ΚΕΦ.3: Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

ΚΕΦ.3: Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ Θα μάθουμε να: διακρίνουμε τα πολιτεύματα σύγχρονα και παλαιότερα γνωρίσουμε την Αθηναϊκή Δημοκρατία αναλύσουμε το πολίτευμα της Ελλάδας αξιολογήσουμε τα διάφορα εκλογικά συστήματα κατανοήσουμε την έννοια του Συντάγματος, τη σημασία του για το δημοκρατικό πολίτευμα, και τις βασικές του αρχές αναλύσουμε τη διάκριση των λειτουργιών

3.1. Μορφές πολιτευμάτων Πολίτευμα: ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας της πολιτείας, ο τρόπος διακυβέρνησης Διάκριση πολιτευμάτων σύμφωνα με τον Αριστοτέλη: 1. Βασιλεία (μοναρχία): την εξουσία ασκεί ένας, ο βασιλιάς που διακρίνεται για την αρετή, καταγωγή, και τον πλούτο του 2. Αριστοκρατία: την εξουσία ασκούν οι άριστοι που διακρίνονται για την αρετή, καταγωγή και τον πλούτο τους 3. Δημοκρατία: την εξουσία ασκούν οι πολλοί, όμοιοι και ίσοι στην αρετή, καταγωγή και πλούτο, ενώ ο λαός μετέχει στην εξουσία, με παράδειγμα τη κλασσική Αθήνα, όπου οι νόμοι ψηφίζονται από την Βουλή και την εκκλησία του Δήμου Τα πολιτεύματα είναι ορθά, όταν η κυβέρνηση γίνεται με σκοπό το κοινό συμφέρον. Παρεκβάσεις (παραβιάσεις) των προηγούμενων πολιτευμάτων είναι: 1. Τυραννία: όταν ο μονάρχης κυβερνά με γνώμονα το συμφέρον του 2. Ολιγαρχία: κυβερνά μία μειοψηφία που στηρίζεται στον πλούτο και εξυπηρετεί τα συμφέροντα της 3. Οχλοκρατία: κυβερνάει το πλήθος εν ονόματι της ελευθερίας & ισότητας και των συμφερόντων των φτωχών

3.1. Μορφές πολιτευμάτων (συνέχεια) Εμφάνιση 2 νέων πολιτευμάτων τον 20 ο αιώνα, πολιτευμάτων ολοκληρωτικών με διάθεση παγκόσμιας επικράτησης Κομμουνισμός Βασίσθηκε στις θεωρίες των Marx, Engels δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, παρά μόνο κρατική» αναγνωρίζεται μόνο το κομμουνιστικό κόμμα που διαχειρίζεται την εξουσία εν ονόματι της εργατικής τάξης με την επανάσταση του 1917 εφαρμόστηκε στη Ρωσία, και σταδιακά στη συνέχεια στις υπόλοιπες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης Από το 1949 και στη Κίνα Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1989), σήμανε και τη κατάρρευση του κομμουνισμού Φασισμός κίνημα που δημιουργήθηκε από τον Μουσολίνι «το κράτος είναι η ανώτερη δύναμη με δικαίωμα να ελέγχει κάθε μορφή δραστηριότητας» αναγνωρίζεται μόνο το φασιστικό κόμμα, που συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες, που απαιτεί υπακοή απ όλους κάτι που επιβεβαιώνεται από μεγάλες λαϊκές συγκεντρώσεις Εφαρμόστηκε τη περίοδο μεσοπολέμου (1919-1939) στην Ιταλία και Γερμανία και με παραλλαγές σε άλλες χώρες Τα πολιτεύματα άλλοτε αλλάζουν και άλλοτε ανατρέπονται, ενώ η Δημοκρατία κινδυνεύει κυρίως από τους δημαγωγούς, και είναι αναγκαίο οι πολίτες να τη προστατεύουν.

