ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΩΝ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΩΝ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΗΠΙΑΣ ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ Σοφία Βιδάλη, Καθηγήτρια Δ.Π.Θ. ΑΘΗΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2015
www.ygeia-pronoia.gr Με την συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης www.epanad.gov.gr www.espa.gr
Ευχαριστίες - Στον Ψυχίατρο, Αν. Καθηγητή κ. Αθ. Δουζένη, επιστημονικό συνυπεύθυνο μαζί με την γράφουσα του παρόντος έργου, για τη συνεργασία, τη βοήθεια και τη συμβολή του με κείμενα και καλές πρακτικές. - Στα μέλη της επιστημονικής επιτροπής του συνολικού προγράμματος κ.κ. Θ. Θαλασσινού, Α. Πανόπουλο, Χ. Τσατσαρώνη. - Στους εργαζόμενους του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.) και ειδικά σε όσους εργάστηκαν από οποιαδήποτε θέση για την υλοποίηση του έργου. Ειδικότερα, θερμές ευχαριστίες στους κ.κ. Χ. Μπάνου, Χ. Τσατσαρώνη, Ε. Ραρή. - Στους Εκπαιδευτές του προγράμματος που με τις γνώσεις και την εμπειρία τους συνέβαλαν σημαντικά στην ευαισθητοποίηση των Εκπαιδευομένων- Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας (ΕΛ.ΑΣ.) σε θέματα ήπιας αστυνόμευσης των εξαρτημένων. - Στον κ. Α. Μουρσελά για τη στατιστική επεξεργασία και ανάλυση των ερωτηματολογίων που συμπλήρωσαν οι εκπαιδευόμενοι. - Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στους Παρατηρητές/τριες που συμμετείχαν στα σεμινάρια των κύκλων επιμόρφωσης του ένστολου προσωπικού της ΕΛ.ΑΣ., οι οποίοι με τις καίριες και αναλυτικές τους παρατηρήσεις βοήθησαν στην υλοποίηση του προγράμματος και στη διάρθρωση της ύλης του βιβλίου. - Τέλος, είναι αναγκαίο να ευχαριστήσω όλους τους Αστυνομικούς (άνδρες και γυναίκες) της ΕΛ.ΑΣ. που συμμετείχαν στους κύκλους επιμόρφωσης, οι οποίοι με τον ενθουσιασμό τους, την εποικοδομητική κριτική, τις παρατηρήσεις τους και την εν πολλοίς ενεργή συμμετοχή τους συνέβαλλαν στον εμπλουτισμό και στην αναθεώρηση της διδακτέας ύλης καθώς και στη διάρθρωση της ύλης του παρόντος εγχειριδίου.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΜΕΡΟΣ Α... 9 ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 10 Ι. Η φύση του προβλήματος των ναρκωτικών: Κοινωνικό ή οργανικό ζήτημα;... 10 ΙΙ. Οι πολιτικές υγείας για τα ναρκωτικά στην Ελλάδα: Η εξάρτηση ως ασθένεια... 14 ΙΙΙ. Η ποινική αντίδραση απέναντι στις ψυχοδραστικές ουσίες στην Ελλάδα... 18 Α. Διαστάσεις της αντεγκληματικής πολιτικής... 18 Β. Ο νόμος 4139/2013: βασικά σημεία... 21 1. Το έγκλημα της διακίνησης ναρκωτικών.... 21 2. Κατηγορίες χρηστών και διαφοροποιημένη ποινική αντίδραση.... 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.... 24 ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ... 24 Ι. Ναρκωτικά και παγκοσμιοποίηση του εγκλήματος... 24 ΙΙ. Οι πολιτικές της Ε.Ε.... 25 Α. Η Στρατηγική της Ε.Ε. για τα ναρκωτικά (2013-2020)... 26 1. Μείωση της ζήτησης: Παγκόσμιες, ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές... 27 2. Μείωση της προσφοράς: Παγκόσμιες, ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές... 27 3. Μείωση της βλάβης: Μια νέα τάση... 28 3.1. Μείωση της βλάβης και ναρκωτικά... 29 ΙΙΙ. Παγκόσμιες εναλλακτικές πολιτικές... 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ... 32 I. Μητρόπολη, αστικός και αγροτικός χώρος και ο άνθρωπος της μεγάλης πόλης... 32 Α. Ο πολιτισμός της κατανάλωσης και η Μητρόπολη... 34 ΙΙ. Το έγκλημα στα μεγάλα αστικά κέντρα... 34 Α. Η πόλη και οι φυλές του δρόμου... 35 Β. Κοινωνική γεωγραφία του αστικού χώρου και εγκληματικότητα: Αθήνα... 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΔΟΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ... 42 Ι. Το σύστημα προσφοράς ναρκωτικών... 42 Α. Κοινωνική οργάνωση του συστήματος παραγωγής (κοκαΐνης)... 42 Β. Αγορά ναρκωτικών... 43 II. Κοινωνική διαστρωμάτωση, ναρκωτικά βία και έγκλημα... 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΟΙ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΟΙ... 47 Ι. Η εμπλοκή με τα ναρκωτικά... 47 Α. Οι γενικότερες συνθήκες... 47 Β. Η εμπλοκή με τα ναρκωτικά... 49 1. Η έκταση των εξαρτήσεων : Οι γνωστοί εξαρτημένοι χρήστες... 50 2. Διαθεσιμότητα και σημαντικοί άλλοι... 51 Γ. Αλληλεπίδραση και συστηματική χρήση: Οι κατάλληλες συναναστροφές... 53 Δ. Η ζωή ως εξαρτημένος χρήστης: Μια «άλλη» κοινωνική ταυτότητα... 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ... 59 Ι. Εξάρτηση και λιανική αγορά ναρκωτικών στην Ελλάδα... 59 Α. Το σύστημα προσφοράς ναρκωτικών (λιανική αγορά)... 59 1. Τοπική διάρθρωση της προσφοράς στο επίπεδο της λιανικής... 60 1.1. Ανοικτές πιάτσες - Ομόνοια... 60 1.2. Κλειστές πιάτσες: Κέντρα διασκέδασης... 62 Β. Η θέση και οι ρόλοι του εξαρτημένου χρήστη στο σύστημα αγοράς ναρκωτικών... 63 Γ. Περιβάλλουσα την εξάρτηση εγκληματικότητα: Ποιοτικές και χωρικές παράμετροι 64 Δ. Θυματοποίηση.... 65 ΜΕΡΟΣ Β... 68
ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ, ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ ΚΑΙ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ... 68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ : ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ, ΑΡΧΕΣ & ΔΙΑΡΘΩΣΗ... 68 Ι. Η νομιμοποίηση της Αστυνομίας... 68 ΙΙ. Αρχές που διέπουν τη δράση της αστυνομίας... 69 ΙΙΙ. Ανθρώπινα Δικαιώματα... 71 Α. Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και η Αστυνομία (άρθρα 2 και 3 ΕΣΔΑ)... 72 ΙV. Η Ελληνική Αστυνομία και αστυνόμευση εν συντομία... 76 V. Βασικά πρότυπα και πρακτικές αστυνόμευσης... 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΣ... 79 Ι. Επαγγελματική διαμόρφωση και εργασιακή νοοτροπία... 80 1. Διαστάσεις της επαγγελματικής νοοτροπίας... 81 ΙΙ. Η επαγγελματική εξουθένωση... 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ... 90 Ι. Επίσημη καταγραφή: Περιπολία και κράτηση σε Αστυνομικό Τμήμα (Α.Τ.)... 90 ΙΙ. Προβλήματα στο δρόμο: Ευρήματα από την έρευνα των εκπαιδευθέντων αστυνομικών... 91 ΙΙΙ. Τυπικές και άτυπες διαστάσεις της καθημερινής αστυνόμευσης... 92 Α. Ένταξη στο εργασιακό περιβάλλον... 92 1. Πρώτη μέρα στο δρόμο: Η πιάτσα... 93 2. Φόβοι : Η επαφή με τους εξαρτημένους... 94 3. Πρακτικές υποδείξεις για τη διαχείριση του φόβου... 94 4. Μέτρα προφύλαξης υγειονομικού χαρακτήρα... 97 Β. Αστυνόμευση εξαρτημένων και βία... 99 Γ. Ιδιαιτερότητες της αστυνόμευσης των εξαρτημένων... 104 ΙΙΙ. Αστυνόμευση επικίνδυνων περιοχών : Πρακτικές υποδείξεις... 105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΕΥΧΕΡΕΙΑ... 111 Α. Διακριτική ευχέρεια... 112 Β. Υπόνοια και συμπεριφορά... 114 Γ. ΕΣΔΑ: Το μέτρο εφαρμογής και ερμηνείας του νόμου... 120 ΜΕΡΟΣ Γ... 122 ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ ΚΑΙ ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ... 122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ, ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ & ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ... 122 Ι. Στρατηγικές μείωσης της βλάβης: Εμπλοκή του ποινικοκατασταλτικού συστήματος.. 122 Α. Βλάβες που συνδέονται κυρίως με τη λειτουργία της αστυνομίας... 123 Β. Μείωση της βλάβης και μείωση της ζήτησης: Καλές πρακτικές... 125 Γ. Μείωση της προσφοράς... 127 1. Μείωση της προσφοράς στο επίπεδο της λιανικής αγοράς: Είναι η καταστολή αποτελεσματική;... 127 1.1. Επιπτώσεις στην αγορά ναρκωτικών... 128 1.2. Επιπτώσεις στη στάση των χρηστών απέναντι στα ναρκωτικά... 128 1.3. Η στάση της αστυνομίας... 129 2. Μείωση της προσφοράς: Αστυνομία ασφάλειας και η σημασία της πληροφορίας... 129 2.1 Προτεραιότητα στη συλλογή και επεξεργασία της πληροφορίας... 132 2.2 Η κατανόηση της λειτουργίας της αγοράς... 133 2.2.1. Δείκτες αξιολόγησης των μεταβολών στην αγορά... 135 ΙΙ. Ένα ειδικό ζήτημα: Κράτηση και ανάκριση στην Αστυνομία, δικαιώματα και μείωση της βλάβης... 137 Α. Δικαιώματα, κράτηση στη αστυνομία και ανάκριση... 137 Β. Κράτηση και ανάκριση εξαρτημένων στην Αστυνομία... 139 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ: ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 147 Α. Τα εμπλεκόμενα μέρη... 147 1. Χρήστες, χρήση και συνέπειες : Είναι όλα το ίδιο;... 147
