Κοινωνικοποίηση κουταβιού: Το must του σήµερα. Η «λέξη καραµέλα» στα χείλη όλων πλέον σήµερα, επαγγελµατιών και ιδιοκτητών σκύλων. Αδίκως; γράφει ο Γιώργος Κωστόπουλος, διπλωµατούχος εκπαιδευτής σύµβουλος συµπεριφοράς σκύλων Όταν πριν από περίπου 23 χρόνια άνοιγα το λεξικό για να δω πως θα µεταφράσω για πρώτη φορά στα ελληνικά τον αγγλικό όρο puppy socialization για ένα από τα πρώτα µου άρθρα σε ζωοφιλικό περιοδικό της εποχής, αυτή ήταν η ευχή µου: να έρθει η στιγµή που όλοι να συνειδητοποιήσουµε την τεράστια σηµασία της κοινωνικοποίησης και φυσικά να την εφαρµόσουµε στους σκύλους µας... Τι είναι; Κοινωνικοποίηση είναι ουσιαστικά η διαδικασία διαµόρφωσης από την νεαρή ηλικία του µελλοντικού ενήλικα σκύλου, ώστε να είναι ικανός να αντεπεξέρχεται ψυχικά και συναισθηµατικά σε όλων των ειδών τις καταστάσεις ή ερεθίσµατα πρόκειται ή ενδέχεται να αντιµετωπίσει στη ζωή του. Ειδικά στα αστικά περιβάλλοντα, όπου ζει η µεγάλη πλειοψηφία των σκύλων σήµερα, οι προκλήσεις είναι πάρα πολλές και το ζώο θα πρέπει να είναι ικανό να τις διαχειριστεί χωρίς ακρότητες συναισθηµάτων ή συµπεριφοράς, όπως έντονος φόβος, άγχος ή επιθετικότητα. Τέτοιες συµπεριφορές, εκτός από φθοροποιές για το ίδιο το ζώο ενδέχεται να αποδειχθούν ιδιαίτερα επιζήµιες για το περιβάλλον του. Γιατί είναι σηµαντική; Θέλουµε ο σκύλος µας να µπορεί να µας συνοδεύει παντού; Στο αυτοκίνητο, στις εκδροµές, στη θάλασσα, στο κάµπινγκ, στο πλοίο, στο δρόµο, στα ψώνια, στη καφετέρια; Θέλουµε να είναι άνετος και φιλικός στις επαφές του µε παιδιά, ηλικιωµένους και άλλα σκυλιά; Σίγουρα ναι. Πως θα γίνει αυτό; Ούτε στη τηλεόραση βοηθάει να του τα δείξουµε, ούτε να του τα ζωγραφίσουµε! Μόνο µε κοινωνικοποίηση! Όταν ήµασταν εµείς παιδιά οι γονείς µας φρόντισαν να µας µάθουν πως θα χρησιµοποιούµε το πιρούνι και το µαχαίρι, πως να χαιρετάµε τους µεγαλύτερούς µας, πως να συµπεριφερόµαστε σε διάφορες καταστάσεις. Το κυριότερο, από νωρίς στο νηπιαγωγείο και αργότερα στο δηµοτικό πήραµε τα πρώτα και σηµαντικότερα µαθήµατα συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης µε τα άλλα παιδιά της ηλικίας µας, αλλά και µε τους ενήλικες δασκάλους µας. Με άλλα λόγια πήραµε τα πρώτα µαθήµατα κοινωνικοποίησης µε το ίδιο µας το
είδος! Μπορεί ως ενήλικες να τα έχουµε ξεχάσει, αλλά όλα αυτά έγιναν τότε που έπρεπε και αυτά µας διαµόρφωσαν. Ας σκεφτούµε και αντίστροφα: θα είχαµε την ίδια κοινωνική άνεση και συµπεριφορά που έχουµε σήµερα αν π.χ. µέχρι τα 12 χρόνια µας ήµασταν κλεισµένοι µέσα στο σπίτι και δεν βλέπαµε κανέναν, παρά µόνο ίσως τους γονείς µας; Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ψυχολόγος για να απαντήσει: όχι. Και µε τους σκύλους τι γίνεται; Έχουν ακριβώς την ίδια ανάγκη για κοινωνικοποίηση από νωρίς. Και αν δεν γίνει, τα αρνητικά παρεπόµενα µπορεί να είναι πολλά και σοβαρά. Ένα παράδειγµα: Ο σκύλος έχει µεγαλώσει στον κήπο (µε την ψευδαίσθηση από πλευράς των ιδιοκτητών του ότι αυτό αρκεί, αφού έχει χώρο να ασκείται). Έξοδος για βόλτα και γνωριµία µε τον «έξω κόσµο» από σπάνια έως καθόλου. Όταν ο σκύλος είναι 2 ετών, ο γιός της οικογένειας σκέφτεται ότι είναι πολύ cool να τον πάρει µαζί του διακοπές στο κάµπινγκ του νησιού. Αποτέλεσµα: το