FERNANDO PESSOA ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ. Σημειώσεις ε.νός λαθρεπιβάτη της Ζωής ΕΚΔΟΣΗ

FERNANDO PESSOA ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Σημειώσεις ε.νός λαθρεπιβάτη της Ζωής Γ' ΕΚΔΟΣΗ

Lτη ΙΠLρΙ{ micromega κυκλοφορούν: IONESCO Ε. Η ελεγεία του ριν6κερου V ALER Υ Ρ. Σημειώσεις του καθρέφτη ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Κατά Αθηναίων SALOME L. Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας SCHOPENHAUERA Δοκίμιο για τις γυναίκες ΓΙΑΝΝΟΠΟΥ ΛΟΣ Π. Ξενομανία FITZGERALD F. S. Το ράγισμα CICERON Q. Εγχειρίδιο προεκλογικής εκστρατείας LA WRENCE D. Η. Πορνογραφία και αισχρ6τητα FREUD S. Μαθήματα ψυχικής ανατομίας LAFARGUE Ρ. Το δικαίωμα στην τεμπελιά ORTEGA Υ GASSET J. Η επιλογή στον έρωτα LOCKE J. Κράτος και Εκκλησία MACHIA VELLI Ν. Η χειραγώγηση του 6χλου MORIN Ε. Απ6 την κρίση στην πίστη ΚΑΒΑΦΗΣ Κ. Π. Πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα ΚΟΡΑΗΣ Αδ. Επιστολές προς το Έθνος ΛΑΣΚΑΡ ΑΤΟΣ Α. Λα6ς και λαοπλάνοι ΘΑΝΑΣΕΚΟΣ Λ. Οι περιπέτειες του Θεού ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Οι φυλακές του Ναυπλίου ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Έθνος υπ6 σκιάν ΡΕΝΙΕΡΗΣ Μ. - ΓΕΝΝΗΜΑΤΑΣ Π. Τι είναι η Ελλάς THUAL Fr. Η κρίση στα Βαλκάνια και η Ελλάδα ZOLA Ε. Μισώ... LONDON J. Τι είναι η ζωή για μένα

Ρ ASCAL Β. Τα πάθη του έρωτα RENAN Ε. Τι είναι έθνος / Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη SNITKINA Α. Η ζωή μου με τον Ντοστογιέφσκι ΚΑΡΚΑ Fr. Αφορισμοί STRINDBERG Α. Μικρή κατήχηση για τις κατώτερες τάξεις KIERKEGAARD S. Διαψάλματα GANDHI Μ. Θρησκεία και αλήθεια / Οικονομία και ηθική DEL V ASTO L. Τρεις μήνες με τον Γκάντι ΠΛΟΥΤ ΑΡΧΟΣ Ερωτικός ΘΟΥΚΥ ΔΙΔΗΣ Ιστορίας επιγράμματα NORDAU Μ. Ο κατά συνθήκην γάμος CARL YLE Th. Σημεία των καιρών WALTER Br. Περί της ηθικής δύναμης της μουσικής EMERSON R. W. Άνθρωπος, ο μεταρρυθμιστής / Κύκλοι JOUKOVSKI V. Οι τελευταίες στιγμές του Πούσκιν GORΚI Μ.Αναμνήσεις από τον Τολστόι ZWEIG S. Το μυστήριο της καλλιτεχνικής δημιουργιας ΡΟΕ Ε. Α. Δοκίμια LA ΜΕΠRΙΕ J. Ο. Η τέχνη της απόλαυσης LACLOS Γυναικών παιδεια SWIFT J. Οδηγίες προς υπηρέτες ροϊδησ ΕΜ. Τα «ανθελληνικά» STEVENSON R. L. Για τον έρωτα και το γάμο Ρ ASCAL Β. Η τέχνη της πειθούς PESSOA F. Πίσω από τις μάσκες PESSOA F. Η αγωγή του στωικού PESSOA F. Ταξίδι στην άβυσσο / Η ώρα του διαβόλου

micromega η βιβλιοθήκη των ιδεών Οι εκδόσεις ΡΟΕΣ παρουσιάζουν μια εντελώς νέα σειρά - νέα σε σχήμα, σε μορφή και σε αντίληψη, Ακολουθώντας την πιο συγχρονη ευρωπα'ίκή τάση (επιστροφή - επανεξοικείωση με τους κλασικούς μέσα από βιβλία μικρά σε όγκο και σχήμα), η σειρά micro MEGA περιλαμβάνει πυκνές μονογραφίες τόσο της παγκόσμιας, όσο και της αρχαίας και νεότερης ελληνικής γραμματείας, Όλα τα τομίδια της σειράς έχουν επιλεγεί με στόχο να ξαφνιάσουν τον αναγνώστη, στέλνοντας από άλλες εποχές μηνύματα που ηχούν όχι απλώς σύγχρονα, αλλά και επίκαιρα, Η περιήγηση αυτή στη διαχρονική δυναμικότητα της σκέψης, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα είδος έμμεσου Οδηγού για τον Έλληνα πολίτη του καιρού μας, Ενός καιρού αποστεγνωμένου από την πιο απαραίτητη τροφή: τις ιδέες..,

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Πίσω από τις μάσκες Σημειώσεις ενός λαθρεπιβάτη της ζωής ΓΙ Έ κδοση Μετάφραση - εισαγωγή - επίμετρο: Αλέξανδρος Βέλιος ΡΟΕΣ micromega

Σειρά: micromega Υπεύθυνος σειράς: Αλέξανδρος Βέλιος Συγγραφέας: Fernando Pessoa Τί τλος: Πίσω από τις μάσκες Μετάφραση: Αλέξανδρος Βέλιος Επιμέλεια έκδοσης: Αθανάσιος Τσικουδής Α' έκδοση: PRiNTA, ιουλιος 1994 Β' έκδοση: Ροές, Νοέμβριος 2005 Γ' έκδοση: Ροές, Απρίλιος 2007 Copyτight Εκδόσεις Ροές, Αθήνα 2007 Α παγορεύε ται η μερικ ή ή ο λ ική α να δ ημοσί ευση του έργου κα θ ώς και η αναπαραγωγ ή τ ου με κ άθ ε μ έ σο, χωρ ί ς την άδ εια του εκδό τη. PRINTED ΙΝ GREECE Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: GR ARTS ISBN: 960-283-228-2