2. Street work: Τί είναι και τί μπορεί να κάνει για την αστυνομία;... 150 3. Η στάση της κοινότητας... 152 4. Ο κώδικας δεοντολογίας του αστυνομικού: Ένα πρότυπο ήπιας αστυνόμευσης... 155 Β. Καλές πρακτικές πρόληψης και μείωσης της βλάβης σε έκτακτες συνθήκες... 160 1. Πρόληψη και μείωση της βλάβης: Σύνδρομο υπερδοσολογίας- καλές πρακτικές... 161 1.1. Ο ρόλος της Αστυνομίας στη μείωση των επιπτώσεων της υπερδοσολογίας. 161 1.2. Ενδείξεις υπερδοσολογίας/πρώτες βοήθειες... 164 2. Στερητικό σύνδρομο και μείωση της βλάβης... 165 2.1. Στερητικό σύνδρομο (από ηρωίνη καθώς και όλα τα οπιοειδή και τα υποκατάστατά τους, όπώς μεθαδόνη, βουπρενορφίνη, κωδεΐνη κ.α.)... 165 2.2. Στερητικό σύνδρομο από βενζοδιαζεπίνες (ΒΖΔ)... 166 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ... 169 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ... 169 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ... 172 ΣΧΟΛΙΑ - ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΣΔΑ... 179 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 180 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1... 1 Βασικές Έννοιες: Κοινωνική Λειτουργία των Νόμων. Νομικό Έγκλημα, Κοινωνικός Έλεγχος, Αποκλίνουσα Συμπεριφορά, Υποπολιτισμοί Στερεότυπα.... 1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2... 7 Α. Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.)... 7 Β. ΚΕΘΕΑ... 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3... 23 Ιστορία των νόμων για τα ναρκωτικά στην Ελλάδα... 23 Σύντομη ιστορία της ποινικής αντίδρασης στα ναρκωτικά στην Ελλάδα... 23 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 Α... 25 Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά (Κ.Ν.Ν.) Νόμος 3459/06... 25 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 Β... 45 Νόμος περί εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες διατάξεις Νόμος 4139/13.... 45 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.... 76 «ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ» Ψυχοδραστικών ουσιών.... 76 1. ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ : ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ.... 77 Ι. Ποιες είναι οι ναρκωτικές (ψυχότροπες / ψυχοδραστικές) ουσίες.... 77 Α. Φυτικά Ναρκωτικά... 77 1. Φυτό: Κάνναβης-Ψυχότροπη Ουσία: Χασίς... 77 2. Φυτό Μύκων η υπνοφόρος-ψυχότορπη ουσία : Το όπιο, μορφίνη, ηρωϊνη... 82 3. Φυτό : Κόκα. Ψυχότροπη ουσία: Κοκαϊνη... 83 4. Φυτό : Κατ (Αραβικό Τσάϊ ή τσάϊ Αβυσσηνίας)... 87 Β. Ημισυνθετικά: LSD... 87 Γ. Συνθετικά Ναρκωτικά... 87 1. Αμφεταμίνες... 88 2. Μεθαμφεταμίνες... 90 3. Τα νέα ναρκωτικά (επιλογή)... 92 2. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΧΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΗ.... 93 Φυτικές ψυχότροπες ουσίες... 93 Χασίς και μαριχουάνα... 93 Ηρωίνη... 93 Κοκαΐνη... 93 Κρακ... 95 Κατ (Αραβικό Τσάι ή τσάι Αβησσυνίας)... 95 Ημισυνθετικά... 96
LSD... 96 Συνθετικά ναρκωτικά - πρότυπα συμπεριφοράς... 96 Αμφεταμίνες-Μεθαμφεταμίνες... 96 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5.... 100 Το Έγκλημα της Διακίνησης.... 100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6... 103 Παγκοσμιοποίηση... 103 Ναρκωτικά και παγκοσμιοποίηση του εγκλήματος... 103 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7... 107 Πολιτικές της Ε.Ε. για τα ναρκωτικά... 107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 Α... 115 Η βλάβη ως υπερέχον πρόβλημα... 115 1. Η έννοια της βλάβης.... 115 2. Βλάβη και κοινωνική βλάβη.... 115 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8... 117 Χαρακτηριστικά της ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα... 117 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9... 119 Γεωμετρίες του εγκλήματος... 119 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10... 122 Οι φυλές του δρόμου... 122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10 Α... 125 Συνήγορος του πολίτη. Ιστορικό κέντρο.... 125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10 Β... 142 Χάρτες Αθήνας... 142 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 11... 144 Παραγωγή ναρκωτικών και ανισότητες... 144 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 12... 150 Η Χονδρική αγορά κοκαΐνης. Ανατιμήσεις από την παραγωγή έως τη μεταφορά στις περιοχές κατανάλωσης... 150 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 13... 151 Διανομή κερδών χονδρικής... 151 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 14... 152 Η αξία των ναρκωτικών... 152 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 15... 153 Εμπλοκή με τα ναρκωτικά... 153 Οι απόψεις των αστυνομικών που εκπαιδεύτηκαν στο πρόγραμμα (Α κύκλος)... 153 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 16... 157 Ναρκωτικά : Αγορά - έκταση - τάσεις στην Ε.Ε.... 157 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 17... 157 Συνήθειες χρηστών: Η η επαφή και η σχέση με την ουσία... 157 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 18.... 159 Ανοχή του κοινωνικού περίγυρου... 159 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 19... 160 Οι Περιθωριοποιημένοι... 160 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 19 Α... 162 Μαθαίνοντας... 162 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 20... 164 Τυπικός κοινωνικός έλεγχος και αστυνομία... 164 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 21... 166 ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ... 166 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 21 Β-1... 169 «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Ανθρώπινα διακαιώματα.... 169