3.2. Το πολίτευμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας Θεμέλια της Δημοκρατίας (όπως τέθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και ισχύουν και σήμερα) 1. Η ισοπολιτεία: η πολιτεία αντιμετωπίζει με ισότητα όλους τους πολίτες. - κάθε πολίτης έχει δικαίωμα ν αναλάβει καθήκοντα διοικητικά, δικαστικά - κάθε πολίτης έχει υποχρέωση να συμμετέχει ανάλογα με τις δυνάμεις του στα δημόσια βάρη (φορολογία, στράτευση κλπ), ενώ κανείς δεν αποκλείεται λόγω ταπεινής κοινωνικής καταγωγής και θέσης - το μοναδικό κριτήριο για την επιλογή ενός πολίτη είναι η ατομική αξία 2. Η ισονομία: οι νόμοι αντιμετωπίζουν τους πολίτες με ισότητα, αφού «όλοι είναι ίσοι απέναντι του νόμου» 3. Η ισηγορία: κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να λάβει τον λόγο στην εκκλησία του δήμου, και να εκφράσει τη γνώμη του για οποιοδήποτε ζήτημα

3.2. Το πολίτευμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (συνέχεια) Η ουσία της αθηναϊκής δημοκρατίας έγκειται στη συμμετοχή των πολιτών: στην εκκλησία του δήμου: όπου δικαίωμα συμμετοχής είχαν όλοι οι πολίτες, που είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις Οι συγκεντρώσεις (στην αγορά, ή στην Πνύκα, ή στο θέατρο του Διονύσου) διαρκούσαν από την αυγή έως τη δύση του ηλίου με συμμετοχή χιλιάδων πολιτών. Σημαντική εξουσία της η ψήφιση νόμων, η εκλογή αρχόντων και η επιβολή εξορίας, καθώς και η απόφαση για πόλεμο, ειρήνη και συμμαχίες. στην Βουλή: όπου δικαίωμα συμμετοχής είχαν οι γνήσιοι πολίτες (με συμπλήρωση 30 ου έτους ηλικίας και εκπλήρωση στρατιωτικών υποχρεώσεων) αποτελούνταν από 500 μέλη για να εκλεγεί κάποιος έπρεπε να διακρίνεται για την εντιμότητα του, τον σεβασμό στους γονείς του, και το ενδιαφέρον του για τα κοινά αρμοδιότητες: πολιτικές, νομοθετικές, διοικητικές στην δικαιοσύνη: στο δικαστήριο της Ηλιαίας με δικαίωμα συμμετοχής των πολιτών που είχαν συμπληρώσει το 30 ο έτος ηλικίας, είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές υποχρεώσεις και δεν χρωστούσαν χρήματα στο δημόσιο. Οι δικαστές ήταν σαν τους σημερινούς ενόρκους.

3.2. Το πολίτευμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (συνέχεια) Συμμετοχή πολιτών (συνέχεια) στα δημόσια αξιώματα τα πιο σημαντικά ήταν: οι 9 άρχοντες (επώνυμος άρχων, άρχων βασιλεύς, πολέμαρχος, 6 θεσμοθέτες) που εκλέγονταν με κλήρωση απ όλους τους πολίτες οι 10 στρατηγοί που εκλέγονταν από την εκκλησία του δήμου Σε ορισμένα αξιώματα (π.χ. στρατηγοί) η επιλογή γινόταν με εκλογή Οι άρχοντες πριν αναλάβουν τα καθήκοντα τους υφίσταντο προληπτικό έλεγχο, ενώ κατά τη διάρκεια της θητείας τους ο έλεγχος γινόταν καθημερινός, και στο τέλος του χρόνου από τη Βουλή Η Δημοκρατία έχει αδυναμίες και συνδέεται με αρνητικά φαινόμενα, όπως είναι: o η κατάχρηση ελευθερίας, (εκφραζόμενη με αλαζονεία, καταχρήσεις) μπορεί να οδηγήσει σε κατάλυσης της. Απαραίτητοι: κανόνες & όρια στην ελευθερία o δημαγωγία & φανατισμός, και στην Αθηναϊκή Δημοκρατία αλλά και σήμερα, μέσα από κομματικές αντιζηλίες, τον λαϊκισμό και την ανευθυνότητα, μπορούν να παραλύσουν τη δημοκρατία

3.3. Το πολίτευμα της Ελλάδας Η μορφή του πολιτεύματος καθορίζεται από το άρθρο 1 του Συντάγματος που ορίζει: πολίτευμα της Ελλάδος: Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία θεμέλιο πολιτεύματος : λαϊκή κυριαρχία όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους Στοιχεία του πολιτεύματος 1. Δημοκρατία: πολίτευμα όπου την εξουσία έχει ο λαός θεμελιώδεις & αδιαπραγμάτευτες αρχές της την: ελευθερία ισότητα αρχή της πλειοψηφίας πολίτες ελεύθεροι από εσωτερικές & εξωτερικές δεσμεύσεις με δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται πολίτες ίσοι, δηλ. όλοι έχουν μία ψήφο, ενώ υπάρχει ισότητα όχι μόνο πολιτική, αλλά και οικονομική και κοινωνική ιδιαίτερο πρόβλημα όταν η πλειοψηφία απέχει είτε ουσιαστικά είτε τυπικά, και κυριαρχούν οι μηχανισμοί και οι οργανωμένες μειοψηφίες, οπότε μιλάμε για τυραννία της μειοψηφίας