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΕΣΣΟΑ Το πρόβλημα της ταυτότητας διαπερνά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μια ολόκλ η ρη εποχή που κατήργησε το μη δέ ν με το μικροσκόπιο και επαναπροσδιόρισε το άπειρο με τον κυβερνοχώρο. Έθνη, λαοί, ράτσες, μειονότητες, άτομα διεκδικούν στο ξεδίπλωμα αυτής της εκατονταετηρίδας την ταυτότητά τους -μια ταυτότητα -, γυρεύουν να την επιβεβαιώσουν, να τη δ ιασφαλίσουν, την ανακαλύπτουν ή και την εφευρίσκουν εν ανάγκη. Το φάσμα της έλλειψης ταυτότητας ή ο φόβος της απώλειάς της στοιχειώνει τόσο τις κοινότητες όσο και τα άτομα. Συνειδ η τά ή και ασύνειδα, κάθε άνθρωπος, υπό τον μεγεθυντικό φακό των Σύγχρονων Καιρών, βρίσκεται αντιμέτωπος με το θεμελιακό ερώτημα: Ποιος είμαι; Η πολυδιάσπαση της προσωπικότητας δεν αποτελεί έναν ψυχιατρικό και μόνον όρο: γνωρίζουμε πια, νιώθουμε ότι μες 7

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ στον καθέναν από εμάς κατοικοεδρεύουν (ενεδρεύουν) πολλοί άνθρωποι, διαφορετικοί και μάλιστα αντίθετοι μεταξύ τους. Η αναζήτηση του εγώ γίνεται έτσι μια επίπονη διαδικασία, ένα τσουχτερό ψηλάφισμα στα τυφλά, μια διαδρομή όλο επτασφράγιστες πόρτες, σκοτεινές γωνιές, παραμορφωτικούς καθρέφτες, μια επώδυνη ιχνηλασία της εσωτερικής μας κατωκημένης χώρας. Ποιος είμαι; Ποιοι είμαστε; Ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες, αποκρίθηκε, περί το 1930, ο Πιραντέλλο. Ο Μπόρχες, ο Βαλερύ, ο Κάφκα, μεταξύ άλλων -για να μείνουμε στη λογοτεχνία-, έδωσαν με το έργο τους ο καθένας τις δικές του απαντήσεις (απαντήσεις! Πρόκειται μάλλον για αποκρυ- στάλλωση ερωτημάτων, για εκγυμνάσεις της συνείδησης). Αλλά ίσως πιο μακριά απ' όλους, με τον πιο συστηματικό τρόπο, με την πιο ακραία ευαισθησία, προχώρησε στο πεδίο αυτό ο Φερνάντο Πεσσόα. Έχτισε το έργο του αρνούμενος και ταυτόχρονα αναζητώντας τον εαυτό του, κατασκευάζοντας αντ ' αυτού δεκάδες καθρέφτες επιλεκτικής αντανάκλασης, δεκάδες «πραγματικά» πρόσωπα προκειμένου να ξεφύγει από το δικό του. 8

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Δεν είμαι τίποτα. Ποτέ δεν θα είμαι τίποτα. Δ εν μπορώ να θέλω να είμαι τίποτα. Εκτός αυτού, φέρω μέσα μου όλα τα όνειρα του κόσμου. Αυτός ο Άνθρωπος με τις Μάσκες, αυτός ο Πολλαπλός Ποιητής, αυτός ο λαθρεπιβάτης του εαυτού του, υπήρξε πραγματικά; Υπήρξε ο Φερνάντο Πεσσόα; Η «ζωή» του «Ζωή είναι να είσαι άλλος...» Η ζ ωή του Πεσσόα; Αχνά αποτυπώματα μιας σκιάς - ενός διάφανου, ασήμαντου ανθρωπάκου, ενός μεγάλου συγγραφέα που αρνήθηκε την ταυτότητά του καλυπτόμενος πίσω από δεκάδες «ετερώνυμους», με τη φιλοδοξία να δημιουργήσει μόνος του μια ολόκληρη λογοτεχνία. Γεννήθηκε στη Λισσαβώνα, το 1888. Ορφάνεψε πολύ νωρίς από πατέρα. Η μητέρα του ξαναπαντρεύεται με ένα διπλωμάτη, που θα διοριστεί πρόξενος στο Ντάρμπαν της 9

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Νότιας Αφρικής. Εκεί θα μετακομίσει η οικογένεια. Ο Πεσσόα θα μεγαλώσει με την αγγλοσαξονική παιδεία, προικισμένος μαθητής, και θα παραμείνει ώς το τέλος της ζωής του ένας δίγλωσσος ποιητής. Το 1905 η οικογένεια επιστρέφει στη Λισσαβώνα, απ' όπου ο Πεσσόα δεν θα ξαναφύγει. Το 1907 εγκαταλείπει το πανεπιστήμιο για ν ' ανοίξει ένα τυπογραφείο. Πρώτη του αποτυχία στη «ζωή». Εργάζεται ως συντάκτηςμεταφραστής εμπορικής αλληλογραφίας. Έτσι θα εξασφαλίσει εφεξής ένα στοιχειώδες εισόδημα, αφού αποτυγχάνουν και οι κάποιες δειλές προσπάθειές του για ακαδημα ίκή καριέρα. Ζει αρχικά μαζί με μια γεροντοκόρη θεία και μια τρελή γιαγιά, έπειτα με μιαν άλλη θεία του, στη συνέχεια για ένα διάστημα με τη μητέρα του, χήρα για δεύτερη φορά. Τον υπόλοιπο καιρό, όπου λάχει. Μοναχικός πότης, συχνάζει σε καφενεία και ταβέρνες. Το 1916 το ρίχνει στον αποκρυφισμό, σχεδιάζει να γίνει αστρολόγος. Το 1920 ερωτεύεται, ή έτσι θέλει να πιστεύει, μια νεαρούλα εμποροϋπάλληλο. Η σχέση θα είναι πλατωνική, σύντομη και η τελευταία του. Θα πεθάνει 10