ζώο κάνει τρείς εµετούς στο αυτοκίνητο µέχρι το λιµάνι και δύο διάρροιες επάνω στο καράβι λόγω άγχους. Σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού κλαίει και γαυγίζει νευρικά. Επιτίθεται σε όποιο άλλο σκυλί τον πλησιάσει στο κατάστρωµα (λόγω έλλειψης κοινωνικοποίησης µε το ίδιο του το είδος) και κρύβεται από φόβο πίσω από τα πόδια του αγοριού στη θέα κάθε µικρού παιδιού που πλησιάσει (λόγω έλλειψης εξοικείωσης). Στο κάµπινγκ, αδυνατώντας να διαχειριστεί την αλλαγή περιβάλλοντος, ουρλιάζει όλο το βράδυ δεµένος έξω από την σκηνή ξενυχτώντας τους πάντες, τελικά σπάει το λουρί του και φεύγει πανικόβλητος προς άγνωστη κατεύθυνση, ψάχνοντας ενστικτωδώς τον δρόµο προς τη φανταστική σωτηρία του: το σπίτι του, αφού είναι το µόνο µέρος που έχει γνωρίσει στη ζωή του και το µόνο στο οποίο νοιώθει ασφαλής...
Πότε πρέπει να ξεκινήσει; Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης δεν είναι αποτελεσµατική αν αργήσει να ξεκινήσει, ούτε διαρκεί για όλη τη ζωή του ζώου. Πρέπει να ξεκινήσει νωρίς, στην περίοδο ανάπτυξης του κουταβιού, γι αυτό και αναφέρεται ως «κοινωνικοποίηση κουταβιού». Σε αυτή την τρυφερή ηλικία το κουτάβι πρέπει να «εγγράψει» στη µνήµη του µε θετικό τρόπο οτιδήποτε θα χρειαστεί στο µέλλον. Με αυτό τον τρόπο θα µπορέσει να τα ανακαλέσει ευχάριστα και να τα διαχειριστεί: τον κτηνίατρο, την πολυκοσµία, τους θορύβους, τους άγνωστους ανθρώπους, τα παιδιά που φωνάζουν, τα άλλα σκυλιά κλπ. Τα στάδια της κοινωνικοποίησης Η κοινωνικοποίηση ξεκινάει φυσικά από τη στιγµή που το κουτάβι ανοίξει τα µάτια του και αρχίσει να αντιλαµβάνεται τον κόσµο. Σύµφωνα µε επιστηµονικές µελέτες και ειδικότερα των αµερικανών ψυχολόγων Scott & Fuller τα σηµαντικότερα στάδια είναι: - από τις 4 έως τις 8 εβδοµάδες της ζωής του: τότε παίρνει σηµαντικά µαθήµατα συµπεριφοράς µε το είδος του, αλληλεπιδρώντας µε τη µητέρα και τα αδέλφια του (χωρίς να σηµαίνει ότι δεν είναι απαραίτητη και η ανθρώπινη επαφή). Γι αυτό και δεν πρέπει να τους αποχωριστεί πριν από αυτή την ηλικία. - από τις 9 έως τις 12 εβδοµάδες: είναι η ηλικία που η επιθυµία του κουταβιού για επαφή και δέσιµο µε τους ανθρώπους είναι πολύ έντονη. Στο διάστηµα αυτό πρέπει να αποχωριστεί τη µητέρα και τα αδέλφια του και να πάει στο νέο σπιτικό µε τους ανθρώπους του. Είναι η πιο πρόσφορη περίοδος κοινωνικοποίησης µε το ανθρώπικο είδος (αλλά σταδιακά και µε τον εξωτερικό κόσµο). Αν αυτό δεν γίνει και το κουτάβι παραµείνει µε άλλους σκύλους, υπάρχει σοβαρή περίπτωση να εξελιχθεί σε ένα ανεξάρτητο, δύστροπο, ανυπότακτο και δύσκολο να εκπαιδευτεί ζώο. - από τις 13 έως τις 16 εβδοµάδες: είναι η πιο κρίσιµη και σηµαντική περίοδος για το µέλλον του. Είναι η περίοδος κοινωνικοποίησης µε οτιδήποτε αποτελεί τον κόσµο µας και στο µέλλον και τον δικό του. Άνθρωποι, σκύλοι, άλλα ζώα, καταστάσεις, ηχητικά και οπτικά ερεθίσµατα, τα πάντα πρέπει να καταγραφούν µε θετικό τρόπο. Αυτό το σύντοµο διάστηµα του ενός µηνός είναι το διάστηµα έντονης και δια βίου καταγραφής των πάντων. - µέχρι τους 8 µήνες: είναι το δευτερεύον στάδιο κοινωνικοποίησης. Σαφώς και πρέπει να συνεχίζεται έντονα, αλλά ο χρόνος µετράει σταδιακά αντίστροφα όσον αφορά την καταγραφή των νέων εµπειριών.
