ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ 2009-2010 Τµήµα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης και Τµήµα Εικαστικών Τεχνών (συνδιδασκαλία) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ Ι (Α εξάµηνο) ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι (Ε εξάµηνο) Ι ΑΣΚΩΝ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΟΥΛΟΣ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ Ο ΗΓΟΣ Βιβλιογραφικές προσθήκες σχετικά µε τις απαρχές της τέχνης και της φιλοσοφίας, την αρχαία φιλοσοφία και τις αρχαίες έννοιες της τέχνης...26 2. Η πλατωνική προβληµατική. Το δέκατο βιβλίο της Πολιτείας...31 2.1 Τέχνη και µίµηση...33 2.2 Το ωραίο...36 2.3 Αισθητική και ηθική...36 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στην πλατωνική προβληµατική περί τέχνης...37 3. H αριστοτελική ανασκευή...44 3.1 Η «οικεία ηδονή» της τραγωδίας...45 3.2 Η αριστοτελική απάντηση στον Πλάτωνα...48 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στον Αριστοτέλη...50 4. Η προσέγγιση της τέχνης στους ελληνιστικούς και ρωµαϊκούς χρόνους...54 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στην ελληνιστική και ελληνορωµαϊκή φιλοσοφία της τέχνης...57 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στον Πλωτίνο...63 6. Μεσαιωνική αισθητική...65 6.1 Αυγουστίνος...66 6.3 Το πρόβληµα της ερµηνείας και οι πρώτες θεωρίες της ερµηνευτικής...68 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στη µεσαιωνική αισθητική...70 7. Οι επάλληλες συµβολές της Αναγέννησης...76 7.1 Ο νεοπλατωνισµός της Αναγέννησης...76 7.2 Θεωρία της ζωγραφικής...77 7.3 Μουσική και ποιητική θεωρία...80 Βιβλιογραφικά σχόλια στην αναγεννησιακή φιλοσοφία και θεωρία της τέχνης.82 8. Η ακαδηµαϊκή κωδικοποίηση: αισθητικές θεωρίες σύµφωνα µε το πνεύµα του ορθολογισµού (17 ος και 18 ος αιώνας)...88 8.1 Ποιητική θεωρία...88 8.2 Θεωρία της ζωγραφικής και της µουσικής...90 8.3 Προς µια ενιαία αισθητική...93 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στην ορθολογιστική φιλοσοφία και τη νεοκλασική ευρωπαϊκή αισθητική του 17 ου και 18 ου αιώνα...95 9. Αισθητικές αναλύσεις σύµφωνα µε το πνεύµα της εµπειριοκρατίας. Το δοκίµιο «Σχετικά µε το κριτήριο του γούστου» του Ντέιβιντ Χιουµ....106 9.1 Το πρόβληµα του γούστου: από τον Σάφτσµπερυ στον Χιουµ...109 9.2 Οι αισθητικές ιδιότητες: από τον Χόγκαρθ στον Άλισον...110 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στην εµπειριοκρατική αισθητική...113 10. Η καντιανή προβληµατική για την καλαισθητική κρίση και τα παρεπόµενά της119 10.1 Η προβληµατική του Ιµµάνουελ Καντ...119 1