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ παρθένος (η υποβόσκουσα ομοφυλοφιλία του εκφράζεται οδυνηρά σε δύο μεγάλες ποιητικές συνθέσεις του, τη Θαλασσινή ωδή και τον Χαιρετισμό στον Ουίτμαν). Συμμετέχει, ωστόσο, ενεργά στις ανανεωτικές κινήσεις που διαπερνούν τα πορτογαλικά γράμματα την εποχή εκείνη. Πρωτοστατεί στην κυκλοφορία του περιοδικού Ορφέας, σημαία του μοντερνισμού, το 1917. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα στα αγγλικά μεταξύ 1905-1908. Πρωτο δημοσιεύει κείμενά του το 1912 στο περιοδικό Α Aguiα, όργανο της «πορτογαλικής αναγέννησης»: μια σειρά άρθρων για την ποίηση της χώρας του. Συνδέεται με τον ποιητή Μάριο ντε Σα Καρνέιρο. Διαποτίζεται από το συμβολισμό και το φουτουρισμό. Η έκδοση του Ορφέα τερματίζεται σύντομα εν μέσω της γενικής αποδοκιμασίας. Το 1922 θα συνεργαστεί με ένα νέο λογοτεχνικό περιοδικό, το Contemporαneα. Είναι η περίοδος εκκόλαψης των εθνικιστικών και φιλομοναρχικών του τάσεων. Δύο ακόμη καινούργια περιοδικά, το Atenα (1924) και το Ρresenςα (1927), θα του δώσουν μια γέφυρα επικοινωνίας με τις 11

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ νεότερες γενιές. Ο Πεσσόα αρχίζει να περικυκλώνει τον εαυτό του. Αγγλομανής, παθολογικά ντροπαλός και ταυτόχρονα αλαζόνας, ντυμένος πάντα στα σκούρα, κοσμοπολίτης και εθνικιστής, μυωπικός και οραματιστής, αιρετικός και διάφανος σαν σκιά, αποκρυφιστής και παγανιστής, ποιος είναι αυτός ο Πεσσόα που πεθαίνει το 1935, σε ηλικία 47 μόλις ετών, ξεχαρβαλωμένος απ ' το πιοτό; Πέρα από τα πολυάριθμα άρθρα και κάποια ποιήματα στα παραπάνω περιοδικά, το δημοσιευμένο έργο του αποτελείται από δύο ισχνούς τόμους με ποιήματα στα αγγ'λ.ικά και ένα στη μητρική του γλώσσα (Το μήνυμα). Δεν τον ενδιέφερε να δημοσιεύει. Στο σπίτι του βρέθηκε ένα μπαούλο με περισσότερα από 25.000 χειρόγραφα, στα οποία ακόμη αναδιφούν οι ειδικοί. Η σταδιακή έκδοση του έργου του άρχισε μόνο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα ο ποιητής αναπαύεται, αδιάφορος, στο Μοναστήρι των Ιερωνύμων, όπου μεταφέρθηκε ο τάφος του κατά την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του, ανάμεσα στον Καμόενς και τον Βάσκο ντε Γκάμα. 12

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Μην προσπαθείτε να εξάγετε συμπεράσματα! Το μοναδικό συμπέρασμα είναι ο θάνατος. Ο Πεσσόα πέθανε επιτέλους ένας, και πάντα ολομόναχος. Το έργο <<του» Ο ίδιος ο Πεσσόα διηγείται ότι, παιδί ακόμα, εφεύρισκε διάφορους φανταστικούς συνομιλητές για να διασκεδάζει τη μοναξιά του. Στο επίπεδο της λογοτεχνικής αποκρυστάλλωσης, όλα άρχισαν τη νύχτα της 8ης Μαρτίου 1914. Όλες τις προηγούμενες μέρες πάσχιζε μάταια να γράψει ένα ποίημα που θα το παρουσίαζε στο φίλο του Σα-Καρνέιρο με την υπογραφή ενός «βουκολικού ποιητή» βγαλμένου απ ' το μυαλό του. Θα επρόκειτο για φάρσα... Τη νύχτα εκείνη, περιγράφει ο ίδιος σε μιαν επιστολή του: «... πλησίασα ένα ψηλό κομό, άρπαξα μερικές κόλλες χαρτί και άρχισα να γράφω όρθιος, όπως κάνω όποτε μπορώ. Κι έγραψα απνευστί κάπου τριάντα ποιήματα, βυθισμένος σε ένα είδος έκστασης που αδυ- 13

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ νατώ να περιγράψω. Αυτή υπήρξε η θριαμβευτική ημέρα της ζωής μου, παρόμοια ξέρω ότι δεν θα γνωρίσω. Είχα ξεκινήσει μ' έναν τίτλο, Ο φύλακας του κοπαδιού. Και όσα επακολούθησαν επέφεραν την εμφάνιση μέσα μου κάποιου, τον οποίο ονόμασα Αλμπέρτο Καέιρο. Συγχωρέστε μου την παραδοξολογία: μέσα μου είχε εμφανιστεί ο δάσκαλός μου. Αυτό ένιωσα αμέσως. [... ] Απ ' τη στιγμή που γεννήθηκε ο Καέιρο, προσπάθησα να του βρω, συνειδητά και ασύνειδα, μερικούς μαθητές». Η γονιμοποίηση αυτή του πρώτου ετερώνυμου ήταν ο αρχικός και βασικός κρίκος μιας αλυσίδας που δεν έχει ακόμη πλήρως καταμετρηθεί. Μέχρι στιγμής, η προσεκτική ιχνηλασία του φανταστικού κόσμου του Πεσσόα έχει φέρει στο φως 72 ετερώνυμους και ημι-ετερώνυμους (72 μάσκες). Όλοι με το δικό τους ύφος, με τη δική τους βιογραφία, υπογράφουν ποιήματα, άρθρα, αποσπασματικά κείμενα. Ανάμεσά τους, οι πιο ολοκληρωμένοι είναι, μετά τον Καέιρο, ο Ρικάρντο Ρέις, νεοκλασικός ποιητής και αρχαιολάτρης φιλόλογος, εξόριστος στη Βραζιλία λόγω των φι- 14