3.3. Το πολίτευμα της Ελλάδας (συνέχεια) Χαρακτηριστικά δημοκρατικότητας πολιτεύματος η διάκριση των εξουσιών η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης η ύπαρξη πολλών και ανεξάρτητων κομμάτων η εφαρμογή του Συντάγματος και των νόμων ο σεβασμός των ατομικών, πολιτικών, κοινωνικών δικαιωμάτων Η Δημοκρατία έχει πολυδιάστατο περιεχόμενο είναι απαιτητικό πολίτευμα, ζητώντας από τους πολίτες: μέτρο, υπευθυνότητα, νηφαλιότητα, πειθαρχία, συνείδηση χρέους, κοινωνική αλληλεγγύη, σεβασμό στους νόμους είναι ευάλωτο πολίτευμα, αφού αφήνει ελεύθερους τους εχθρούς της να την υπονομεύουν είναι μεγαλόψυχη, αλλά οι πολίτες θα πρέπει να έχουν μνήμη και λήθη ώστε να την προστατεύουν και να επαγρυπνούν ώστε να την υπερασπίζονται

3.3. Το πολίτευμα της Ελλάδας (συνέχεια) Στοιχεία του πολιτεύματος (συνέχεια) 2. Κοινοβουλευτική Δημοκρατία: o λαός δεν ασκεί άμεσα την εξουσία, αλλά έμμεσα με τους αντιπροσώπους του λαού, δηλ. τους βουλευτές. Οι βουλευτές ασκούν ελεύθερα τα καθήκοντα τους και ψηφίζουν κατά συνείδηση, χωρίς να διώκονται για τη γνώμη ή την ψήφο τους. 3. Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική δημοκρατία, όπου ανώτατος άρχοντας του κράτους είναι ο πρόεδρος της δημοκρατίας, που εκλέγεται από το Κοινοβούλιο, ενώ οι αρμοδιότητες του είναι τυπικές (παρόμοια πολιτεύματα: Ιταλία, Γερμανία, Πολωνία) Στην προεδρική δημοκρατία ο Πρόεδρος Δημοκρατίας εκλέγεται άμεσα από τον λαό, έχει ουσιαστικές αρμοδιότητες, ενώ είναι και πρόεδρος της κυβέρνησης (παραδείγματα: H.Π.Α., Κύπρος, Ρωσία, Σερβία) Θεσμοί άμεσης δημοκρατίας: δημοψήφισμα λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία λαϊκή αρνησικυρία (veto)

3.4. Εκλογές & εκλογικά συστήματα Εκλογικό σώμα: αποτελείται απ όσους έχουν το «δικαίωμα του εκλέγειν» και πληρούν τις εξής προϋποθέσεις: είναι έλληνες πολίτες δηλ. έχουν την ελληνική ιθαγένεια (δεσμός φυσικού προσώπου προς μία πολιτεία, από τον οποίο απορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις) έχουν συμπληρώσει το 18 ο έτος δεν τους έχουν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα δεν τελούν σε δικαστική συμπαράσταση (π.χ. φρενοβλαβείς) είναι γραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους Το Σύνταγμα καθιερώνει αρχές ψηφοφορίας που αποσκοπούν στην ελεύθερη & ανόθευτη καταγραφή της λαϊκής βούλησης και είναι οι: α) άμεση ψηφοφορία (των βουλευτών από τους πολίτες) β) καθολική ψηφοφορία (δηλ. όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν) γ) μυστική ψηφοφορία δ) ταυτόχρονη ψηφοφορία (οι εκλογές γίνονται την ίδια μέρα-κυριακή σ όλη τη χώρα) ε) υποχρεωτική ψηφοφορία