10.2 Η ανασκευή του Φρήντριχ Σίλλερ...126 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στην καντιανή προβληµατική και τα αισθητικά παρεπόµενά της...129 11. Η φιλοσοφία της τέχνης του αντικειµενικού ή απόλυτου Ιδεαλισµού...134 11.1 Η προβληµατική του Φρήντριχ Σέλλινγκ...134 11.2 Ζόλγκερ και Σλαϊερµάχερ...136 11.3 Η εγελιανή αισθητική...136 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες σχετικά µε τον γερµανικό ιδεαλισµό...139 12. Η αισθητική θεωρία του ροµαντισµού...143 12.1 Η αισθητική του συναισθήµατος...143 12.2 Θεωρίες για τη φαντασία...145 12.3 Η κατηγορία της οργανικής µορφής...147 12.4 Το γαλλικό συµβολιστικό κίνηµα...148 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες στη ροµαντική αισθητική...148 13. Φιλοσοφία, µουσική και τραγωδία...151 13.1 Ο ρόλος της τέχνης στη φιλοσοφία του Σοπενάουερ...151 13.2 Η ανάπτυξη της µουσικής αισθητικής...154 13.3 Ο Φρήντριχ Νίτσε και η ανάλυση της τραγωδίας...156 Βιβλιογραφικά σχόλια και προσθήκες...158 14. Η τέχνη για την τέχνη και η αυτονόµηση του καλλιτεχνικού πεδίου 15. Ρεαλισµός, θετικισµός, Εξελικτική, µαρξισµός 16. Τοποθετήσεις υπέρ της κοινωνικής υπευθυνότητας της τέχνης 17. Οι µεταφυσικοί και φυσιοκράτες στοχαστές των αρχών του εικοστού αιώνα 18. Η ανάπλαση της δηµιουργικής διαδικασίας: σχολή της Βιέννης και διαµόρφωση της ψυχαναλυτικής παράδοσης 19. Η «σχολή» του Αµβούργου και η ανθρωπολογία της τέχνης 20. Σηµειωτικές, σηµειολογικές, φορµαλιστικές και δοµιστικές προσεγγίσεις 21. Φαινοµενολογία, ερµηνευτική φιλοσοφία και υπαρξισµός 22. Η σχολή της Φρανκφρούρτης και η κοινωνιολογία της τέχνης 23. Γνώµονες και διαφορές: όψεις του γαλλικού αισθητικού στοχασµού 1960-1985 24. Η «αναλυτική» αισθητική παράδοση 25. Η αισθητική των «νέων µέσων» και η ανθρωπολογία των εικόνων 26. Αντί επιλόγου: η αισθητική φιλοσοφία και τα Αισθητικά σήµερα ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Monroe C. Beardsley, Ιστορία των αισθητικών θεωριών (1966), µετάφραση ηµοσθένης Κούρτοβικ και Παύλος Χριστοδουλίδης, επιστηµονική επιµέλεια Π. Χριστοδουλίδης, Αθήνα, Νεφέλη, 1989. Richard Wollheim, Η τέχνη και τα αντικείµενά της ( 2 1980/1968), µετάφραση Γιάννης Παπαδηµητρίου, επιστηµονική επιµέλεια, επιλεγόµενα Παναγιώτης Πούλος, Αθήνα, ΑΣΚΤ, 2009. Jean-Pierre Cometti, Jacques Morizot, Roger Pouivet, Ζητήµατα αισθητικής (2000), µετάφραση Στέλλα Χρυσικού, επιστηµονική επιµέλεια, επιλεγόµενα Παναγιώτης Πούλος, Αθήνα, Νήσος, 2005. Παναγιώτης Πούλος (επιµ.), Έννοιες της τέχνης τον εικοστό αιώνα, Αθήνα, ΑΣΚΤ, 2006 (µε έµφαση στον πολυεστιακό χαρακτήρα της ευρωπαϊκής παράδοσης). ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Κατά γενική οµολογία, και µολονότι έχει γραφτεί πριν σαραντατρία χρόνια (1966), η Ιστορία των αισθητικών θεωριών του Monroe C. Beardsley εξακολουθεί να προσφέρει την πιο 2