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ λομοναρχικών του πεποιθήσεων ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ζωντανή αντίθεση του προηγούμενου, μηχανικός και υμνητής της μοντέρνας τεχνολογίας με ένα ποιητικό ύφος που παραπέμπει στον Ουώλτ Ουίτμαν ο αγγλόφωνο ς Αλεξάντερ Σερτς ο βοηθός λογιστή Μπερνάντο Σοάρες ο ερμηνευτής και σχολιαστής τους Α ντόνιο Μόρα και ασφα λώ ς ο ίδιος ο Φερνά ντ ο Πεσσόα, ο οποίος αντιμετωπίζεται στα έργα των ετερωνύμων ως ένα απλό πρόσωπο αυτής της φανταστικής κοι νότητας που ο ίδ ι ος δ ημιούργησε. Διότι δεν πρόκειται για απλά ψευδώ νυμα, α λλά για «φανταστικές προσωπικότητες που ενσαρκώνουν το συγγραφέα έξω από τη δική του προσωπικότητα», ό πως το διατυπώνει ο ίδιος ο Πεσσόα, επισημαίνοντας: «Το αποδιδόμενο σε αυτά τα πρόσωπα έργο γίνεται αισ&ητό στο πρόσωπο ενός άλλου είναι γραμμένο δραματικά. ['..J Στο καθένα από αυτά έθεσα μια διαφορετική έννοια της ζωής, όλες όμως αντλούν την ουσία τους από το σπουδαίο μυστήριο της ύπαρξης». Έ να αυτοθρυμματισμένο εγώ που προσπαθεί να αναχ θεί σ ' έναν προσωπικό γαλαξία ετερωνύμων και ημι-ετερωνύμων. 15

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Εγχείρημα που έδωσε λαβή, όπως ήταν φυσικό, σε κάθε λογής ψυχαναλυτικές ερμηνείες. Ο ίδιος ο Πεσσόα ερεύνησε την περίπτωσή του: «Πιθανότατα είμαι ένας υστερικο-νευρασθενικός... Κάτι που εξηγεί την οργανική καταγωγή των ετερωνύμων». Υπάρχει και μια άλλη πτυχή: η ανομολόγητη ομοφυλοφιλική του τάση, που είχε προσλάβει τη μορφή ενός τρόμου απέναντι στο σώμα του, δηλαδή έναντι των επιθυμιών του. «Συχνά, κοιτώντας το ίδιο το κορμί μου / τρέμω από φόβο βλέποντάς το / τόσο πραγματικό, τόσο σαρκώδες». Είναι οι στίχοι ενός ανθρώπου σωματικά και ψυχικά εντελώς μοναχικού, για τον οποίο το σώμα του, η σάρκα, αποτελούσε μιαν ανεξάντλητη πηγή αγωνίας: «Οποιαδήποτε γύμνια - πνευματική ή σωματική- μου προκαλεί τρόμο». Περί τα 1913-'15, διαπιστώνει με συγκλονιστική διαύγεια τη «θηλυκή του ευαισθησία και τις αντιδράσεις που αυτή συνεπάγεταμ> και διατυπώνει τη διάγνωση: «Είναι μια αρχέγονη σεξουαλική αναστροφή. {... } Ποτέ δεν ήμουν σίγουρος ότι αυτή η προδιάθεση του χαρακτήρα μου δεν θα κατέβαινε μια μέρα ώς το κορμί μου...» Τ ην 16

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ ταπείνωση αυτή, αν τυχόν η επιθυμία του εκδηλωνόταν σαρκικά, έτρεμε ο Πεσσόα. Από αυτή την άποψη, η δημιουργία του φανταστικού κόσμου των ετερωνύμων δεν ήταν, άραγε, κι ένας τρόπος για να ξεφύγει απ ' το ίδιο το κορμί του; Καθιστώντας το έργο του πιο ζωντανό απ ' την ίδια τη ζωή του, δεν φίμωνε τις επιθυμίες του; Ο ι ετερώνυμοι και ημι-ετερώνυμοι του Πεσσόα αποτελούν τους τοκετούς ενός παρθένου, ο οποίος οχυρώνεται αδιάκοπα έναντι αυτού που επιθυμεί και φοβάται περισσότερο απ ' οτιδήποτε άλλο: της ερωτικής πράξης. Μό νο σε δύο αγγλόφωνα ποιήματά του, τον Αντίνοο και το Επιθαλάμιο, τολμά ν ' αντικρύσει κατάματα τον έρωτα, ως μια πράξη υγιή, χαρμόσυνη, ανθρώπινη, χωρίς ίχνος ντροπής ή αναστολής. Άλλά και τα δύο τούτα ερωτικά ποιήματα επιβάλλονται όχι με τα όσα δηλώνουν, αλλά με τα όσα αποσιωπούν... Η αγγλική γλώσσα τον αποδεσμεύει εν μέρει από τις αναστολές που του δημιουργεί η μητρική του γλώσσα - γι ' αυτό και υπογράφει μόνο τα αγγλόφωνα ποιήματα με τ ' όνομά του. Αλλά, στο σύνολό της, η δημιουργία του Πεσσόα φαίνεται να είναι μια 17

ΦΕΡΝΑΝΤΟ Π ΕΣΣΟΑ λαβυρινθώδης διαδικασία φυγής από το σαρκικό του εγώ, το οποίο δεν παύει να αντιμετωπίζει με φόβο, με λαχτάρα, με σαρδόνια συνειδητότητα. Κι αν βγάζαμε τα ματογυάλια του καλού Δρα Σίγκμουντ; Θα παρατηρούσαμε τότε ότι το μεγαλύτερο μέρος του έργου που υπογράφουν οι ετερώνυμοι δημοσιεύτηκε όσο ζούσε ο Πεσσόα, ενώ τα περισσότερα από τα ποιήματα που υπογράφει με το όνομά του - και μάλιστα αυτά των τελευταίων 15 χρόνων της ζωής του - έμειναν ανέκδοτα. Χρειάστηκε να περιμένουμε ώς το 1955-'58 για να τ ' ανακαλύψουμε. Πρόκειται για ποιήματα εξομολογητικά. Μας αποκαλύπτουν το δράμα μιας συνείδησης όχι απλώς δυστυχισμένης: ανίκανης να γευτεί την ευτυχία όχι απλώς απελπισμένης: ανίκανης να διανοηθεί την έννοια της ελπίδας. Η δυστυχία του Πεσσόα δεν έγκειται - μόνο - στη μιζέρια της καθημερινής του ζωής, στη σωματική του ασημαντότητα, στην ανυπαρξία έρωτα, στην έλλειψη της μητρικής αγάπης και της οικογενειακής εστίας, στη μη αναγνώρισή του από την πατρίδα και την εποχή του: είναι μια βαθύτερη υπαρξιακή απελπισία, ενός ανθρώπου 18

