης, με αξιοποίηση Υπαίθρια μπαλκόνια και προβλήτες των θεάσεων Επανασχεδιασμός του κενού αδιαμόρφωτου δημόσιου χώρου Αξιοποίηση κενών κελυφών Δημιουργία πράσινων πνευμόνων αναψυχής, με υπόγειους χώρους στάθμευσης Επανάχρηση του εγκαταλελειμμένου κτηρίου Λιάπη, ως συνδυασμός και των τριών παραπάνω προθέσεων 10
Β. Διάγραμμα πρότασης Σκοπός της πρότασης είναι η δημιουργία ενός περιπάτου μέσα στην περιοχή του Μικρολίμανου, με έμφαση στην βελτίωση της ποιότητας ζωής του μόνιμου κατοίκου της περιοχής, την προσέλκυση και τη διατήρηση του ενδιαφέροντος των επισκεπτών και τη γενικότερη ανάδειξη του φυσικού πλούτο της περιοχής. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό απαιτείται η όσο το δυνατόν καλύτερη αξιοποίηση και η επιστράτευση προς αυτή την κατεύθυνση του συνόλου του πλούσιου δυναμικού που διαθέτει η περιοχή. Η περιοχή διαθέτει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία. Συγκεκριμένα η περιοχή περιβάλλεται από αθλητικές και πολιτιστικές εγκαταστάσεις (ΣΕΦ, γήπεδο Καραϊσκάκη, Βεάκειο Θέατρο, Ναυτικός Όμιλος), που μάλιστα συνδυάζονται με αρκετά αξιόλογες πράσινες εκτάσεις, ενώ ο ίδιος ο κόλπος αποτελεί ένα εντυπωσιακό θέαμα από ποικίλες οπτικές. Πιο συγκεκριμένα, η προτεινόμενη διαδρομή ξεκινά από το σταθμό του ηλεκτρικού και του τραμ και διασχίζει το κανάλι αλλά και το σύνολο του κόλπου του Μικρολίμανου, ενώ παράλληλα επιχειρεί να σηματοδοτήσει και να συνδέσει τον κόλπο με τον λόφο που τον περιβάλλει και κυρίως με τις υπάρχουσες πολιτιστικές χρήσεις, όπως αυτή του Βεάκειου Θεάτρου. 11
ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΛΙΜΑΝΟ Β. Διάγραμμα πρότασης Για την παρουσίαση της εν λόγω διαδρομής, που περιγράφεται πιο αναλυτικά στο παρακάτω διάγραμμα, έχουν επιλεγεί ορισμένα σημεία από τα οποία αυτή περνάει. Αυτά είναι τα εξής: _πλάτωμα πρόσβασης(1) Παρότι η περιοχή εξυπηρετείται από τα ΜΜΜ, δυστυχώς σήμερα είναι δύσκολος ο εντοπισμός της κατεύθυνσης προς την οποία κάποιος πρέπει να κινηθεί καθότι είναι αναγκασμένος είτε να ακολουθήσει ένα μικρό μονοπάτι είτε να περάσει από το πάρκο του ΣΕΦ _κανάλι(2) Η κίνηση του πεζού παραπλεύρως είναι αδύνατη καθώς δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην κίνηση του αυτοκίνητου από τη μία και από την άλλη η φύτευση φτάνει μέχρι την όχθη _κτήριο Λιάπη(3) Ο χώρος στάθμευσης που υπάρχει σήμερα δημιουργεί ένα ανεκμετάλλευτο κενό, ενώ κάθε επαφή με τη θάλασσα έχει χαθεί λόγω της τεράστιας έκτασης των κυματοθραυστών _κεντρικό σημείο ακτής Κουμουνδούρου(4) Πρόκειται για το σημείο όπου διασταυρώνονται οι δύο δρόμοι αφήνοντας ένα αχανές κενό, στο σημείο αυτό επίσης εκτείνονται και οι προσφυγικές κατοικίες με ένα ελεύθερο πλάτωμα επί της οδού Παπαναστασίου, η κατάσταση του οποίου όμως σήμερα αφήνει αμφιβολίες στον επισκέπτη για το αν πρόκειται για δημόσιο χώρο _κατάληξη ακτής(5) Η παράκτια διαδρομή καταλήγει σε ένα κενό οικόπεδο που βρίσκεται που σήμερα χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης. Ωστόσο η εικόνα που εμφανίζει σήμερα η περιοχή είναι ιδιαίτερα αμήχανη με πλήθος σκουπιδιών. _προβλήτα φάρου(6) Η πορεία προς το φάρο γίνεται από ένα στενό πέρασμα ανάμεσα σε ένα τοίχο που έχουν δημιουργήσει οι κυματοθραύστες και την πλάτη των κτηρίων, που εμποδίζουν τη θέα προς τη θάλασσα 1 2 3 4 6 5 12