σύντοµη και διαυγή εισαγωγή στο ζήτηµα που µας απασχολεί. Θα ακολουθήσουµε παρακάτω τα χνάρια της, τουλάχιστον σε ό, τι αφορά την περίοδο από τον Πλάτωνα µέχρι τον Νίτσε: έτσι, καθώς θα συνοψίζουµε και θα αναδιατυπώνουµε µε όσο το δυνατόν απλούστερα λόγια την προβληµατική και τα επιχειρήµατα του Αµερικανού φιλοσόφου, παράλληλα θα προτείνουµε ορισµένα κριτικά σχόλια όπως και προσθήκες βιβλιογραφικού περιεχοµένου. Τόσο τα κριτικά σχόλια όσο και οι βιβλιογραφικές προσθήκες στοχεύουν να βοηθήσουν τον σηµερινό αναγνώστη αφενός να καλύψει από µόνος του κάποια κενά που υπάρχουν στην ιστορική παρουσίαση των αισθητικών θεωριών από τον Μπήρντσλεϋ (µαθήµατα τα οποία µπορεί κανείς να αντλήσει από τις θεωρήσεις, µεταξύ άλλων, του Μονταίνιου, του Πασκάλ, του Βίκο, του Ρουσσώ, του Χέρντερ, του Βίνκελµαν, του Χέλντερλιν, του Κίρκεγκωρ), αφετέρου να έρθει σε µια πρώτη επαφή, εφόσον ενδιαφέρεται να µελετήσει πιο εξονυχιστικά κάποιο συγκεκριµένο θέµα, µε την ελληνική και διεθνή (ιδίως αγγλόφωνη, γαλλόφωνη και γερµανόφωνη) έρευνα που συντελέστηκε κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια. Ευχή µας είναι, σε µεταγενέστερες εκδοχές αυτού του αρχείου και στο πλαίσιο της γενικότερης ανάπτυξης µιας νέας θεωρητικής προσέγγισης αυτής της ιστορίας, να ενσωµατώσουµε τις συµβολές της νεότερης έρευνας και να εντάξουµε χαρακτηριστικά δείγµατα έργων τέχνης (εικαστικών, αρχιτεκτονικών, λογοτεχνικών και µουσικών), τα οποία να πλαισιώνουν και να συγκεκριµενοποιούν τις ιστορικές και θεωρητικές µας αναλύσεις. Απαραίτητο ερευνητικό και βιβλιογραφικό συµπλήρωµα στον Μπήρντσλεϋ αποτελούν σήµερα τα λήµµατα της αγγλόφωνης Εγκυκλοπαίδειας της Αισθητικής (εφεξής: ΕΑ) µε γενική επιµέλεια του Michael Kelly, Encyclopaedia of Aesthetics, 4 τόµοι, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 1998, πολλά λήµµατα της αγγλόφωνης ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Stanford Encyclopedia of Philosophy (εφεξής: SEP), η οποία διαµορφώνεται σταδιακά µε γενική επιµέλεια του Edward N. Zalta: http://plato.stanford.edu/contents.html, καθώς και τα λήµµατα του Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, µε γενική επιµέλεια των Jacques Morizot και Roger Pouivet, Παρίσι, Armand Colin, 2007. Τα λήµµατα αυτά θα τα αναφέρουµε σε συγκεκριµένα σηµεία της ιστορικής διαδροµής µας, παράλληλα µε την επισήµανση των πιο πρόσφατων εκδόσεων και µελετών, καθώς και των νεότερων ελληνικών και ξένων µεταφράσεων των βασικών έργων της φιλοσοφίας της τέχνης. Αν άλλωστε θελήσει κανείς να προσεγγίσει τον πυρήνα της αισθητικής θεωρίας του Μονρό Μπήρντσλεϋ (1915-1985), φιλοσοφικό πυρήνα βάσει του οποίου ο συγγραφέας ανασυγκροτεί την ιστορία των εικοσιπέντε αιώνων φιλοσοφίας της τέχνης, µπορεί να συµβουλευτεί αρχικά το λήµµα «Βeardsley, Monroe» (Michael J. Wreen) στο ΕΑ, τόµος 1, σ. 232-237, το λήµµα του ίδιου «Beardsley s Aesthetics» στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/beardsleyaesthetics/ καθώς και τις επισηµάνσεις του Paul Guyer στη συναγωγή