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ που δεν τρέφει καμιά ψευδαίσθηση, δεν διαθέτει καμιά ελπίδα και καμιά καταφυγή. Περιορίζεται να ζει παρατηρώντας τον εαυτό του να ζει, αποσπασμένος απ ' τον εαυτό του, κατατρωγόμενος εσωτερικά από το βάρος μιας ιδιοφυιας που δεν του προκαλεί παρά σπάνιους σπασμούς έξαρσης. Έτσι, η δημιουργία του φανταστικού κόσμου των ετερωνύμων αποτελεί ένα τέχνασμα α πελπισίας, μια διέξοδο διανοητικής ψυχαγωγίας από το προσωπικό του μηδέν και άπειρο, μια ειρωνική εκδίκηση ενάντια στον ίδιο τον εαυτό του, αλλά κι έναν τρόπο να ζήσει - να ζήσει τεχνητά, έστω, ως διαμεσολαβητής «άλλ ων». Και αλήθεια, στο παιχνίδι αυτό ποιος είναι περισσότερο «πραγματικός»: ο Φερνάντο Πεσσόα, ή ο Ρικάρντο Ρέις, ή ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ή ο Αλμπέρτο Καέ ι ρο; Ο ίδ ιος ο συγγραφέας έχει αποκριθεί προκαταβολικά και σ' αυτ ό: <<Εννοείται πως αγνοώ αν είναι αυτοί που δεν υπάρχουν ή μήπως ο ανύπαρκτος είμαι εγώ: σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις, δεν πρέπει να είμαστε δογματικοί». 19

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Κι ωστόσο, αυτ ό ς ο αδιάκοπος μόχθος να αποπαγιδευτεί από το εγώ του δεν ισοδυναμεί με μιαν αγωνιώδη αναζήτηση του εαυτού του; «Γράφουμε για να αποκρυσταλλώσουμε αυτό που είμαστε - ή για να γίνουμε αυτό που δεν είμαστε. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, αναζητούμε τον εαυτό μας. Κι αν έχουμε την τύχη να τον βρούμε - δείγμα δημιουργίας -, ανακαλύπτουμε πως είμαστε ένας άγνωστος. Πάντα ο άλλος, πάντα αυτός, αχώριστος, ξένος, με το πρόσωπό σου και το δικό μου, εσύ πάντα μαζί μ' εμένα και πάντα μόνος» (Οκτάβιο Παζ). Αυτό που αποκαλούμε εγώ είναι μια πολυπληθής έρημος, μια φυλακή, μια σύμβαση, ένα δόγμα. Σ υμβιώνουμε στον καθρέφτη μ ' ένα στερεότυπο, μ ' έναν κατά συνθήκην εαυτό. Το εγώ μας, που το φορούμε και το περιφέρουμε με απατηλή βεβαιό τητα όπως ο Πεσσόα το αιώνιο μαλακό καπέλο, το παπιγιόν και την γκρίζα καμπαρντίνα του, εί ναι ένα σκιάχτρο. Η ανατίναξη του εγώ είναι η θεμελιώδης πράξη γονιμοποίησης του εαυτού μας. Ο Πεσσόα, που ένιωθε αδιάλειπτα «μιαν επιθυμία να είναι κάποιος άλλος με όλους του τους 20

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ πόρους», εκφράζει τη βούληση, την προσπάθεια, την αγωνία τού να γίνει ο εαυτό ς του, μέσα απ ό τη διαρκή αναψηλάφηση των ετεροτήτων που περικ λ είει. Ένα πνευματικ ό εγχείρημα που παραπέμπει στον Μάιστερ Έ κ χαρτ: «Να μην είσαι τίποτε, για να μπορείς να γίνεις τα πάvτω)...... Κ αι, έ τσι, μέσα απ ό το έργο του, γίνεται ο εαυτό ς μας. Πέρα και πίσω απ ' τις μάσκες που χρησιμοποιεί, η σπαραχτική πολλαπλότητα του Φερνάντο Πεσσόα υποβάλλει μιαν ενιαία και πανταχού π αρούσα συνείδηση που μας προσκαλεί σε ένα υποβλητικ ό Θέ ατρο του Είναι. Κρύβεται και εκτίθεται ταυτόχρονα, ψεύδεται και εξομολογείται: αυτό ς που προσ έφυγε στο ονειρικ ό του σύμπαν προκειμένου <<να αποφύγει κάθε συνεργασία με την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου)), αυτό ς που «έγραφε για να μη διακινδυνεύει να ζει», αυτό ς που αισ θανόταν σωματικ ά (ά ρα και ψυχικ ά) αν ί κ ανος να επικοινωνήσει με τους πραγματικού ς ανθρώπους, αυτό ς που φρι κιούσε μπροστά στο θέαμα της πραγματικής ζωής, μας καθιστά συνοδοιπ ό ρους στην αγωνία, την πικρία, τη λαχτάρα, την αναζήτησή του. Γιατί, πί- 21

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ σω από το πλήθος των ετερωνύμων και ημι-ετερωνύμων, αυτό που απομένει τελικά είναι ένα έργο, ο ανεξόρυκτος ακόμη θησαυρός του μπαούλου του είναι μια φωνή που εκφράζει, με σπάνια ακρίβεια και αμεσότητα, τον εσωτερικό διχασμό, τις αμφιβολίες, το άγχος, τους φόβους που μοιραζόμαστε όλοι όσοι αναρωτιόμαστε ποιοι είμαστε ή τι είμαστε, πού πηγαίνουμε ή πού μας πηγαίνουν, τι είναι αληθινό και σε τι μπορούμε να ελπίζουμε, <<ΤΙ 'ναι θεός, ΤΙ μη θεός, και τι τ' ανάμεσό τους». Παράδοξο, ναι. Πίσω από τις πολυάριθμες μάσκες του, ο Πεσσόα μιλάει στην πραγματικότητα με μια φωνή, φωνή δυνατή και σπαραχτική, ανατρεπτική και οικεία, φωνή των καιρών μας, ενδόμυχη φωνή μας. Αλέξανδρος ΒέλlOς 22