πρόσβαση ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΛΙΜΑΝΟ Β. Διάγραμμα πρότασης Παρακανάλια διαδρομή Άμεση επαφή με το υγρό στοιχείο Κτήριο Λιάπη Διοχέτευση κινήσεων, Μέσα από χώρους πολιτισμούς Υπερυψωμένος περίπατος (οδού Παπαναστασίου) Παράκτια διαδρομή Άμεση επαφή με τον κόλπο Σύνδεση με ενδοχώρα Πλάτωμαμπαλκόνι θέασης (δυνατότητα καθόδου) Κεντρική θαλάσσια εξέδρα Βεάκειο θέατρο Πράσινος θύλακας (υπόγεια στάθμευση) Προβλήτα Φάρου 13
ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΛΙΜΑΝΟ Γ. Παρουσίαση πρότασης α. Πρόσβαση-Παρακανάλια διαδρομή Διαπλάτυνση της ζώνης κίνησης των πεζών, σε άμεση σχέση με το κανάλι και από τις δύο όχθες Μείωση του πλάτους της ζώνης κίνησης των αυτοκινήτων και της ταχύτητας κίνησής τους με επίστρωση ανάλογων υλικών στο οδόστρωμα Επέκταση του υπάρχοντος χώρου πρασίνου προς την πόλη, το κανάλι πια θα λειτουργεί ως επέκταση του πάρκου του ΣΕΦ προς τον αστικό ιστό και όχι ως διαχωριστικό Επανασχεδιασμός του τρόπου προσέγγισης του καναλιού μέσω των μέσων μαζικής μεταφοράς, με διαμόρφωση πλατώματος στο σημείο έναρξης του καναλιού Κάτοψη καναλιού Κλίμακα 1.1000 14
Γ. Παρουσίαση πρότασης α. Πρόσβαση-Παρακανάλια διαδρομή τομή Κλίμακα 1.200 Cheonggyecheon, Σεούλ, Κορέα 15
Γ. Παρουσίαση πρότασης α. Πρόσβαση-Παρακανάλια διαδρομή Υπάρχουσα κατάσταση Προοπτική απεικόνιση επέμβασης 16
Γ. Παρουσίαση πρότασης β. Πάρκο πνευματικού κέντρου (κομβικό σημείο διασταύρωσης περιπάτων) Επανάχρηση του κτηρίου, ως ένας ανοικτός πεζόδρομος που θα ενώνει τον περιφερειακό της Καστέλας, Λεωφ. Φαλήρου με την ακτή Πρωτοψάλτη, όπως προέβλεπε και ο αρχικός σχεδιασμός του, σύμφωνα με τον οποίο κατά τη διαδρομή αυτή, ο επισκέπτης θα περνούσε από υπαίθριους και κλειστούς χώρους εκθέσεων, θα συναντούσε studio ηχογράφησης, δισκοθήκη, χώρους περισυλλογής και ξεκούρασης, εστιατόριο και καφέ με στόχο η παραμονή του να είναι ευχάριστη και δημιουργική. Εκμετάλλευση του ελεύθερου υπαίθριου χώρου, μπροστά από το κτήριο Κάτοψη υπαίθριου χώρου του πνευματικού κέντρου Κλίμακα 1.100 17
Γ. Παρουσίαση πρότασης β. Πάρκο πνευματικού κέντρου (κομβικό σημείο διασταύρωσης περιπάτων) Τομή Κλίμακα 1.500 Επανασύδεση της πόλης με τη θάλασσα Δημιουργία χώρων άθλησης Διαμόρφωση χώρων στάσης με άμεση σχέση με το νερό Περιορισμός του χώρου στάθμευσης Oriental Bay, Wellington, New Zealand Εξομάλυνση της έντονης υψομετρικής διαφοράς με τον επάνω δρόμο με τη δημιουργία ενός φυτεμένου πρανούς 18
Γ. Παρουσίαση πρότασης β. Πάρκο πνευματικού κέντρου (κομβικό σημείο διασταύρωσης περιπάτων) Floating slabs Προοπτική απεικόνιση επέμβασης Υπάρχουσα κατάσταση 19