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 21 Β-2... 184 Α. Ο.Η.Ε. και Οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου... 184 Β. Συμβούλιο της Ευρώπης, Ε.Σ.Δ.Α. ΕΔΑΔ... 184 Γ. Ο Χάρτης θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε.... 185 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 21 Γ... 186 ΕΣΔΑ ΚΑΙ Χ.Θ.Δ.Ε.Ε..... 186 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 21 Δ.... 189 Οικουμενική διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα... 189 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 22... 195 Κοινοτική αστυνόμευση... 195 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 23... 198 Η αστυνόμευση ανάλογα με το πρόβλημα... 198 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24... 200 Η αστυνόμευση με βάση την επεξεργασμένη πληροφορία... 200 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 25... 202 H αστυνόμευση των εγκληματολογικά βεβαρημένων μικρο-περιοχών... 202 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 26... 204 Αστυνόμευση για την «αποκατάσταση της ποιότητας ζωής» : Μηδενική ανοχή... 204 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 27... 207 Ο άτυπος «κώδικας των αστυνομικών»... 207 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 28... 209 Ιδιαίτερη και άτυπη εκπαίδευση στην Ελληνική Αστυνομία... 209 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 29... 212 Προβλήματα κατά την αστυνόμευση των εξαρτημένων. Η άποψη των υπηρεσιών της ΕΛ.ΑΣ.... 212 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 30... 215 Τα προβλήματα βάρδιας : Η άποψη των αστυνομικών που εκπαιδευτήκαν στον Ο.ΚΑ.ΝΑ.... 215 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 31... 219 Αστυνομικοί : Συναισθήματα κατά την πρώτη επαφή με τους εξαρτημένους... 219 Διαταραχή μετατραυματικού στρες... 222 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 33... 224 Απόψεις των αστυνομικών : Ιδιαιτερότητες των εξαρτημένων ως αστυνομευόμενου πληθυσμού... 224 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 34... 228 Απόψεις των αστυνομικών σχετικά με τη συμβολή της αστυνομίας στην πρόληψη της διάδοσης των ναρκωτικών με ήπια μέσα... 228 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 35... 229 ΕΛ.ΑΣ. Ανθρώπινα δικαιώματα. Διαταγή 2005... 229
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όταν αναφερόμαστε στο «πρόβλημα των ναρκωτικών», αναφερόμαστε ουσιαστικά σε μια ιστορία εκατομμυρίων ανθρώπων που «έχασαν» τους φίλους τους, «χάθηκαν» οι ίδιοι, αρρώστησαν, διώχθηκαν, φυλακίστηκαν, πέθαναν ή αυτοκτόνησαν, ξεκληρίστηκαν οικονομικά ή πλούτισαν, ενεπλάκησαν με το έγκλημα είτε ως χρήστες είτε ως παραγωγοί και διακινητές του πιο απαγορευμένου προϊόντος στον κόσμο. Τα ναρκωτικά δεν είναι μόνο ένα πρόβλημα που μας αγγίζει όλους. Τα ναρκωτικά είναι ένα πρόβλημα που συνδέεται με πολλές διαστάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τις παραδόσεις τη δημόσια και ατομική υγεία, την ασφάλεια και γενικότερα με την κοινωνική ζωή, την οικονομία και τις δημόσιες πολιτικές. Η ίδια η χρήση του όρου «ναρκωτικά» αμφισβητείται από μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας και των επαγγελματιών. Αντί του όρου «ναρκωτικά», οι όροι «ψυχοδραστικές ουσίες» ή «εξαρτήσεις» έχουν επικρατήσει εδώ και χρόνια ως περισσότερο κατάλληλοι και ακριβείς, κυρίως σε ό τι αφορά την επίδραση που έχουν ορισμένες ουσίες στην ανθρώπινη συμπεριφορά και υγεία. Ωστόσο, στο παρόν εγχειρίδιο αναφερόμαστε στο «πρόβλημα των ναρκωτικών» προκειμένου όχι μόνο μόνονα αναπτυχθούν και να εξηγηθούν οι επιδράσεις των ψυχοδραστικών ουσιών στη συμπεριφορά και στην υγεία, αλλά και να αναλυθούν καλές πρακτικές, πολιτικές και τάσεις που ακολουθεί ή οφείλει να ακολουθεί η αστυνομία κατά την αστυνόμευση των εξαρτημένων. Συνεπώς, αναγκαστικά εμπλέκονται και άλλες πτυχές του φαινομένου που αφορούν ειδικά την αστυνομία, το σύστημα παραγωγής και προσφοράς ναρκωτικών κ.λ.π. Για το λόγο αυτό, επιλέξαμε να υιοθετήσουμε «συμβατικά» τον όρο «ναρκωτικά» όταν αναφερόμαστε γενικά στο φαινόμενο της προσφοράς και της ζήτησης αλλά και του ελέγχου τους από την αστυνομία. Ο όρος «ψυχοδραστικές ουσίες» διατηρείται όταν αναφερόμαστε ειδικά στο φαινόμενο των εξαρτήσεων και των επιπλοκών τους. Ενώ λοιπόν το ζήτημα των ναρκωτικών έχει πλήθος όψεων, όπώς εύκολα καταλαβαίνει κάποιος από τα προηγούμενα, οι τομείς εκείνοι που αφορούν την υγεία και την ασφάλεια προέχουν διεθνώς. Εάν σε ό τι αφορά την υγεία τα πράγματα είναι σχετικά πιο ξεκάθαρα, στο ζήτημα της ασφάλειας και της αντεγκληματικής πολιτικής δεν είναι εύκολο να αναπτυχθούν πολλές εναλλακτικές λύσεις, καθώς η αστυνομία έχει πολύ συγκεκριμένες αρμοδιότητες, ανάμεσα στις οποίες έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη δίωξη και στην καταστολή. Ωστόσο, είναι διεθνώς γνωστό, ότι η αστυνόμευση είναι μια πολυδιάστατη λειτουργία που περιλαμβάνει δράσεις ειρήνευσης στις σχέσεις μεταξύ πολιτών, δράσεις 1
μεσολάβησης στη σχέση μεταξύ κράτους-πολίτη καθώς και δράσεις προστασίας με ήπια μέσα (χωρίς δηλαδή καταναγκασμό), ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ορισμένες ευάλωτες ομάδες πληθυσμού μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι εξαρτημένοι. Αν και οι έρευνες και η σχετική βιβλιογραφία σπανίζουν διεθνώς όταν πρόκειται για την στοχευμένη αστυνόμευση των εξαρτημένων με ήπια μέσα (ή ήπια αστυνόμευση), τα τελευταία χρόνια αυτή η τάση έχει αρχίσει να αποκτά έδαφος υπό την επίδραση νέων πολιτικών αντιμετώπισης του ζητήματος των εξαρτήσεων. Ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. λαμβάνοντας υπόψη τόσο τα προβλήματα που ανακύπτουν στο ζήτημα αυτό όσο και τη σημασία που έχει η εκπαίδευση των αστυνομικών σε ζητήματα εξαρτήσεων, έλαβε την πρωτοβουλία να αναπτύξει μία σειρά εκπαιδευτικών δράσεων ευαισθητοποίησης σε θέματα εξαρτήσεων ειδικά για αστυνομικούς. Οι συγκεκριμένες εκπαιδευτικές δράσεις είχαν ως στόχους: α) την ευαισθητοποίηση των αστυνομικών που κυρίως συμμετέχουν σε αστυνόμευση στο δρόμο μέσω της παροχής γνώσεων και καλών πρακτικών, με στόχο την κατά το δυνατόν μείωση των ζητημάτων που ανακύπτουν στη σχέση εξαρτημένωναστυνομίας, β) την ενημέρωση των αστυνομικών σχετικά με τις νέες τάσεις και πολιτικές στο ζήτημα των εξαρτήσεων και γ) την απόκτηση βασικών γνώσεων αυτοπροστασίας. Με το σκεπτικό αυτό, η οπτική από την οποία προσεγγίζεται η σχέση αστυνομίας και ναρκωτικών και ειδικότερα η σχέση αστυνομίας και εξαρτημένων, όπώς αναλύεται στο παρόν εγχειρίδιο, είναι εκείνη που αναδεικνύει το μεσολαβητικό και ειρηνοποιό ρόλο της αστυνομίας στο θέμα. Πρόκειται για μια διάσταση της αστυνόμευσης η οποία, τουλάχιστον στην Ελλάδα, αναπτύσσεται σπάνια ή άτυπα και δεν έχει αξιοποιηθεί συστηματικά έως τώρα. Γι αυτό και έχει σημασία να αναφερθούν εισαγωγικά ορισμένα στοιχεία που θα είναι χρήσιμα στον αναγνώστη του παρόντος εγχειριδίου. Ειδικότερα, στις παρούσες συνθήκες τόσο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, τρείς είναι οι βασικοί παράγοντες που μπορούν να συντελέσουν στην ανάπτυξη του μεσολαβητικού ρόλου της αστυνομίας ειδικά στο ζήτημα της αστυνόμευσης των εξαρτημένων και αφορούν: α) την ανάπτυξη της ήπιας αστυνόμευσης, β) τον συγκερασμό της με τις πολιτικές μείωσης της βλάβης στον τομέα των εξαρτήσεων που ακολουθούνται από τους φορείς υγείας και γ) τη συνεχή μελέτη και εκτίμηση των επιπτώσεων που έχει η παγκοσμιοποιημένη διάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών τόσο στο επίπεδο της προσφοράς όσο και της ζήτησης. Αναλυτικότερα: α) Από τους τρεις αυτούς παράγοντες, ο όρος «ήπια αστυνόμευση» φαίνεται να είναι ο πλέον νεφελώδης. Αν και γενικά πρόκειται για αυτό που υποδηλώνει ο όρος, δηλαδή αστυνόμευση χωρίς την επιστράτευση κατασταλτικών μέσων, το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό και γι αυτό σπεύδουμε να διευκρινίσουμε εξαρχής το νόημα που του αποδίδουμε: Η «ήπια αστυνόμευση» αποτελεί μέρος διαφόρων προτύπων αστυνόμευσης (κυρίως όμως του κοινοτικού, βλ. επομ.). Δεν 2