Το ψευδώνυμο έργο είναι το έργο του συγγραφέα «αυτοπροσώπως» μείον η υπογραφη του ονόματός του' το ετερώνυμο έργο είναι αυτό του συγγραφέα «εκτός προσώπου του»' είναι το έργο μιας προσωπικότητας εντελώς κατασκευασμένης απ' τον ίδιο, όπως θα ησαν οι ανταπαντησεις ενός προσώπου σε κάποιο θεατρικό έργο, γραμμένο με το χέρι του, Fernαndo Pessoα

ηισω ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Τ ο απ ά ν θ ισμα αυτ ό (στοχασμώ ν, επιγραμματικ ώ ν αφορισμώ ν και στ ίχων), απ ό τα δ εκ άδ ες χι λιάδ ες χειρό γραφα που άφησε π ί σω του ο «ά ν θ ρωπος με τις μ ά σκες», συγκεντρώ νει τα χαρακτηριστικ ό τερα θέ ματα του έργου του Π ε σσ ό α: Τέ χνη και ζωή, θ ε ό ς και μ ύθ οι, ό νειρο και πραγματικό τητα, τ ο αίσθ ημα τ η ς δ ιαρκούς απ ώλ ειας, μ έθ η και τρέλα, συνε ίδ ηση και θλί ψη, υπερευαισθ η σία και φοβία του Άλλ ου, αν ά γκη και φ όβο ς του έρωτα, ο παν δ αμά τωρ θά νατ ος... Α να δ εικν ύει αν ά γ λ υφα την εν ό τητα της σπαραχτικής φωνής του Π ε σσόα, πίσω απ ' τις δ ιαφορετικ έ ς μ ά σκες του φανταστικού του γαλαξία (Σ.τ. Μ.).

Η λογοτεχνία, όπως και κάθε μορφή τέχνης, ισοδυναμεί με ομολογία ότι η ζωή δεν αρκεί. Ολόκληρη η τέχνη αποτελεί μια μορφή λογοτεχνίας, γιατί ολόκληρη η τέχνη συνίσταται σε μια προσπάθεια να ειπωθεί κάτι. Υπάρχουν δύο τρό ποι για να ειπωθεί κάτι: μιλώντας και σωπαί νοντας. Οι τέχνες που δεν είναι λογοτεχνία αποτελούν προβολές μιας εκφραστικής σιωπής. Στη ζωή, η μόνη πραγματικότητα είναι η αίσθηση. Στην τέχνη, η μόνη πραγματικότητα είναι η συνείδηση της αίσθησης. 27

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Η τέχνη, εν τέλει, είναι η αρμονική έκφραση της συνείδησής μας για τις αισθήσεις, με άλλα λόγια οι αισθήσεις μας πρέπει να εκφράζονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουρυούν ένα αντικείμενο που θα καταστεί μια αίσθηση Υια τους άλλους. Οι αρχές της τέχνης είναι: 1) κάθε αίσθηση πρέπει να εκφράζεται πλήρως 2) η αίσθηση πρέπει να εκφράζεται κατά τρόπον ώστε να μπορεί να ανακαλεί πράγματα 3) το παραγόμενο σύνολο να προσομοιάζει όσο περισσότερο γίνεται σε ένα οργανωμένο ον: μόνον έτσι θα ζήσει. Οφείλω στην αποστολή την οποία νιώθω ότι υπηρετώ μιαν απόλυτη τελειότητα στην πραγμάτωση, μια ολοκληρωτική σοβαρότητα στο γράψιμο. Όποιος γράφει για να επιτύχει το περισσό σαν να έγραφε για να επιτύχει το αναγκαίο, γράφει ακόμη χειρότερα απ' ό,τι αν έγραφε μόνο και μόνο για να επιτύχει το αναγκαίο. 28

ΠΙΣΩ Απα ησ ΜΑΣΚΕΣ Ποια μεγαλοφυια δεν κατατρύχεται από την έμμονη ιδέα μιας αποστολής; Ξέρω καλά ότι είμαι φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Σας παρακαλώ, ωστόσο, να μην ξεχνάτε ότι φωνή βοώντος εν τη ερήμω ήταν αυτή που ανήγγειλε τον Σωτήρα. Ίσως δεν έχω καμιά αποστολή επί Γης. Ούτε φιλοδοξία τρέφω, ούτε επιθυμία. Η φιλοδοξία μου δεν είναι να είμαι ποιητής. Είναι ο δικός μου τρόπος να είμ αι μόνος. Ποιητής είναι εκείνος που προχωρεί πέρα από αυτό που μπορεί να κάνει. 29

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Ο ανώτερος ποιητής λέγει ό,τι πραγματικά αισ θά νεται, ο μέτριος ποιητής ό,τι αποφασ ίζ ει να αισθανθεί κι ο κατώτερος ποιητής ό,τι πιστεύει πως πρέπει να αισ θ ανθεί. Ενυπάρχει κάποιες φορέ ς μια μεγάλη αισθητική απόλαυση στο να αφήνεις να περν ά, χωρί ς να την εκφράζεις, μια συγκίνηση που το πέρασμά της απαιτεί λέξεις. Ουδεί ς ποιητής έχει το δικαί ω μα να φτειά χνει στίχους επειδή νιώθει την αν ά γκη. Δεν με νοιάζουν οι ρίμες. Σπά νια βρί σ κει κανείς δύο όμοια δένδρα το ένα δίπλα στο άλλο. Ως μορφή τέχνης, προτιμώ την πρόζα σε στίχους. 30

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Μου συμβαίνει να υποστηρίζω πως κάθε ποίημα είναι σαν ένα πρόσωπο, σαν ένα ζωντανό ον, και πως ανήκει, με μια δική του σωματική παρουσία και σαρκική ύπαρξη, σε κάποιον άλλο κόσμο όπου το προβάλλει η φαντασία μας. Να δημιουργήσω εντός μου μια κατάσταση, μια πολι τική, κόμματα, επαναστάσεις και να είμαι όλα αυτά, να είμαι θεός στον πραγματικό πανθε "ίσμό τούτου του πολυπληθούς εγώ, η ουσία και η ενέργεια των σωμάτων του, των ψυχών του, της γης που πατούν και των πράξεων που επιτελούν. Να είμαι τα πάντα, αυτά και όχι αυτά. Ο καημένος εγώ! Ιδού άλλο ένα όνειρο που δεν είμαι σε θέση να πραγματοποιήσω. Αυτή η τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν άλλο κόσμο, όμοιο με τούτον εδώ αλλά κατοικημένο από διαφορετικού ς ανθρώπους, δεν βγήκε ποτ έ από τη φαντασία μου. 3]