µελετών µε τίτλο Values of Beauty. Historical Essays in Aesthetics, Κέιµπριτζ, C.U.P., 2005, σ. 307-316. Στη συνέχεια, µπορεί να ανατρέξει στα βασικά κείµενα αισθητικής φιλοσοφίας που συνέγραψε ο ίδιος ο Μπήρντσλεϋ, δηλαδή το Aesthetics: Problems in the Philosophy of Criticism, Νέα Υόρκη, 1958, δεύτερη επαυξηµένη έκδοση Indianapolis, Hackett, 1981, το The Possibility of Criticism, Detroit, Wayne State University Press, 1970, καθώς και το The Aesthetic Point of View: Selected Essays, επιµέλεια Michael J. Wreen και Donald M. Callen, Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 1982. Στην περίπτωση που θελήσει να συγκρίνει την προσέγγιση του Μπήρντσλεϋ µε ορισµένες παλαιότερες, θα ανατρέξει ιδιαίτερα στις ιστορίες της αισθητικής τις οποίες αναφέρει ο ίδιος: 3
A History of Aesthetic (Λονδίνο, 1892, 3 1910, επανέκδοση Kessinger Reprints, 2004) του Βρετανού νεοεγελιανού φιλοσόφου Bernard Bosanquet το δεύτερο µέρος (το «ιστορικό», όχι το «συστηµατικό») τής Αισθητικής του Ιταλού φιλοσόφου Benedetto Croce (Estetica come scienza dell espressione e linguistica generale, Palermo, Sandron, 1902, νέα έκδοση µε επιµέλεια του Guiseppe Galasso, Μιλάνο, Adelphi, σειρά «I Classici», 2 2005, σ. 191-638, και παλαιότερη αγγλική µετάφραση Douglas Ainslie, Aesthetic as science of expression and general linguistic, 2 1922, επανέκδοση Βοστώνη, Nonpareil Books, 1978, σ. 153-489: βλ. ειδικότερα το κεφάλαιο V, σ. 220-234, σχετικά µε τον Giambattista Vico) A History of Aesthetics (Bloomington, Indiana University Press, 1939, 2 1954) της Αµερικανίδας φιλοσόφου Katharine Gilbert και του Γερµανού φιλοσόφου Helmut Kuhn, το οποίο απηχεί έως ένα βαθµό τις φιλοσοφικές τοποθετήσεις του νεοκαντιανού Γερµανοαµερικανού φιλοσόφου των συµβολικών µορφών Ερνστ Κασσίρερ (1874-1945). Αν επιπλέον θελήσει να εµβαθύνει τις γνώσεις του γύρω από την ιστορία των αισθητικών ιδεών από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα, ερχόµενος παράλληλα σε επαφή µε πάµπολλα χαρακτηριστικά αποσπάσµατα σκέψης από τις επιµέρους ιστορικές περιόδους, δύο τρίτοµα έργα στα αγγλικά θα του προσφέρουν µια πανοραµική θέαση: αφενός, το έργο History of Aesthetics του Πολωνού αισθητικού φιλοσόφου Władysław Tatarkiewicz (3 τόµοι µε επιµέλεια, αντίστοιχα, των J. Harrell [Αρχαιότητα], C. Barrett [Μεσαίωνας] και D. Petsch [νεότεροι χρόνοι µέχρι τον Τζανµπαττίστα Βίκο], έκδοση τσέπης, Continuum International Publishing Press, σειρά «Continuum Classic Texts», 2005, 352+315+481 σελ.), αφετέρου, η κριτική ανθολογία θεωρητικών κειµένων σχετικών µε την τέχνη µε επιµέλεια των Charles Harrison, Paul Wood και (για τους δύο πρώτους τόµους) Jason Gaiger, Art in Theory 1648-1815, 1815-1900, 1900-2000, Οξφόρδη, Blackwell, 1992-2003, 1220+1097+1258 σελ. Αν, ωστόσο, θελήσει να παρακάµψει τον