παραπέμπει, ωστόσο, στην «αποχή» της αστυνομίας από την επιβολή καταναγκαστικών μέτρων, καθώς η επιβολή τέτοιων μέτρων συνιστά θεμελιώδη λειτουργία της αστυνομίας. Άλλωστε, όπώς θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια, η πολιτική της μείωσης της βλάβης (που αποτελεί και επίσημη πολιτική των φορέων απεξάρτησης και θεραπείας), όσον αφορά τον τομέα της αστυνομίας, καθόλου δεν αποτάσσει τον κατασταλτικό χαρακτήρα της αστυνόμευσης, μάλλον το αντίθετο. Λαμβάνοντας υπόψη την ελληνική πραγματικότητα και το θεσμικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία της Ελληνικής Αστυνομίας, η ήπια αστυνόμευση καθιστά αναγκαία την ανάπτυξη της αστυνομικής λειτουργίας μέσα από ένα πλαίσιο αρχών. Δεν πρόκειται για καινοτόμες αρχές. Αντίθετα, πρόκειται για αρχές που είναι νομοθετημένες και διάσπαρτες σε διάφορα κείμενα νόμων και Προεδρικών Διαταγμάτων (Π.Δ..) που ισχύουν, αλλά κυρίως για αρχές που αποτυπώνονται συστηματικά στον «Κώδικα Δεοντολογίας του Αστυνομικού» (Π.Δ. 254/2004, βλ. σχετ. κεφ. 7). Συγκεκριμένα, πρόκειται για τις αρχές που αξιώνουν ότι: α) ο αστυνομικός είναι αρωγός και υπηρέτης των αναγκών ασφάλειας καθώς και προστάτης της διασφάλισης και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους που βρίσκονται στην Επικράτεια, β) η εφαρμογή του νόμου υλοποιείται με βάση τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν το έργο της αστυνομίας και ειδικότερα βάσει των αρχών της νομιμότητας και της αναλογικότητας καθώς και όσων απορρέουν από αυτές, με ισχύ τόσο για τις σχέσεις αστυνομίας πολιτών όσο και για το εσωτερικό της αστυνομίας, γ) η κινητοποίηση και ευαισθητοποίηση των αστυνομικών για τα κοινωνικά προβλήματα καθώς και η ειρηνοποιός διάσταση του έργου τους συνιστούν βασικές προτεραιότητες της αστυνομίας, ειδικά υπό τις παρούσες συνθήκες που χαρακτηρίζονται από το το βάρος των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης, και δ) ο εφοδιασμός των ίδιων των αστυνομικών καθώς και των αστυνομικών υπηρεσιών με κατάλληλες γνώσεις και υποδομές αντίστοιχα, κρίνεται απολύτως αναγκαίος ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στα σύγχρονα ζητήματα που προκύπτουν και συνδέουν τη φτώχεια και την κοινωνική περιθωριοποίηση με το έγκλημα και τις εξαρτήσεις, συνιστώντας ουσιαστικά το γενικό πλαίσιο ανάπτυξης της ήπιας αστυνόμευσης. β) Σε ό,τι αφορά τη μείωση της βλάβης που αποτελεί τη σύγχρονη και επίσημη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) στον τομέα των εξαρτήσεων, θα πρέπει εξαρχής να τονίσουμε ότι η πολτική αυτή, μεταξύ άλλων, αφορά και τη δυνατότητα της αστυνομίας να αποτελεί έναν ενδιάμεσο κρίκο για την προώθηση των εξαρτημένων στις υπηρεσίες υγείας προκειμένου να διασφαλισθεί η προστασία της υγείας των ίδιων αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, καθώς και για την αντιμετώπισή τους με όρους που δεν προσκρούουν στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα όμως, η μείωση της βλάβης αφορά και τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της αστυνομικής δράσης από τη ζήτηση στην προσφορά ναρκωτικών. Από αυτή την άποψη, ιδιαίτερη σημασία έχει να αποτελεί στόχο της αστυνομίας η κατανόηση της λειτουργίας της (λιανικής) 3
αγοράς και της ανάπτυξης του συστήματος προσφοράς ναρκωτικών (βλ. αναλυτικά επομ.). γ) Τέλος, σε ό,τι αφορά την παγκοσμιοποίηση, είναι σαφές ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που έχει αλλάξει το χάρτη του εγκλήματος, όχι μόνο του σοβαρού αλλά και των χαμηλής απαξίας εγκλημάτων. Η παγκοσμιοποίηση του εγκλήματος ουσιαστικά παραπέμπει σε εκείνη τη διαδικασία κατά την οποία η ανάπτυξη και η διασύνδεση της παρανομίας σε παγκόσμιο επίπεδο με τη βοήθεια της τεχνολογίας έχει καταστήσει απολύτως δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας, αλλάζοντας και τη μορφή και τις προεκτάσεις του εγκλήματος. Κυρίως όμως αυτό που χαρακτηρίζει την παγκοσμιοποίηση είναι η ταχύτητα και η ρευστότητα. Τα ναρκωτικά αποτελούν προνομιακό πεδίο στο οποίο επιδρά η παγκοσμιοποίηση, όχι μόνο στο επίπεδο της μεγάλης εμπορίας αλλά και στο επίπεδο του εφοδιασμού της λιανικής αγοράς ναρκωτικών με μία τεράστια ποικιλία συνεχώς μεταβαλλόμενων ψυχοδραστικών ουσιών, γεγονός που έχει συμβάλλει κατά πολύ και στη διαμόρφωση των νοοτροπιών και των προτιμήσεων των χρηστών. Για τους λόγους αυτούς, ο μεσολαβητικός ρόλος της αστυνομίας έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα καθώς η αστυνομία είναι ένας φορέας που βρίσκεται σε άμεση και συνεχή επαφή με τους εξαρτημένους στο δρόμο. Έτσι η αστυνομία μπορεί να συμβάλλει και στην πρόληψη της διάδοσης των εξαρτήσεων και στον άμεσο εντοπισμό και στην επίγνωση των μεταβολών που επέρχονται στην αγορά, γεγονός που είναι εξαιρετικά σημαντικό για την επίσημη αντίδραση απέναντι σε αυτές τις μεταβολές. Η σύγκλιση επομένως και ο συσχετισμός των τριών αυτών παραγόντων που μόλις αναλύθηκαν, αποτελούν θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την εφαρμογή πολιτικών που υπερβαίνουν την καταστολή των εξαρτημένων και εντάσσονται στο πεδίο της μείωσης της βλάβης. Πώς ακριβώς όμως εμπλέκεται η αστυνομία πρακτικά με το πρόβλημα των ναρκωτικών; Το πρόβλημα των ναρκωτικών εκτός από σοβαρό κοινωνικό ζήτημα έχει δύο όψεις που αφορούν ειδικά την αστυνομία: η πρώτη αναφέρεται στους χρήστες και στους εξαρτημένους, που η συμπεριφορά της χρήσης και στη συνέχεια η εξάρτησή τους, τους οδηγεί, όπώς θα δούμε, στην υπέρβαση και παραβίαση κανόνων καθώς και σε μια σειρά από επιπλοκές σχετικά με την υγεία τους. Η δεύτερη, αφορά τη δράση των οργανωμένων σε μικρό ή μεγάλο βαθμό ομάδων που συνδέονται με την παραγωγή, παρασκευή, διακίνηση και γενικά το παράνομο εμπόριο των ναρκωτικών. Διαμορφώνονται δηλαδή δύο κατηγορίες προβλημάτων, η ζήτηση ναρκωτικών και η προσφορά, που αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος και ενδιαφέρουν και οι δύο την αστυνομία καθώς συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με το έγκλημα, την αποκλίνουσα συμπεριφορά και με μια σειρά από κοινωνικά προβλήματα (κοινωνικός αποκλεισμός, περιθωριοποίηση, υγεία κλπ, βλ. αναλυτικά σε παραρτήματα και επόμενα κεφάλαια), η διευθέτηση των οποίων απαιτεί ευρεία συνεργασία φορέων και θεσμών. Εκτός όμως από αυτό 4