Γ. Παρουσίαση πρότασης γ. Κεντρική πλατφόρμα θέασης, ζώνη καθόδου (σημείο επανασύνδεσης των δύο περιπάτων) Διαμόρφωση ζώνης καθόδου, ως ένωση των δύο διαδρομών (επάνω και κάτω) και προέκταση της προς τη θάλασσα Πανοραμική άποψη κόλπου Διαμόρφωση χώρων στάσης και θέασης στο επάνω επίπεδο Διαμόρφωση καθόδου με ενδιάμεσες στάσης θέασης, και χρήσεις αναψυχής Προβλήτα με άμεση σχέση με το νερό Parco di Via Regina, Ιταλία Rambla de Mar, Barcelona, Ισπανία 20
ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΛΙΜΑΝΟ Γ. Παρουσίαση πρότασης γ. Κεντρική πλατφόρμα θέασης, ζώνη καθόδου (σημείο επανασύνδεσης των δύο περιπάτων) Κατάληξη ζώνης καθόδου- παράκτια διαδρομή Δυνατότητα περιπατητικής διαδρομής παράλληλα στο θαλάσσιο μέτωπο ανεμπόδιστα και σε δύο επίπεδα (ένα στο επίπεδο της θάλασσας και ένα σε ψηλότερο επίπεδο) Μετακίνηση ζώνης εκτόνωσης καταστημάτων προς την ενδοχώρα, αφήνοντας ελεύθερο χώρο κίνησης για τους πεζούς παράλληλα στην ακτογραμμή Προσβάσιμη στη δημόσια κίνηση βατή στέγαση της ζώνης εκτόνωσης των καταστημάτων με μια ενιαία κατασκευή Διαγραμματική τομή ακτής Κουμουνδούρου -Σήμερα Προτεινόμενη διαγραμματική τομή ακτής Κουμουνδούρου Τρισδιάστατη απεικόνιση κόλπου Διαμόρφωση προβλήτας στη θάλασσα ως προέκταση της κάθετης ζώνης επανασύνδεσης των δύο περιπάτων Προοπτική απεικόνιση πρότασης 21
Γ. Παρουσίαση πρότασης γ. Κεντρική πλατφόρμα θέασης, ζώνη καθόδου (σημείο επανασύνδεσης των δύο περιπάτων) Αφετηρία ζώνης κατάβασης-μπαλκόνια θέασης Υπάρχουσα κατάσταση Προοπτική απεικόνιση επέμβασης 22
Γ. Παρουσίαση πρότασης δ. Πάρκο Δημιουργία πνεύμονα πρασίνου, με παράλληλη δυνατότητα υπόγειας στάθμευσης Εξομάλυνση της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς των δρόμων που περιτριγυρίζουν το εν λόγω πάρκο, με τη δημιουργία ενός φυτεμένου λόφου Κυριαρχία του φυσικού στοιχείου, λαμβάνοντας υπόψη τα νεοκλασικά κτήρια που υπάρχουν στο επάνω όριο του οικόπεδου Τομές Κλίμακα 1.500 Νέα παραλία Θεσσαλονίκης Σιγκαπούρη 23
Γ. Παρουσίαση πρότασης ε. Προβλήτα Φάρου Διαμόρφωση πορείας προσέγγισης της περιοχής του φάρου Δημιουργία χώρου στάσης και θέασης προς τον κόλπο Μεταφορά του επιπέδου κίνησης πιο ψηλά από το υπάρχον, με δυνατότητα θέασης προς τη θάλασσα και απομακρυσμένο από την πλάτη των κτηρίων Τομή Κλίμακα 1.500 Κάτοψη προβλήτας φάρου Κλίμακα 1.1000 24
Δ. Βιβλιογραφία _Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη, Αγγελίδης Μηνάς, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 2000 _Πολεοδομικός Σχεδιασμός, Αραβαντινός Αθανάσιος, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα _Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Καρύδης Δημήτρης, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008 _www.organismosathinas.gr _www.wikipedia.org _ geodata.gov.gr _ maps.google.com _www.bing.com/maps _ www.arch.ntua.gr _ www.pireasweb.gr _ www.flickr.com _ bayimages.net _ www.pps.org 25