3.4. Εκλογές & εκλογικά συστήματα Εκλογικό σύστημα: η μέθοδος κατανομής των βουλευτικών εδρών μεταξύ πολιτικών κομμάτων και υποψηφίων με βάση τις ψήφους που πήραν στις εκλογές. είναι ένας μηχανισμός επηρεασμού των πολιτών, αλλά δεν μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τις εκλογές Κατηγορίες εκλογικών συστημάτων: απόλυτης πλειοψηφίας α) πλειοψηφικό: σχετικής πλειοψηφίας Ο πρώτος συνδυασμός παίρνει και τις περισσότερες έδρες. Βασικό πλεονέκτημα: ανάδειξη ισχυρών κυβερνήσεων Μειονέκτημα του: αποκλεισμός εκπροσώπησης μειοψηφιών β) αναλογικό: οι έδρες κατανέμονται ανάλογα με τις ψήφους που πήραν τα κόμματα, ενώ η κατανομή των εδρών γίνεται με βάση το εκλογικό μέτρο δηλ. τον ελάχιστο αριθμό ψήφων που αντιστοιχεί σε μία έδρα, ενώ οι έδρες κατανέμονται σε 3 διαδοχικές κατανομές. Μειονέκτημα του συστήματος ότι δυσκολεύει το σχηματισμό σταθερών κυβερνήσεων. γ) μεικτά συστήματα: όπως η ενισχυμένη αναλογική, που εφαρμόζεται και στη χώρα μας, δίνει bonus 50 εδρών στο πρώτο κόμμα, επιτρέποντας τον σχηματισμό σταθερής κυβέρνησης, ενώ απαιτεί ποσοστό 3% για την είσοδο ενός κόμματος στη Βουλή.

3.5. Έννοια & ρόλος του Συντάγματος Σύνταγμα: ο καταστατικός χάρτης της χώρας, αφού περιέχει τις βασικές αρχές οργάνωσης & λειτουργίας της πολιτείας, ενώ καθορίζει τη μορφή του πολιτεύματος και τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Οι ρυθμίσεις του Συντάγματος είναι γενικές Στη συνέχεια η Βουλή ψηφίζει νόμους που πρέπει να συμφωνούν με το Σύνταγμα Οι νόμοι εξειδικεύονται με προεδρικά διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις, διοικητικές πράξεις που ρυθμίζουν λεπτομερώς ένα θέμα Η Συντακτική Βουλή μπορεί ν αλλάξει ολόκληρο το Σύνταγμα, ενώ η Αναθεωρητική Βουλή μπορεί ν αναθεωρήσει μόνο ορισμένες διατάξεις. Το Σύνταγμα ψηφίζεται είτε από τη Βουλή είτε εγκρίνεται απ ευθείας από τον λαό με δημοψήφισμα.

3.5. Έννοια & ρόλος του Συντάγματος (συνέχεια) Η σημασία του Συντάγματος είναι αναντίρρητη διότι: εξασφαλίζει τη συνύπαρξη κάθε ιδεολογίας, κοινωνικής ομάδας και ατόμου εκφράζει τις ηθικές, κοινωνικές αρχές και αντιλήψεις του λαού σημαίνει περιορισμό της κρατικής εξουσίας και υπεράσπιση δικαιωμάτων κάθε μειοψηφίας είναι σημείο αναφοράς και επίκλησης των πολιτών όταν η εξουσία ή οι άλλοι δεν το εφαρμόζουν Το Σύνταγμα επιβεβαιώνεται καθημερινά στη πράξη από τη Βουλή, την κυβέρνηση, τα δικαστήρια, τη διοίκηση και τους πολίτες, ενώ η τήρηση του αποτελεί φραγμό στην αυθαιρεσία της εξουσίας. Το Σύνταγμα πρέπει να εκφράζει την κοινωνική, οικονομική και πολιτική πραγματικότητα, γι αυτό και είναι αναγκαία η αναθεώρηση του κάτω από προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές καθορίζονται από το άρθρο 110 του Συντάγματος.

3.5. Έννοια & ρόλος του Συντάγματος (συνέχεια) Προϋποθέσεις αναθεώρησης Συντάγματος: α) ορισμένες διατάξεις δεν αναθεωρούνται: η μορφή του πολιτεύματος ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου η διάκριση των λειτουργιών και τα όργανα που τις ασκούν β) απαιτείται πλειοψηφία των 3/5 της Βουλής σε 2 ψηφοφορίες γ) απόφαση της επόμενης Βουλής με απόλυτη πλειοψηφία (151 ψήφοι), δηλ. δύο συνεχόμενες Βουλές πρέπει ν αποφασίσουν για αναθεώρηση του Συντάγματος δ) απαγόρευση νέας αναθεώρησης πριν τη παρέλευση 5ετίας. Ένα βασικό πρόβλημα δεν βρίσκεται στις ατέλειες του Συντάγματος, αλλά στη μη τήρηση ή καταπάτηση του Η ποιότητα της Δημοκρατίας εξαρτάται από την εύρυθμη λειτουργία όλων των υπόλοιπων θεσμών (Προέδρου Δημοκρατίας, Πρωθυπουργού, Βουλής, Κυβέρνησης, Δικαιοσύνης, Δημόσιας Διοίκησης, ΜΜΕ, πολιτικών κομμάτων, τοπικής αυτοδιοίκησης, συνδικαλισμού και της κοινωνίας των πολιτών).