το γενικό πλαίσιο που καθορίζει τις πολτικές αστυνόμευσης, η δράση της αστυνομίας θεμελιώνεται σε ένα συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο. Πρακτικά, η εμπλοκή της αστυνομίας στο πρόβλημα των ναρκωτικών προκύπτει κατ αρχήν από το νόμο, δηλαδή, από μια βασική απαγόρευση: εκείνη της χρήσης και διακίνησης ναρκωτικών (βλ. κεφ. 1). Από την άποψη αυτή, αποτελεί κρίσιμο ζήτημα το γεγονός ότι με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών και οι διαδικασίες ανεύρεσης της ουσίας εντάσσουν αυτόματα το χρήστη στο πεδίο αρμοδιότητας της αστυνομίας. Με αυτόν τον τρόπο, η δημόσια ασφάλεια και η δημόσια τάξη φαίνεται να εμπλέκονται με πολιτικές υγείας καθώς από κοινού σπεύδουν να αντιμετωπίσουν, αν και σε διαφορετικό επίπεδο, τις συνέπειες της εξάρτησης. Έτσι αναδεικνύεται η σχέση του εγκλήματος (εγκληματικής συμπεριφοράς) με τα ναρκωτικά. Τι είναι έγκλημα; Επειδή, η έννοια του εγκλήματος δεν είναι τόσο αυτονόητη όσο φαίνεται, είναι σκόπιμο, πριν από κάθε άλλη ανάπτυξη, να διασαφηνίσουμε ότι η έννοια του εγκλήματος από νομική άποψη είναι σχετική: μια πράξη θεωρείται έγκλημα από τον νόμο (νομικό έγκλημα) σε συνάρτηση με το χρόνο (συγκυρία), τις συνθήκες και τις σχέσεις εξουσίας που επιδρούν. Ωστόσο, πέρα από το νόμο, μια σειρά από παράγοντες καθορίζουν τη στάση της Πολιτείας και των λειτουργών της, αλλά και της κοινωνίας γενικά, απέναντι σε συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές, ιδίως απέναντι στα ναρκωτικά και στους εξαρτημένους. Έννοιες όπώς «πραγματικό έγκλημα» (πράξη που παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου), «αποκλίνουσα συμπεριφορά» (πράξη που παραβαίνει κοινωνικούς κανόνες, αλλά όχι νομικούς απαραίτητα), στερεότυπα (κοινωνικά προκατασκευασμένες αντιλήψεις για τον «Άλλο») και υποπολιτισμός ή υποκουλτούρα (που υποδηλώνει ένα επιμέρους σύστημα αξιών και κανόνων που διέπει τη ζωή μιας ομάδας), [ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1] υποδηλώνουν ακριβώς αυτές τις κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στους εξαρτημένους και στα ναρκωτικά. Οι όροι αυτοί δεν αποτελούν μόνο αφηρημένες θεωρητικές έννοιες. Ουσιαστικά «συμπυκνώνουν» και «τυποποιούν» ό τι συμβαίνει στην πραγματική ζωή και, με δυο λόγια, δίνουν ένα όνομα (και ένα νόημα) σε σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα τα οποία συνδέονται με την έννοια και την ουσία του κοινωνικού ελέγχου [ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1]: δηλαδή μια διαδικασία αφομοίωσης, προσαρμογής και υπαγωγής σε κανόνες και κυρίαρχους τρόπους συμπεριφοράς, που σχετίζεται άμεσα με τις δημόσιες πολιτικές. Ο κοινωνικός έλεγχος μας υποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η επίσημη κοινωνική αντίδραση (η απάντηση των θεσμών και του ποινικοκατασταλτικού συστήματος) απέναντι στα ναρκωτικά αλλά και τις αντιδράσεις της κοινωνίας απέναντι σε κανόνες και απαγορεύσεις: εγκλήματα, απαγορεύσεις, παραβιάσεις του νόμου και των κοινωνικών κανόνων, στερεοτυπικοί στιγματισμοί καταστάσεων και ανθρώπων και κοινωνικές μεταβολές. Όλα τα προηγούμενα, αποτελούν μέρος της συνεχώς μεταβαλόμενης 5
καθημερινότητας των αστυνομικών αλλά και των χρηστών και καθορίζουν τη σχέση νομιμότητας και παρανομίας. Για πολλά χρόνια, η δουλειά του αστυνομικού αποτελούσε ένα πρακτικό ζήτημα (όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παντού). Οι αστυνομικοί μάθαιναν και μαθαίνουν ακόμα τη «δουλειά» στο δρόμο, μέσα από την εμπειρία, τους παλαιότερους συναδέλφους κλπ.. Σήμερα όμως, οι ανάγκες που προκύπτουν στο πλαίσιο των συνεχών και ραγδαίων κοινωνικών μεταβολών, δημιουργούν απαιτήσεις που η ικανοποίησή τους χρήζει μιας πιο εξειδικευμένης γνώσης και κατάρτισης, ειδικά όσον αφορά τους νεώτερους αστυνομικούς. Στόχος του παρόντος εγχειριδίου είναι να αποτελέσει ένα εργαλείο γνώσης και επαγγελματικής ανταπόκρισης, κυρίως των αστυνομικών περιπολίας, σε ζητήματα που αφορούν τους εξαρτημένους. Να αποτελέσει, δηλαδή, ένα χρήσιμο εργαλείο βασικής γνώσης και ευαισθητοποίησης σε θέματα αστυνόμευσης των εξαρτημένων από την οπτική της ήπιας αστυνόμευσης, όπώς την οριοθετήσαμε προηγουμένως, ώστε να μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να οδηγούνται σε περαιτέρω λύσεις των προβλημάτων που θίγονται με βάση τη δική τους εμπειρία αλλά και την εκάστοτε ειδική κατάσταση που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Στόχος των εγχειριδίων, ειδικά των εγχειριδίων που πραγματεύονται κοινωνικά φαινόμενα, είναι η εξοικείωση και κατανόηση, από πλευράς των εκπαιδευομένων, των βασικών εννοιών και ποικίλων θεωρητικών προσεγγίσεων που αφορούν ένα ζήτημα καθώς και η ανάπτυξη των επιμέρους διαστάσεων του. Για αυτό και δεν αποτελούν τα συγκεκριμένα εγχειρίδια μονογραφίες ή πρωτότυπες δημοσιεύσεις συνολικά. Συνεπώς, ένα εγχειρίδιο για την αστυνόμευση των εξαρτημένων είναι προορισμένο να εφοδιάσει τους εκπαιδευόμενους με μια πολυεπίπεδη επιστημονική γνώση γενικότερα για τις εξαρτήσεις και τις συνθήκες εξάρτησης. Επίσης, στοιχεύει συνήθως α) στην ανάπτυξη της κριτικής προσέγγισης ενός κοινωνικού φαινομένου όπώς αυτό της εξάρτησης (να υπερβούν δηλαδή οι εκπαιδευόμενοι τη διάσταση άσπρο μαύρο στις θεωρήσεις τους, όπώς και την επίδραση των ΜΜΕ), β) στην οριοθέτηση των δυνατοτήτων διαμόρφωσης πολιτικών και παρεμβάσεων και γ) στην ανάπτυξη δεξιοτήτων στους εκπαιδευόμενους, ώστε να μπορούν να λύνουν μόνοι τους προβλήματα, να θέτουν νέα ζητήματα και να προσεγγίζουν τα κοινωνικά φαινόμενα, όπώς αυτό των ναρκωτικών και των εξαρτήσεων, «κοινωνικά», δηλαδή ανθρωποκεντρικά και όχι τεχνοκρατικά. Ένα εγχειρίδιο διαφέρει από έναν «πρακτικό οδηγό» ακριβώς για όσα προαναφέρθηκαν: ο πρακτικός οδηγός παρέχει προκατασκευασμένες λύσεις και οδηγίες για πολύ συγκεκριμένα θέματα έξω από τις κοινωνικές συνθήκες που τα διαμορφώνουν. Η ύλη που ακολουθεί εστιάζει σε αυτό που ο αστυνομικός συναντά ή μπορεί να συναντήσει κατά τη συνήθη αστυνόμευση των εξαρτημένων (με έμφαση στην αστυνόμευση στο δρόμο και στις επιπτώσεις της εξάρτησης). Έτσι, θα πρέπει να είναι σαφές στον αναγνώστη ότι το εγχειρίδιο αυτό δεν επιχειρεί να δώσει απαντήσεις σχετικά με το γιατί κάποιος ατομικά καταφεύγει στα ναρκωτικά, ούτε να αναπτύξει ένα σκεπτικό σχετικά με τους 6
ενδεδειγμένους τρόπους θεραπείας και απεξάρτησης (καθώς αυτοί ρυθμίζονται από το νόμο). Κυρίως, ενδιαφέρεται να γίνουν κατανοητά αφενός οι συνθήκες μέσα στις οποίες κάποιος κοινωνικοποιείται στα ναρκωτικά και αφετέρου οι όροι υπό τους οποίους διαμορφώνονται αυτές οι συνθήκες, επειδή σε αυτές μπορεί να παρέμβει μεταξύ άλλων και η αστυνομία. Επομένως, δεν αφορά αυτό το εγχειρίδιο την ανάλυση των ειδικότερων μεθόδων που ακολουθούν οι φορείς πρόληψης και θεραπείας, όπώς ο Ο.ΚΑ.