Κτηνίατροι εκπαιδευτές: γκρίζα ζώνη Από τα πιο πάνω είναι φανερό ότι η ηλικία των 2 έως 4 µηνών της ζωής του κουταβιού είναι η σηµαντικότερη περίοδος κοινωνικοποίησής του. Τι γίνεται όµως όταν το πρόγραµµα εµβολιασµών που ακολουθεί ένας κτηνίατρος (σε συνδιασµό µε πιθανή καθυστέρηση από τον ιδιοκτήτη) έχει σαν αποτέλεσµα το κουτάβι να επιτρέπεται για την ασφάλειά του να βγει στον έξω κόσµο στους 3µιση ή 4 µήνες; Ουσιαστικά στη λήξη της σηµαντικής περιόδου κοινωνικοποίησης! Πως και πότε θα προλάβει να γνωρίσει αυτά που πρέπει, µε τον τρόπο που πρέπει; Και οι δύο ειδικότητες φροντίζουν αντίστοιχα για την πολύτιµη υγεία και ψυχολογία του ζώου. Είναι πιστεύω σίγουρο ότι αν συνεργαστούν στο συγκεκριµένο θέµα, σε συνδιασµό µε την ενηµέρωση του ιδιοκτήτη, τα πράγµατα µπορούν να εξελιχθούν πολύ καλύτερα για τον σκύλο. Τα συστήµατα Όπως και πολλά άλλα, η κοινωνικοποίηση δεν θέλει κόπο, θέλει τρόπο... Θετική εξάρτηση (Positive association): φροντίζουµε ώστε το κουτάβι να συνδέσει στη µνήµη του µε θετικό τρόπο οτιδήποτε χρειαστεί για το µέλλον. Ο πιο εύκολος και συνήθης τρόπος είναι µε λιχουδιές / τροφή. Μπορούµε όµως και µε παιχνίδι. Εξαρτάται από το τι είναι σηµαντικό και ευχάριστο για την κάθε προσωπικότητα κουταβιού. Παραδείγµατα:
Πρώτες επισκέψεις στον κτηνίατρο για εµβόλια: προσφέρουµε λιχουδιές στην αίθουσα αναµονής, στο τραπέζι εξέτασης, αλλά και ο ίδιος ο κτηνίατρος. Πρώτες επαφές µε µικρά παιδιά: λιχουδιές αρχικά από εµάς, αµέσως µετά από τα ίδια τα παιδιά. Λίγο αργότερα µπορούν να πετούν το αγαπηµένο παιχνίδι του, ώστε να το κυνηγάει. Πρώτα µπάνια καλλωπισµού: το αγαπηµένο παιχνίδι του κουταβιού µέσα στη µπανιέρα και προσφορά λιχουδιών. Εξοικείωση (Habituation): συχνές επαφές µε το ζητούµενο ερέθισµα ή εµπειρία σε πληθώρα. Π.χ. πολυκοσµία, πολυσύχναστοι δρόµοι µε πολλά αυτοκίνητα και µηχανάκια, επαφές µε πολλά άλλα σκυλιά καλού χαρακτήρα (έστω και απλό µύρισµα κάθε φορά που συναντάµε κάποιο)... Σταδιακή πρόοδος: η διαδικασία της κοινωνικοποίησης πρέπει να είναι σταδιακή και ανάλογη της προόδου του κάθε κουταβιού. Ειδικά για τα ευαίσθητα ψυχικά κουτάβια. Ξεκινάµε π.χ. τις πρώτες βόλτες του µόνο στον ήσυχο δρόµο µπροστά από το σπίτι µας, µετά από λίγες ηµέρες σε ολόκληρο το οικοδοµικό τετράγωνο και µετά στον πολυσύχναστο δρόµο της γειτονιάς µας. Ένα συχνό λάθος είναι να προσπαθήσει κανείς, ενώ δεν έχει ασχοληθεί µε την κοινωνικοποίηση του κουταβιού του, να καλύψει το χαµένο έδαφος παίρνοντάς το µαζί του π.