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Αυτ ό που μου συμβα ί νει κατά βάθος είναι ό τ ι διαπλάθω απ ' τους άλλους το δικό μου όνειρο, υποκύπτοντας στις απόψεις τους για να τις οικειοποιηθώ (γιατ ί ό χι τις δικές τους, ή οποιεσδήποτε άλλες, αφού δεν έχω ού τ ε μια δ ική μου;), για να τις υποτάξω στο γούστο μου και να δ ιαμορφώσω από τις προσωπικό τ ητ έ ς τους κάτι που να προσομοιάζει στα όνειρά μου. Μήπως η συνήθεια που έχω να περιελίσσομαι στην ψυχή των άλλων με ωθεί να βλέπω τον εαυτ ό μου όπως με βλέπουν -ή θα με έβλεπαν, αν μου απέδιδ α ν την παραμικρή προσοχή - οι άλλοι; Ν αι. Καθημερινά η Ύλη με κακομεταχειρίζεται. Η ευαισθησί α μου είναι μια φλόγα στον άνεμο... Προχωρώ εν μέσω εχθρικών φαντασμά τ ων που η αρρωστημένη φαντασία μου έπλασε και τα κόλ λησε σε πραγματικά πρόσωπα. 32

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Να δίνεις σε κάθε συγκίνηση μια προσωπικότητα, σε κάθε ψυχική κατάσταση, μια ψυχή. Πόσο δύσκολο, αλήθεια, είναι να είσαι ο εαυτός σου και να μη βλέπεις παρά μόνο το ορατό! Η όραση είναι η αφή του πνεύματος. Σε σχέση με την αφή -προγενέστερη αίσθηση- τι είναι αλήθεια η όραση; Μια τηλεπαθητική (;) αφή, μια αφή εξ αποστάσεως. Τίποτε πιο μυστηριώδες από αυτό - βλέπω! Βλέπω! Βλέπω! Ποιος μπορεί να το καταλάβει; Τα εξόχως αναλυτικά πνεύματα δεν βλέπουν παρά μόνο τα ελαττώματα: όσο πιο δυνατός ο φα- 33

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ κός, τόσο πιο ατελές μας φαίνεται το αντικείμενο που παρατηρούμε. Η λεπτομέρεια είναι πάντα αλγεινή. Ναι, να ονειρευτώ πως είμαι, για παράδειγμα, ταυτόχρονα και χωριστά, δίχως σύγχυση, ο άνδρας και η γυναίκα ενός περιπάτου που αυτός ο άνδρας κι αυτή η γυναίκα κάνουν στην όχθη του ποταμού. Η επιστήμη συνίσταται στη θέληση να προσαρμόσουμε ένα μικρότερο όνειρο σ ' ένα μεγαλύτερο. Η ψυχή μου είναι μια μυστική ορχήστρα αγνοώ ποια όργανα κρούω και ποια τρίζουν εντός μου. Γνωρίζω τον εαυτό μου μόνο ως συμφωνία. Να είσαι πληθυντικός όπως το σύμπαν. 34

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Το σύμπαν είναι το όνειρο του εαυτού του. Χθες υπέστην, για παράδειγμα, την τονωτική επίδραση μερικών σελίδων με στατιστικές. Αν το σκεφτούμε καλά, το μυστήριο του σύμπαντος βρίσκεται κι εδώ επίσης. Όσο κι αν δεν φαίνεται. Περνώ και είμαι εδώ, όπως το σύμπαν. Πότε θα τελειώσει η εσωτερική αυτή νύχτα, το σύμπαν, Κι εγώ, ψυχή μου, πότε θα δω τη μέρα μου; Πότε θα ξυπνήσω από τον ξύπνο μου; Κοιμόμαστε τη ζωή, αιώνια παιδιά του Πεπρωμένου. 35

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Απωλέσαμε κάτι κερδίζοντας τον Απολεσθέντα Παράδεισο. Η ζωή είναι δισταγμός μεταξύ ενός θαυμαστικού κι ενός ερωτηματικού. Εν αμφιβολία, βάζουμε τελεία. Καρδιακοί σκλάβοι των άστρων, Κατακτούμε τον κόσμο πριν βγούμε απ' το κρεβάτι Ξυπνούμε όμως, είναι σκιερός, Σηκωνόμαστε, μας είναι ξένος, Βγαίνουμε απ' το σπίτι μας, είναι ολόκληρη η Γη, Συν το ηλιακό σύστημα, ο Γαλαξίας, το Άπειρο. Ο τέλειος άνθρωπος των ειδωλολατρών ήταν η τελειότητα του ανθρώπου όπως είναι ο τέλειος άνθρωπος των χριστιανώ ν, η τε λειότητα του αν- 36

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ θρώπου όπως δεν είναι ο τέλειος άνθρωπος των βουδιστών, η τελειότητα μιας κατάστασης όπου ο άνθρωπος δεν υπάρχει. Ο κόσμος δεν έγινε για να τον σκεφτόμαστε (Η σκέψη ισοδυναμεί με οφθαλμοπάθεια) Αλλά για να τον κοιτάζουμε και να συμφωνούμε. Ο καθαρός αγνωστικισμός είναι αδύνατος. Ο μόνος αληθινός αγνωστικισμός, είναι η άγνοια. Ν α τυλίξουμε τον κόσμο γύρω από τα δά χτυλά μας, σαν μια κλωστή ή μια κορδέλα με την οποία παίζει μια γυναίκα ονειροπολώντας στο παράθυρό της. Ω αί νι γμα ορατό του χρόνου, αυτό το ζωντανό τίποτα που είμαστε! 37