ΝΑ., προκειμένου να επιτύχουν την απεξάρτηση (αν και περιγράφονται αυτές οι πολιτικές, βλ. επομ.). Η ύλη του παρόντος εγχειριδίου είναι διαρθρωμένη κατά τρόπο ώστε ώστε ο αναγνώστης να μεταβαίνει από το γενικό στο ειδικό και περαιτέρω στο ειδικότερο. Με δεδομένη την πολυπλοκότητα του θέματος και τη συνεχή «διαπλοκή» των ζητημάτων ασφάλειας με τα ζητήματα υγείας των εξαρτημένων, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ύλης είναι απαραίτητο ο εκπαιδευόμενος να αποκτά πρώτα τη γενική ιδέα των προβλημάτων που εμπλέκονται με κάθε ζήτημα και να λαμβάνει τις σχετικές βασικές γνώσεις επί των θεμάτων αυτών, και στη συνέχεια να προσεγγίζει τα ειδικότερα θέματα, τα επιμέρους προβλήματα που ανακύπτουν και τις πρακτικές που υποδεικνύονται κατά περίπτωση. Ειδικότερα η ύλη που ακολουθεί διαρθρώνεται σε τρία μέρη: Το πρώτο μέρος: α) προσεγγίζει γενικά το πρόβλημα των ναρκωτικών και αναλύει τις βασικές πολιτικές που ακολουθούνται για την αντιμετώπιση των ναρκωτικών στην Ελλάδα και διεθνώς, β) εξετάζει τους γενικότερους παράγοντες σε εθνικό και διεθνές επίπεδο που διαμορφώνουν το πρόβλημα των ναρκωτικών, γ) περιγράφει συνοπτικά το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο είναι υποχρεωμένος να δρα ο αστυνομικός και δ) αναλύει ζητήματα που σχετίζονται με την πορεία προς την εξάρτηση, τις ιδιαιτερότητες του κοινωνικού περιβάλλοντος στο Μητροπολιτικό χώρο με έμφαση στην Αθήνα, την κοινωνική οργάνωση του κόσμου της λιανικής αγοράς ναρκωτικών και τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στη ζωή του εξαρτημένου και ε) ζητήματα περιβάλλουσας εγκληματικότητας και θυματοποίησης των εξαρτημένων. Το δεύτερο μέρος εξετάζει συνοπτικά βασικές αρχές λειτουργίας και δράσης της αστυνομίας με άξονα τα ανθρώπινα δικαιώματα, τους όρους επαγγελματικής διαμόρφωσης των αστυνομικών, τα προβλήματα που ανακύπτουν κατά τη διαδικασία αυτή και τις συνέπειές τους, τα αποτελέσματα της ψυχολογικής πίεσης των αστυνομικών, τη διαδικασία και καλές πρακτικές ένταξής τους σε επικίνδυνες περιοχές με έντονα προβλήματα ναρκωτικών και καλές πρακτικές αυτοπροστασίας τους, τις ιδιαιτερότητες αστυνόμευσης των εξαρτημένων και ειδικότερα τα ζητήματα που άπτονται της διακριτικής ευχέρειας της αστυνομίας σε σχέση με τη νομιμότητα της δράσης της, βάσει και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Το τρίτο μέρος εστιάζει αποκλειστικά στη μείωση της βλάβης και ειδικά στη μείωση της βλάβης από την πλευρά της αστυνομίας. Αναλύονται οι ρόλοι και οι 7
τρόποι με τους οποίους συμβάλλουν στη μείωση της βλάβης οι επαγγελματίες street workers, η στάση της κοινότητας, το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί η αστυνομία. Τέλος, εξετάζονται αναλυτικά οι αρχές του προτύπου της ήπιας αστυνόμευσης που μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της βλάβης και οι δυνατότητες που έχει η αστυνομία να συνδράμει και να χειριστεί καταστάσεις υπερδοσολογίας και στερητικού συνδρόμου μέσα από ένα πλέγμα καλών πρακτικών που υποδεικνύονται στους εκπαιδευόμενους. Ας σημειωθεί ότι ένα μέρος της ύλης προέκυψε και από τα πορίσματα της έρευνας που διεξήχθη με συμμετέχοντες τους εκπαιδευθέντες του Α και Β κύκλου επιμόρφωσης στο πλαίσιο του παρόντος προγράμματος σχετικά με τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες και τα προβλήματά τους. Έτσι, ένα μέρος της ύλης, ειδικά σε ό,τι αφορά τη μείωση της βλάβης, επεκτάθηκε πέρα από την αστυνομία τάξης και στην αστυνομία ασφάλειας, ενώ παράλληλα εμπλουτίσθηκαν τα παραρτήματα με αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τις επιδράσεις των ψυχοδραστικών ουσιών. Η ύλη του εγχειριδίου αναπτύσσεται σε μια διαδραστική λογική καθώς το παρόν εγχειρίδιο πρόκειται να αποτελέσει στην τελική του μορφή ένα dynamic book. Η διαδραστική-δυναμική ανάπτυξη του εγχειριδίου παρέχει τη δυνατότητα πολλαπλών προσεγγίσεων στην ύλη. Πρώτον, δίνεται η δυνατότητα να διαβάζεται η ύλη με τη σειρά με την οποία παρατίθεται και να γίνεται επομένως μια «σάρωση» του υλικού και των θεμάτων στα οποία αναφέρεται. Δεύτερον, κάθε ενδιαφερόμενος, ακόμα και εκείνος που είναι λιγότερο εξοικειωμένος με τις έννοιες και τα ζητήματα που πραγματεύεται το εγχειρίδιο, μπορεί να χρησιμοποιήσει τους συνδέσμους (λέξεις που είναι με διαφορετικό χρώμα και έντονη γραφή) για να εμβαθύνει σε επιμέρους ζητήματα ή να πληροφορηθεί σχετικά από τις διευθύνσεις ιστοσελίδων. Στην τελική εκδοχή του βιβλίου, θα αναδύεται ένα μενού που θα συνδέει το χρήστη με τους συνδέσμους και την κατάλληλη πληροφορία. Στην έντυπη και πρώτη ηλεκτρονική μορφή του εγχειριδίου αυτοί οι σύνδεσμοι παραπέμπουν σε επισυναπτόμενα παραρτήματα. 8
ΜΕΡΟΣ Α ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Στην εποχή μας η κατανόηση βασικών διαδικασιών μέσα από τις οποίες καθορίζεται η θέση ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνικής ομάδας μέσα στην κοινωνία, είναι εξαιρετικά κρίσιμη και τούτο επειδή τα πράγματα εξελίσσονται, όσο ποτέ πριν, σε αλληλεπίδραση με τους «άλλους». Συχνά κάθε ατομική ή συλλογική δράση, νόμιμη ή παράνομη, συνδέεται (επηρεάζεται ή επηρεάζει) άμεσα ή έμμεσα, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, με τις γενικότερες εξελίξεις, δηλαδή τις γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που επιδρούν στη ζωή μας άμεσα. Συνδέεται επίσης και με θεσμικές αντιδράσεις που ρυθμίζουν αυτές τις μεταβολές. Το πρόβλημα των ναρκωτικών και των εξαρτήσεων δεν εξαιρείται από αυτή την επίδραση γενικότερων κοινωνικών παραγόντων, παρά το γεγονός ότι οι αιτίες της εξάρτησης σε ατομικό επίπεδο είναι πολύπλοκες. Πρόκειται για ένα κοινωνικό πολυπαραγοντικό πρόβλημα που είναι αντικείμενο διεπιστημονικού ενδιαφέροντος, αλλά και αντικείμενο πολυ-επίπεδων, διαφορετικών, κρατικών και δημόσιων πολιτικών. Από αυτή την άποψη, για να ασχοληθεί κάποιος με τον απαιτούμενο επαγγελματισμό και αποτελεσματικότητα με τα ναρκωτικά και την καθημερινότητά τους, ειδικά ως αστυνομικός, δεν αρκεί να εφαρμόζει απλά εντολές και το γράμμα του νόμου. Αντίθετα είναι σκόπιμο να μπορεί να εξηγεί και να συνεκτιμά τους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωσή της πραγματικότητας τόσο της ζήτησης όσο και της προσφοράς αλλά και στις μεταβολές τους, ώστε να λειτουργεί αποτελεσματικά και με δικαιοκρισία κατά την άσκηση κυρίως της διακριτικής του ευχέρειας και να οριοθετεί τη δράση του. Επομένως, ο αστυνομικός οφείλει να γνωρίζει και να αντιλαμβάνεται και τους γενικότερους παράγοντες που επιδρούν σε κάθε μεταβολή της προσφοράς και της ζήτησης (βλ. προηγ. και όσα αναφέρθηκαν στην Εισαγωγή). Έτσι, οι λογικές απαντήσεις στα ερωτήματα και τα προβλήματα που η καθημερινότητα των ναρκωτικών και των εξαρτήσεων υποβάλλει, βρίσκονται πέραν της απτής πραγματικότητας που έχει ενώπιόν του ο αστυνομικός, καθώς συνδέονται με γενικότερες κοινωνικές συνθήκες. Η γνώση αυτών των παραγόντων συμβάλλει στην αξιόπιστη εκτίμηση της πραγματικότητας και στην καταλληλότερη ανάπτυξη της αστυνόμευσης. Είναι επομένως απρόσφορες οι αποσπασματικές οδηγίες που συρρικνώνουν το πρόβλημα σε περιπτωσιολογία. Αντίθετα, κάθε αστυνομικός οφείλει να έχει μία συνολική εποπτεία των διαστάσεων του προβλήματος. Αυτή ακριβώς είναι και η στόχευση των επομένων κεφαλαίων. 