χ. στη λαϊκή της γειτονιάς. Είναι πολύ πιθανό, ειδικά αν το κουτάβι είναι ευαίσθητο ψυχικά, αυτή η τόσο «πυκνή» εµπειρία να είναι τραυµατική. Μην καταφέρνοντας να την διαχειριστεί, θα πιεστεί ψυχικά και θα αποσυρθεί φοβισµένο. Άρα, αρνητική σύνδεση στο µυαλό και τον ψυχισµό του, µε άλλα λόγια το ακριβώς αντίθετο από αυτό που θα θέλαµε να επιτύχουµε. Στην πράξη: πριν ακόµα το κουτάβι ολοκληρώσει τα εµβόλιά του (που δεν µπορεί να µας συνοδεύσει εκτός σπιτιού) καλούµε κόσµο στο σπίτι µας, ώστε να ξεκινήσει έγκαιρα τις κοινωνικές επαφές του. Όλη η «γκάµα» είναι απαραίτητη: άντρες, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωµένοι, ιδανικά και έγχρωµοι... Ευκαιρία να διευρύνουµε και εµείς τις επαφές και τους ορίζοντές µας! Εναλλακτικά ή συµπληρωµατικά µπορούµε να το έχουµε µαζί µας έξω στην αγκαλιά µας. Έτσι, χωρίς τον κίνδυνο επαφής µε µολυσµατικά νοσήµατα του εδάφους, το φέρνουµε σε επαφή µε πληθώρα ερεθισµάτων... αφότου ξεκινήσουν οι βόλτες, σταδιακά προσθέτουµε ερεθίσµατα: πολυσύχναστοι δρόµοι, εµπορικά κέντρα, πλατείες, καφετέριες, έξω από σχολεία και παιδικές χαρές... µέσα στο σπίτι σταδιακή αύξηση της έντασης του ήχου της τηλεόρασης, ηλεκτρική σκούπα και πιστολάκι µαλλιών (αρχικά µόνο η όψη τους και έπειτα µε τον ήχο τους).
µέσα στο σπίτι (που το περιβάλλον ως οικείο ευνοεί) γνωριµία µε διάφορα άλλα περίεργα - στα µάτια του κουταβιού - αντικείµενα π.χ. οµπρέλα, ολόσωµο παλτό, κουτιά διαφόρων σχηµάτων. επιλεκτικές επαφές µε καλού χαρακτήρα άλλα σκυλιά κάθε ηλικίας, µεγέθους και σχήµατος. Αυτό µπορεί να γίνει στα πάρκα ή και στον δρόµο, κατά τη διάρκεια της βόλτας. Πάντα ρωτάµε τον ιδιοκτήτη του άλλου ζώου πριν την επαφή. µια επίσκεψη σε ένα σπίτι που έχει φιλική και εξοικειωµένη στα σκυλιά γάτα, δεν είναι άσχηµη ιδέα. διαδικασίες όπως το κόψιµο των νυχιών, το µπάνιο καλλωπισµού, το βούρτσισµα, η εξέταση των δοντιών, το καθάρισµα των αυτιών, η κτηνιατρική εξέταση πρέπει να ξεκινήσουν νωρίς, σταδιακά και πάντα µε θετικό τρόπο, σύµφωνα µε τα συστήµατα που περιγράφονται πιο πάνω. Το must της εποχής Τα σκυλιά µας δεν ζούνε πια - ευτυχώς δεµένα στα σκυλόσπιτα, ούτε αποµονωµένα σε µάντρες, ούτε στα βουνά. Ζούνε και µοιράζονται τη ζωή τους µαζί µας, παντού. Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής απαιτούν παντού και πάντα κοινωνικούς, σωστά συµπεριφερόµενους σκύλους. Η κοινωνικοποίηση δεν είναι λοιπόν «πολυτέλεια», ούτε υπερβολή των ειδικών. Είναι µία απόλυτη αναγκαιότητα. Και για όποιον σκεφτεί «Ναι, αλλά τόσος κόπος; Πήρα σκύλο για να περνάω καλά!» ας ξανασκεφτεί ότι και οι δικοί του γονείς τον γέννησαν για την δική τους ολοκλήρωση και ευτυχία. Όµως του άλλαζαν πάνες, τον τάιζαν, τον διάβαζαν για το σχολείο, τον πήγαιναν κάθε µέρα στον παιδικό σταθµό, κάθε Κυριακή στο πάρκο για να παίξει, στο παιδικό θέατρο, στον κινηµατογράφο, στα παιδικά πάρτι... Και αυτή η προσφορά τους διήρκεσε αρκετά χρόνια. Για το κουτάβι διαρκεί µόλις λίγους µήνες...