πανοραµικό χαρακτήρα που προϋποθέτουν οι προηγούµενες εργασίες και να επικεντρωθεί σε ορισµένους θεµελιώδεις σταθµούς της ιστορίας της φιλοσοφικής αισθητικής, θα ανατρέξει στην επιµεληµένη ανθολόγηση κειµένων από την µακρόχρονη παράδοση της θεωρίας και φιλοσοφίας της τέχνης, µια πρακτική που ευδοκιµεί ιδιαίτερα στις αγγλοσαξονικές χώρες. Στις ανθολογίες που αναφέρονται από τον Μπήρντσλεϋ και τις οποίες συνέταξαν οι Karl Aschenbrenner και Arnold Isenberg (επιµ.), Aesthetic Theories: Studies in the Philosophy of Art, New Jersey, Englewood Cliffs, 1965, καθώς και οι D. Hofstadter και R. Kuhns (επιµ.), Philosophies of Art and Beauty: Readings in Aesthetics from Plato to Heidegger, Σικάγο, University of Chicago Press, 1964 (πολλαπλές επανεκδόσεις), µπορούµε να προσθέσουµε τις ακόλουθες: Melvin Rader (επιµ.), A Modern Book of Esthetics, Νέα Υόρκη, Holt, Rinehart and Winston, 1 1935, 5 1979 Alex Neill και Aaron Ridley (επιµ.), The Philosophy of Art. Readings Ancient and Modern, Βοστώνη, McGraw-Hill, 1995 David E. Cooper (επιµ.), Aesthetics. The Classic Readings, Οξφόρδη, Blackwell, 1997 (τα κλασικά κείµενα) Susan Feagin και Patrick Maynard (επιµ.), Aesthetics, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1997 (µε διαπολιτισµική διάσταση) Richard Kearney και David Rasmussen (επιµ.), Continental Aesthetics. Romanticism to Postmodernism. An Anthology, Οξφόρδη, Blackwell, 2001 (µε έµφαση στην αόριστα αποκαλούµενη «ηπειρωτική» παράδοση) Steven M. Cahn και Aaaron Meskin (επιµ.), Aesthetics. A Comprehensive Anthology, Οξφόρδη, Blackwell, 2008. Σε ό,τι αφορά ιδιαίτερα τον εικοστό αιώνα: 4
Dieter Henrich και Wolfgang Iser (επιµ.), Theorien der Kunst, Frankfurt a/m., Suhrkamp, 1982 Peter Lamarque και S.H. Olsen (επιµ.), Aesthetics and the Philosophy of Art. The Analytic Tradition. An Anthology, Οξφόρδη, Blackwell, 2004 Matthew Kirwan (επιµ.), Contemporary Debates in Aesthetics and the Philosophy of Art, Οξφόρδη, Blackwell, 2006. Βλ. επίσης Paolo d Angelo, L estetica italiana del Novecento, Μπάρι και Ρώµη, Laterza, 2007, καθώς και συµπληρωµατικά: Hal Foster, Rosalind Kraus, Yve-Alain Bois, Benjamin Buchloch, Art since 1900. Modernism, Antimodernism, Postmodernism, Λονδίνο, Thames & Hudson, 2004, ελληνική µετάφραση µε επιµέλεια Μιλτιάδη Παπανικολάου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2007. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται η πρακτική τής αντιπαράθεσης κλασικών µε νεότερα ή σύγχρονα κείµενα αισθητικής, πρακτική την οποία εγκαινίασε η ανθολογία των G. Dickie και R. Sclafani (επιµ.), Aesthetics. A Critical Anthology, Νέα Υόρκη, St Martin s Press, 1977 και δεύτερη έκδοση, G. Dickie, R. Sclafani και R. Roblin (επιµ.), Aesthetics. A Critical Anthology, Νέα Υόρκη, St Martin s Press, 1989. Η πρακτική αυτή