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Διεθνώς, οι δημόσιες πολιτικές για τα ναρκωτικά αφορούν δύο κυρίως τομείς: α) την προστασία της υγείας του πληθυσμού με το ενδιαφέρον να εστιάζεται στην πρόληψη της διάδοσης της ζήτησης ναρκωτικών, στην εξωποινική υγειονομική μεταχείριση, στην προστασία των εξαρτημένων και φυσικά στη θεραπεία τους, και β) την προστασία της δημόσιας ασφάλειας και της δημόσιας τάξης, με τις πολιτικές να εντάσσονται στο πεδίο της αντεγκληματικής πολιτικής και να στοχεύουν και στον έλεγχο της ζήτησης και στη μείωση της προσφοράς των ναρκωτικών. Γίνεται επομένως φανερό, ότι η μείωση της ζήτησης είναι εκείνο το πεδίο στο οποίο συναντώνται οι πολιτικές υγείας με την αντεγκληματική πολιτική και, συνεπώς, ότι πρόκειται για ένα ζήτημα με διεπιστημονικό χαρακτήρα. Επιπλέον, δεν πρόκειται για δύο τελείως ανεξάρτητες μεταξύ τους πολιτικές καθώς οι γενικές στοχεύσεις τους είναι οι ίδιες, όπώς συμβαίνει σήμερα στην περίπτωση της μείωσης της βλάβης, στην οποία θα αναφερθούμε αναλυτικά σε επόμενο κεφάλαιο. Επίσης, οι πολιτικές αυτές δεν διαμορφώνονται αυθαίρετα ούτε και αποκομμένα από τις συνέργειες των διεθνών φορέων και οργανισμών που σχεδιάζουν και διαμορφώνουν τις γενικές κατευθύνσεις για αυτές τις πολιτικές. Κατά συνέπεια, προκύπτουν άμεσα τρία ζητήματα προς εξέταση: α) η σύντομη επισκόπηση του διεπιστημονικού χαρακτήρα του προβλήματος των ναρκωτικών, β) η εξέταση των πολιτικών για την υγεία και τον ποινικό έλεγχο των ναρκωτικών και των εξαρτημέων που ακολυθούνται στην Ελλάδα και γ) η εξέταση των πολιτικών που ακολουθούνται διεθνώς για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να περιγραφούν συνοπτικά:α) η φύση του προβλήματος των ναρκωτικών όπώς προσεγγίζεται από διάφορους επιστημονικούς κλάδους, ζήτημα το οποίο συναρτάται με τις πολιτικές που ακολουθούνται και β) οι βασικές πολιτικές για την αντιμετώπιση των ναρκωτικών στην Ελλάδα. Με αυτό τον τρόπο θα μπορεί να κατανοήσει κάποιος όχι μόνο τους λόγους για τους οποίους σε ένα τέτοιο ζήτημα εμπλέκονται περισσότεροι το ενός επιστημονικοί κλάδοι και φορείς, αλλά να κατανοήσει την συμπληρωματικότητα και την ανάγκη συνεργασίας μεταξύ τους. Ι. Η φύση του προβλήματος των ναρκωτικών: Κοινωνικό ή οργανικό ζήτημα; Ο διεπιστημονικός χαρακτήρας του προβλήματος των ναρκωτικών και ειδικότερα των εξαρτήσεων, έχει ως συνέπεια τα βασικά ερωτήματα που θέτει η 10
επιστημονική κοινότητα, όπώς και το ερευνητικό επιστημονικό ενδιαφέρον, να μην είναι πάντοτε ομοιογενή. Αλλά ούτε και οι απόψεις των επιστημόνων του ίδιου ή διαφορετικού γνωστικού αντικειμένου συγκλίνουν πάντοτε μεταξύ τους. Το βέβαιο είναι ότι κάθε επιστημονικός κλάδος εξετάζει ένα μέρος του προβλήματος και από διαφορετική οπτική. Όμως, ορισμένες βασικές διαφορές επιστημολογικού χαρακτήρα διέπουν οριζόντια όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Πρόκειται για διαφορές που βασίζονται στο θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τους λόγους για τους οποίους κάποιος οδηγείται στη χρήση και στην εξάρτηση. Το ζήτημα σχηματικά διατυπώνεται περίπου ως εξής (βλ. αντί άλλων Βιδάλη, 2013): Από τη μία πλευρά υποστηρίζεται ότι υπάρχει μια γενετική, βιολογική, ψυχολογική και/ή κοινωνική προδιάθεση του ατόμου να καταφύγει στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Δηλαδή θεωρείται ότι είναι η ίδια η συγκρότηση του ατόμου που επιδρά στη διαμόρφωση του κοινωνικού του περιβάλλοντος και της ζωής του για διαφορετικές αιτίες (βιολογικές, ψυχολογικές, γενετικές, κλπ.) και αναζητούνται οι αιτίες της εξάρτησης στο ίδιο το εξαρτημένο άτομο καθώς θεωρείται ότι ο εξαρτημένος είναι διαφορετικός από τον μη εξαρτημένο οντολογικά και άρα η εμπλοκή με τις ουσίες και μία ενδεχόμενη εξάρτηση από αυτές, δεν θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα. Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται ότι η εμπλοκή με τη χρήση ναρκωτικών σχετίζεται με την κοινωνική κατασκευή του προβλήματος, δηλαδή την επίδραση της κοινωνικής δομής στο άτομο. Έτσι εξετάζονται οι συνθήκες υπό τις οποίες η οργάνωση και η λειτουργία της κοινωνίας (από την οικογένεια, το σχολείο κλπ. έως και το κράτος) ωθούν συνδυαστικά στην παράνομη προσφορά-αγορά ναρκωτικών, στη διαμόρφωση της ζήτησης, στη διαμόρφωση της κανονικότητας, της νομιμότητας και της παρανομίας. Η προσέγγιση αυτή θεωρεί ως δεδομένο ότι ο εξαρτημένος δεν είναι διαφορετικό άτομο από τους άλλους και ότι ο καθένας, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, θα μπορούσε να «πέσει» στα ναρκωτικά. Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με την ανάλυση και τις επιμέρους θέσεις αυτών των επιστημολογικών παραδοχών και ερωτημάτων. Αξίζει όμως να τονιστεί ότι η πρώτη αναφέρεται στο πρόβλημα των ναρκωτικών εστιάζοντας στους ατομικούς παράγοντες ενώ η δεύτερη εστιάζει σε διαρθρωτικούς παράγοντες που έχουν σχέση με τη συγκρότηση και λειτουργία των κοινωνικών δομών. Σήμερα, ωστόσο, έχουν διαμορφωθεί επιμέρους ενδιάμεσες ή και συνθετικές τάσεις που επιχειρούν να συγκεράσουν τις δύο αυτές προσεγγίσεις. Οι αναζητήσεις σχετικά με τους λόγους για τους οποίους κάποιος οδηγείται στα ναρκωτικά είναι πολύ παλιές. Ωστόσο, παρά το εύρος των ερευνών που έχουν εκπονηθεί όλα αυτά τα χρόνια, ειδικά στον 20 ο αιώνα, η επιστημονική έρευνα δεν έχει οδηγήσει σε σταθερές και απόλυτες παραδοχές. Όπώς αναφέρεται και σε πρόσφατη Έκθεση της Επιτροπής Πολιτικής για τα ναρκωτικά στο Ηνωμένο Βασίλειο (UKDPC, 2012, σ. 79), δεν υπάρχει συμφωνία σχετικά με τους λόγους για τους οποίους κάποιος μπορεί να επιλέξει να κάνει χρήση ψυχοδραστικών ουσιών. Ούτε υπάρχει μια μοναδική απάντηση σχετικά με το εάν οι αιτιακοί 11
παράγοντες της εξάρτησης είναι η ασθένεια, η ηθική κατάπτωση ή η κοινωνική κατασκευή (ό.π., σ. 51). Τα κατά καιρούς πορίσματα στην επιστημονική έρευνα έχουν υποδείξει ως αιτιακούς παράγοντες άλλοτε εκείνους που ανάγονται στην προσωπικότητα και σχετίζονται με την αναζήτηση έντασης, την εξωστρέφεια και τον αυτοέλεγχο, άλλοτε παράγοντες σχετικούς με τη ψυχική υγεία ή κοινωνικούς παράγοντες (π.χ. γονεϊκά πρότυπα συμπεριφοράς, αρνητικά γεγονότα στη ζωή ή και διάλυση της οικογένειας) και άλλοτε περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπώς οι ευκαιρίες πρόσβασης στα ναρκωτικά κλπ. Ανάλογοι παράγοντες μπορούν να υποδειχθούν και σε ό,τι αφορά τη συνέχιση της χρήσης και τη διολίσθηση στην προβληματική χρήση. Σημαντικό ρόλο έχει επίσης και η εμπειρία, δηλαδή η ποιότητα της εμπειρίας η οποία, σύμφωνα με μία άποψη, επηρεάζεται και από βιολογικούς παράγοντες σχετικούς με τους υποδοχείς του εγκεφάλου που αποκωδικοποιούν την εμπειρία αλλά και με τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτή βιώνεται. Η υλική και κοινωνική υποστήριξη του ατόμου έχουν επίσης σημασία, καθώς η έλλειψη υποστήριξης αυξάνει τον κίνδυνο και αφήνει απροστάτευτο το άτομο απέναντι σε κινδύνους. Έτσι προκύπτει και η στενή σχέση ανάμεσα στην κοινωνική ανέχεια, την κοινωνική αποδιάρθρωση και το πρόβλημα των ναρκωτικών (UKDPC, ό.π.). Σήμερα, ορισμένες επιστημονικές προσεγγίσεις θεωρούν ότι η ευαλωτότητα ενός ατόμου σχετικά με τη χρήση ναρκωτικών και τα προβλήματα που αυτή συνεπάγεται, προκύπτει ως μία σύνθεση γενετικών, νευροβιολογικών και συμπεριφορικών παραγόντων που διαμορφώνουν μια προδιάθεση του ατόμου (UKDPC, ό.π., σ. 51., Sloboda, Z., Glantz, M.D. & Tarter, R.E., 2012). Πρόκειται για μία τάση που συνδέεται με τις προσπάθειες μερίδας των επιστημόνων και από το χώρο της Εγκληματολογίας και από το χώρο της Βιογενετικής αλλά και της Ψυχιατρικής, να εντοπίσουν από νωρίς (από τη νεαρή ηλικία) προγνωστικούς παράγοντες για την πορεία ενός ατόμου, συνδεδεμένους και με τη λειτουργία του εγκεφάλου, οι οποίοι ορίζονται ως παράγοντες κινδύνου (risk factors) και οι οποίοι κατά την άποψη αυτή διαμορφώνουν την συμπεριφορά. Υποστηρίζεται για παράδειγμα (CCSA, 2014), ότι η ευαλωτότητα στα ναρκωτικά μπορεί να σχετίζεται με κληρονομικούς παράγοντες, αλλά επιτείνεται ή υποχωρεί ανάλογα με τις εμπειρίες της πρώιμης ζωής (οικογενειακή ζωή, τραυματικές εμπειρίες σχετικά με μαθησιακές ικανότητες κ.λ.π.): σύμφωνα με αυτές τις θεωρήσεις παράγοντες όπώς, για παράδειγμα, το κληρονομικό υπόστρωμα και η βιωματική εμπειρία αλληλεπιδρούν και μπορούν να καθορίσουν την γονιδιακή ανάπτυξη και την ανάπτυξη του εγκεφάλου κατά τα πρώτα αναπτυξιακά στάδια του ατόμου Προκαλείται έτσι μια αλλαγή στη διαδικασία ανάπτυξης. Αυτή η αλλαγή στην ανάπτυξη θεωρείται παράγοντας κινδύνου για την κατάχρηση ουσιών (CCSA, ό.π., EMCCDA, 2009). Στην κατεύθυνση αυτή, από την πλευρά της λεγόμενης εξελικτικής προσέγγισης (developmental approach) υποστηρίζεται, για παράδειγμα, ότι διαταραχές που είναι σχετικές με τη χρήση ουσιών στην ενήλικη ζωή, μπορεί να συνδέονται με ζητήματα νοητικής υγείας που άρχισαν κατά την παιδική ηλικία και επηρέασαν την «επεξεργασία» συναισθημάτων και ερεθισμάτων 12