3.6 Βασικές αρχές του Συντάγματος 1. Η λαϊκή κυριαρχία Άρθρο 1: θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό και υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους». Η αναφορά στο Έθνος υπονοεί τη μέριμνα και για τον απόδημο Ελληνισμό. Βασικές συνέπειες της λαϊκής κυριαρχίας: το τεκμήριο αρμοδιότητας ανήκει στον λαό δηλ. σε διαφωνία μεταξύ Προέδρου Δημοκρατίας-Βουλής, αρμόδιος να κρίνει είναι ο λαός μέσω εκλογών ο αυτοπεριορισμός του λαού, αφού με τη θέσπιση ή αναθεώρηση του Συντάγματος δεσμεύεται να δρα στο πλαίσιο που ορίζει το Σύνταγμα. 2. Το κράτος δικαίου Όλα τα όργανα του κράτους είναι υποχρεωμένα να εφαρμόζουν το Σύνταγμα και τους νόμους, αλλά και οι πολίτες υποχρεούνται να εφαρμόζουν τους κανόνες δικαίου, και να σέβονται τη λειτουργία των θεσμών. Η εφαρμογή ή όχι των νόμων κρίνεται από την ανεξάρτητη δικαιοσύνη.

3.6 Βασικές αρχές του Συντάγματος(συνέχεια) 3. Το κοινωνικό κράτος Κοινωνικό κράτος, ή κράτος πρόνοιας είναι εκείνο που εξασφαλίζει στους πολίτες βασικά κοινωνικά αγαθά, όπως: παιδεία, υγεία, εργασία, κοινωνική ασφάλιση, καθαρό περιβάλλον κλπ. Το κράτος πρέπει να μεριμνά για την εξασφάλιση ενός ελαχίστου ορίου κοινωνικής διαβίωσης, ενώ δεν πρέπει να προσφέρει προνόμια σε οργανωμένες ομάδες πίεσης για λόγους πολιτικού οφέλους ή πολιτικού κόστους. Η εξασφάλιση βασικών κοινωνικών αγαθών προσδιορίζεται από τις κοινωνικές εξελίξεις Ιδιαίτερα σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το κοινωνικό κράτος αμφισβητείται κυρίως από τους νεοφιλελεύθερους, με ερωτήματα να τίθενται σχετικά με τα όρια παροχών του κοινωνικού κράτους (ποιους πρέπει να καλύπτει, και με ποια μέσα )

3.6 Βασικές αρχές του Συντάγματος (συνέχεια) 4. Η διάκριση των λειτουργιών Οι εξουσίες του κράτους κατανέμονται σε διάφορα όργανα για 3 κυρίως λόγους: Το Σύνταγμα καθιερώνει τη διάκριση των λειτουργιών, ορίζοντας τα εξής: Σήμερα ισχύει η διασταύρωση των λειτουργιών, σύμφωνα με την οποία κάθε λειτουργία ανατίθεται σε ορισμένα όργανα, ενώ προβλέπεται ότι δευτερευόντως η ίδια λειτουργία ασκείται και από άλλα όργανα. Σημαντικές εξελίξεις που παρατηρούνται σήμερα η συγκέντρωση εξουσίας εμπεριέχει τον κίνδυνο κατάχρησης της εξουσίας η κατανομή της εξουσίας συνεπάγεται καλύτερη οργάνωση και αποτελεσματικότητα εξασφαλίζεται αμοιβαίος έλεγχος και ισορροπία μεταξύ τους η νομοθετική λειτουργία: ασκείται από τη Βουλή και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας η εκτελεστική λειτουργία: ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την Κυβέρνηση η δικαστική λειτουργία: ασκείται από τα δικαστήρια 1) η κυριαρχία της εκτελεστικής εξουσίας 2) η ταύτιση σχεδόν εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, αφού τη πλειοψηφία της Βουλής κατέχει το κυβερνών κόμμα που ελέγχει και την κυβέρνηση