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Ο ά νθρωπος δ εν γνωρ ίζ ε ι τ ί ποτε περισσό τε ρο απ ό τ ' άλλα ζώα' ί σως μάλιστα να ε ί ναι και πιο αδαής. Εκε ί να ξέρουν όλ α όσα χρειάζ ε ται να ξέρουν. Εμε ί ς, ό χι. Ο ά νθρωπος ε ί ναι ένα ζώο που θέλ ε ι να υπ ά ρχει. Ο ά νθρωπος ε ί ναι ένας εγωισμός αν ά μεικτος με ραθυμία. Το ίδιο ακριβώς και το ζώο. Ο Δ ιογένης (με το φαν ά ρι του αναμμένο στο φως της ημέρας) αναζητούσε έ ναν ά νθρωπο' ο Πλά των δ εν αναζητούσε κανέναν ά νθρωπο. Δ εν υ π ά ρχουν ν ό ρμες. Όλοι οι ά νθρωποι ε ί ναι εξαιρέσεις εν ό ς καν ό να που δ εν υ π ά ρχει. 38

illσω Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ Περ ί τα τέλη Μαρτίου (αν δεν κάνω λάθος) έγινα μέντιουμ. Επιδόθηκα στην αυτόματη γραφή. Πιστεύω στην ύπαρξη κόσμων ανώτερων απ ' τον δικό μας και κατοίκων των κόσμων αυτών, οι ο ποίοι υπάρχουν σε διαφορετικά επίπεδα πνευματικότητας, ανυψούμενοι προς ένα Υπέρτατο Ον, που πιθανώς δημιούργησε τον κόσμο μας. Το πεπρωμένο μου ανάγεται σ ' έναν άλλο νόμο, την ύπαρξη του οποίου αγνοεί τε, και υπάγεται ολοένα και περισσότερο σε Κυρίους που δεν συναινούν ούτε συγχωρούν. Δεν χρειάζεται να το καταλάβετε αυτό. Κανείς δεν καταλαβαίνει κανέναν. Όλα εί νqι τ ύ χη και διάκενα, αλλά όλα συναρμόζονται τέλεια. 39

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Όπως και να ' χει, έτσι είναι, έτσι ας είναι, αφήνω το χέρι αυτού που είμαι, κατά τις επιταγές της μοίρας και τα καπρίτσια της τύχης, πιστός σ ' έναν λησμονημένο όρκο. Τρελός, ναι, τρέλός γιατί θέλησα το μεγαλείο Που η μοίρα δεν παραχωρεί. Μέσα στη νύχτα, μερικ έ ς φορές κ λ είνω τα μάτια και βλέπω να εμφανίζεται μια σειρά από μικρούς πίνακες, πολύ εφήμερους αλλά πολύ κα θαρούς (εξίσου καθαρούς με τον έξω κ ό σμο): υπάρχουν εκεί παράξενα πρόσωπα, σχέδια και σημεία συμβολικ ά, αριθμοί κ.λπ. Και μερικ έ ς φορές - περίεργη αίσθηση - έ χω αίφνης την εντύπωση ότι ανήκω σε κάποιο άλλο πράγμα. 40

ΠΙΣΩ Απα ησ ΜΑΣΚΕΣ Συμβαίνει οι εμπνεύσεις, οι σκέψεις μου, να μου προξενού ν φ όβο και σάστισμα: συνειδητοποιώ τότε πόσο λίγο από τον εαυτό μου μου ανήκει στ ' αλήθεια. Όλα τούτα είναι τυπωμένα με πολύ μικρά γράμματα σ ' ένα βιβλίο με ξηλωμένο δέσιμο. Βρίσκομαι σε τέτοια κατάσταση απελπισίας και αγωνίας, που δεν μπορεί τε να φανταστεί τε. Αισθάνομαι ότι δεν είμαι παρά η σκιά Μιας αόρατης σιλουέτας που με τρομάζει. Πέρασα τούτους τους τελευταίους μήνες περνώντας τούτους τους τελευταίους μήνες. Τίποτε άλλο, ένα τείχος πλήξης διάσπαρτο με θρύψαλα οργής. 41

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ Βρίσκομαι σε μια aπ' τις μέρες εκεί ν ες όπου ποτέ δεν είχα μέλλον. Δεν υπάρχει παρά μόνο ένα ασάλευτο παρόν περιφραγμένο από ένα τείχος αγωνίας. Στο πέρας τούτης της μέρας aπoμένει ό,τι aπέμενε από χθες, ό,τι θ' απομείνει κι αύριο: η ακόρεστη αγων ία, α γωνία aπύθμενη του να είμαι πάντα ο ίδιος και πάντα ένας άλλος. Να γιατί δεν βασίλεψε ο Πρίγκιπας. Η φράση αυτή εί ν αι εντελώς παράλογη. Αισθάνομαι όμως τούτη τη στιγμή πως οι παράλογες φράσεις με κάνουν να θέλω να κλάψω. Η ζωή με πονά, με μικρά πλήγματα, με μικρά τραύματα, κατά διαστήματα. 42

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ Η ψυχή μου είναι σαν την κατάμαυρη ρουφήχτρα του Μάελστρομ, ιλιγγιώδης στροβιλισμό ς γύρω απ ό το κεν ό, αναρρόφηση εν ό ς ά πειρου ωκεανού προς μια τρύ π α στο μηδέν και σ ' αυτά τα νερά, ή μάλλον σ ' αυτή τη δί νη, ε πιπ λέ ουν π ά ντοτε οι εικό νε ς που μπ ό ρεσα να δω και ν ' ακούσω ανά τον κόσμο. Στον φυσικό ίλιγγο, περιστρέφεται γύρω μας ο εξωτερικό ς κόσμος στον ηθικό ίλ ι γγο, είναι ο εσωτερικό ς μας κόσμος που περιστρέφεται. Εί χα για μια στιγμή την εντύ π ωση πως έ χασα τη συνείδηση των αληθινών σχέσεων ανάμεσα στα πράγματα, πως δ εν καταλάβαινα πια, πως δ ιολίσθαινα σε μιαν άβυσσο ηθικού κενού. Είναι μια τρομερή αίσθηση, που προκαλεί έναν υπ έ ρμετρο φόβο. Τα φαιν ό μενα αυτά πυκνώνουν, φαί νονται να οριοθετούν το δρόμο μου προς μια νέα διανοητική ζωή, που θα είναι φυσικά η τρέλα. 43