από τον εγκέφαλο. Συνεπώς, η γνώση και η αξιολόγηση αυτών των παραγόντων μπορεί να οδηγήσει σε εξατομικευμένα προγράμματα πρόληψης και θεραπείας σχετικά με τα ναρκωτικά (CCSA, ό.π.). Επιπλέον, σύμφωνα πάντα με το ίδιο ρεύμα σκέψης, ανάλογες εκτιμήσεις μπορούν να γίνουν και σε άλλες μορφές παραβατικών ή παράνομων συμπεριφορών (εγκλημάτων), οι οποίες έχουν συχνά διεπιστημονικό χαρακτήρα. Ειδικότερα, σε ό τι αφορά το έγκλημα, η εξελικτική προσέγγιση ασχολείται κυρίως με τα μικρο-εγκλήματα και τις παραβατικές συμπεριφορές, με το σκεπτικό ότι, όταν η εμπλοκή με το έγκλημα αρχίζει σε μικρή ηλικία, παραπέμπει σε ζητήματα χαμηλού αυτοελέγχου και σε μεγάλες πιθανότητες να εξελιχθεί σε μία εγκληματική καριέρα. Ωστόσο, δεν πρόκειται για ομοιογενή προσέγγιση. Από τη μία μεριά υποστηρίζεται ότι η εμφάνιση εγκληματικής συμπεριφοράς οφείλεται σε εκ γενετής προδιάθεση του ατόμου που σχετίζεται με την φιλαυτία του και τον εγωϊσμό του. Ως αντίδοτο σε αυτές τις τάσεις προτάθηκε η κοινωνικοποίηση των παιδιών με αυστηρούς όρους, ώστε το παιδί να μην αναπτύξει ροπή προς το έγκλημα και να μειωθούν οι ευκαιρίες για τη διάπραξη εγκλημάτων. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι είναι οι εμπειρίες της πρώιμης ηλικίας και όχι η εκ γενετής προδιάθεση του ατόμου που καθορίζουν την εμπλοκή με το έγκλημα (Developmental Criminology) (βλ. αναλυτικά σε Lilly, J.R., Cullen, F.T., Ball, R.A., 2007, σελ. 317). Ανεξάρτητα από τις επιμέρους διαφορές τους, οι απόψεις που αποδίδουν την εμπλοκή με τα ναρκωτικά και το έγκλημα σε γενετικούς, κληρονομικούς ή βιωματικούς παράγοντες, είναι γεγονός ότι εντοπίζουν την αιτία ή τουλάχιστον τη βασική αιτία για την «παραβατική» ή «εγκληματική» εμπλοκή στο ίδιο το άτομο. Ωστόσο, γίνεται ολοένα ευρύτερα δεκτό, ότι ακόμα και οι γεννετικοί προγνωστικοί παράγοντες κινδύνου, για να οδηγήσουν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες, όπώς οι κοινωνικές συνθήκες και οι περιβαλλοντικές εμπειρίες. Οι απόψεις που προαναφέρθηκαν έχουν δεχθεί σφοδρή κριτική (π.χ. ότι αγνοούν τη σχετικότητα του εγκλήματος και του νόμου, τη σχέση «καλής»-θεμιτής και «κακής»-αθέμιτης βίας κλπ.). Ακόμα και όσοι τις υποστηρίζουν ή δεν είναι αρνητικοί προς αυτές, δέχονται ότι οι εξωτερικοί παράγοντες είναι αυτοί που έχουν ένα καθοριστικό ρόλο στις συμπεριφορές των ανθρώπων (βλ. σε UKDPC, ό.π., σ. 51., Sloboda, Z., Glantz, M.D. & Tarter, R.E., 2012). Έτσι, ανακύπτουν στη συζήτηση οι κοινωνικοί παράγοντες. Οι κοινωνικοί παράγοντες δεν αποτελούν μια ενιαία κατηγορία. Εδώ και πολλά χρόνια έχει αποδειχθεί ότι το ζήτημα των εξαρτήσεων συνδέεται και με τους όρους κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού, με τις απαγορευτικές πολιτικές που από τη μία δημιουργούν «αποδιοπομπαίους τράγους» και οδηγούν τους ανθρώπους στη φυλακή αντί στο σχολείο και από την άλλη ευνοούν την ανάπτυξη παράνομων αγορών, που κερδίζουν εκατομμύρια από τη διακίνηση ναρκωτικών και την εκμετάλλευση των εξαρτημένων και των κοινωνικά αδύναμων παραγωγών. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι αιτίες που καθορίζουν την έκταση των εξαρτήσεων, όπώς και το βαθμό εμπλοκής με την αγορά ναρκωτικών, ποικίλουν, 13
ανάγονται ωστόσο στους όρους της κοινωνικής ζωής και στην αλληλεπιδρασή τους με το άτομο. Ανάγονται, δηλαδή, στις κοινωνικές συνθήκες, στο ρόλο της τεχνολογίας, του Κράτους, της αστυνομίας, των δικαστηρίων και στον καθοριστικό ρόλο του σχολείου. Επιπλέον, και σύμφωνα πάντα με την ίδια προσέγγιση, κύριες αιτίες για την έκρηξη του πληθυσμού των εξαρτημένων θεωρούνται η σχετική αποστέρηση και ο κοινωνικός ανταγωνισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός, οι αντιφάσεις των κοινωνικών δομών και θεσμών, οι δυσλειτουργίες τους και οι επιπτώσεις που έχουν αυτές στον κοινωνικό στιγματισμό των ευάλωτων ομάδων και ο τρόπος που διαμορφώνονται οι σχέσεις κράτους-πολίτη. Ανάμεσα στις αιτίες αυτές, περιλαμβάνεται και η υπερ-ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας των ναρκωτικών και οι συνέπειές της (βλ. σχετ. Βιδάλη, 2013). Η σημασία των επιστημονικών-ερευνητικών πορισμάτων, που προκύπτουν από καθεμιά από αυτές τις επιστήμες στις οποίες πολύ συνοπτικά και αποσπασματικά αναφερθήκαμε, έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για πορίσματα και θέσεις που οδηγούν σε πολιτικές αντιμετώπισης του προβλήματος των ναρκωτικών σε διάφορα πεδία δημόσιων πολιτικών. Ειδικότερα, πρόκειται για πολιτικές που συνδέονται εναλλακτικά: α) με το απαγορευτικό πρότυπο, β) με το αντι-απαγορευτικό πρότυπο που αφορά μία απόλυτη στάση σχετικά με τη χρήση και γ) με το πρότυπο ελεγχόμενης χρήσης. Το απαγορευτικό πρότυπο με διάφορες παραλλαγές ακολουθείται σε μεγάλο μέρος των Ευρωπαϊκών κρατών, αν και τα τελευταία χρόνια η τάση αυτή έχει αρχίσει να αναθεωρείται. Συμπερασματικά, επισημαίνουμε ότι, μέχρι σήμερα, για κάθε διαφορετική πολιτική που υιοθετείται έχει ασκηθεί κριτική, αν και έχουν διατυπωθεί συναινέσεις στον επιστημονικό κόσμο. Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η εξέλιξη και των κοινωνικών και των θετικών επιστημών προσδίδει μακροπρόθεσμα μια σχετικότητα σε κάθε επιστημονική προσέγγιση και θέση καθώς η κοινωνική μεταβολή και η επιστημονική εξέλιξη συντελούν ώστε κάτι που σήμερα θεωρείται βέβαιο να καταρρίπτεται αύριο από νέες παραδοχές και επιστημονικά ευρήματα. Έχοντας πολύ συνοπτικά περιγράψει όψεις του προβλήματος των ναρκωτικών που απασχολούν την επιστημονική έρευνα, στη συνέχεια θα εξετασθούν οι βασικές πολιτικές για τα ναρκωτικά που ακολουθούνται στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. ΙΙ. Οι πολιτικές υγείας για τα ναρκωτικά στην Ελλάδα: Η εξάρτηση ως ασθένεια Οι πολιτικές που ακολουθούνται στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. στον τομέα της υγείας ακολουθούν μία πλουραλιστική προσέγγιση σχετικά με τη θεραπεία και την κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων (θεραπευτικό πρότυπο), η οποία εμπνέεται από τη γενική παραδοχή ότι ο εξαρτημένος είναι ασθενής, η εξάρτηση ασθένεια και, κατά συνέπεια, ο εξαρτημένος δεν μπορεί με δικές του δυνάμεις να αποβάλει αυτή την έξη (βλ. επομ.). Η παραδοχή αυτή έχει συνέπειες 14