υιοθετείται και από την εισαγωγή στην αισθητική που βασίζεται στη µεθοδική συγκριτική ανάγνωση επιλεγµένων κειµένων, την οποία προτείνει ο Christopher Janaway (επιµ.), Reading Aesthetics and Philosophy of Art. Selected texts with interactive commentary, Οξφόρδη, Blackwell, 2006. Παράλληλα, είναι ευνόητο ότι η ιστορία των αισθητικών θεωριών τέµνεται σε πολλά σηµεία της διαδροµής της µε την ιστορία της Φιλοσοφίας και της Λογικής, µε το πεδίο των Ηθικών, µε την ανάπτυξη της πολιτικής και της θεολογικής σκέψης, µε την ιστορία των επιστηµών (λ.χ., πορίσµατα της Επιστήµης της Οπτικής, θεωρίες σχετικά µε τη φύση του φωτός και της σκιάς, καθώς και µε το status των χρωµάτων, δαρβινική θεωρία της εξέλιξης ή, γενικότερα, πεδίο της Εξελικτικής), µε τη διατύπωση νέων θεωρητικών προσεγγίσεων σε σχέση µε τη φύση της γλώσσας, της οµιλίας και της γραφής (γλωσσολογία και φιλοσοφία της γλώσσας, αλλά και ευρέως διαδεδοµένη πρακτική της καλλιγραφίας), µε την ανάδυση του ξεχωριστού γνωστικού πεδίου των Επιστηµών του Ανθρώπου (και τη διαµόρφωση παραδόσεων όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η ανθρωπολογία της τέχνης), µε την ιστορία της Φιλολογίας και της Αρχαιολογίας (δηλαδή µε την ιστορία της αποκατάστασης, της έκδοσης και της µετάφρασης των κειµένων και, παράλληλα, µε τους τρόπους επιλογής και αποκατάστασης των «µνηµείων» του παρελθόντος), µε την ιστορία της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής, µε την ιστορία της τεχνοκριτικής και της ιστοριογραφίας της τέχνης, καθώς και µε τις ιστορίες και θεωρήσεις των επιµέρους τεχνών, όπως το σχέδιο, η µουσική, η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική, η χαρακτική, η γλυπτική, ο χορός, το θέατρο, η όπερα, η ποίηση, το µυθιστόρηµα, το δοκίµιο, η φωτογραφία, ο κινηµατογράφος και τα αποκαλούµενα «νέα µέσα». Οι ίδιες οι έννοιες της ιστορίας, της παιδείας, της εκπαίδευσης και του πολιτισµού, και, κατά συνέπεια, της γενικής ιστοριογραφίας, και ειδικότερα της ιστοριογραφίας των πολιτισµών, έχουν άλλωστε γνωρίσει µια ποικιλία εκφάνσεων στην ευρωπαϊκή και, γενικότερα, στην ευρύτερη παγκόσµια πολιτισµική και διαπολιτισµική παράδοση, πράγµα που καθιστά, µεταξύ άλλων, αδιάκοπα συζητήσιµο το ζήτηµα του προσδιορισµού των συνόρων της έννοιας της τέχνης, δηλαδή του διαχωρισµού των έργων τέχνης από τα κάθε λογής τεχνουργήµατα, χρηστικά αντικείµενα (εµπορεύµατα ή προϊόντα). 5
Ορισµένες προσθήκες στη Γενική Βιβλιογραφία του Μπήρντσλεϋ (σ. 14-15 της ελληνικής έκδοσης), βασιζόµενες και στις νέες δυνατότητες που προσφέρει η σχετικά πρόσφατη ελληνική βιβλιογραφία, είναι οι εξής: Ιστορίες της φιλοσοφίας και της λογικής: Χωρίς να υποτιµήσουµε παλαιότερες εργασίες σχετικά µε την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης, όπως τις Ιστορίες της Φιλοσοφίας του Μπέρτραντ Ράσσελ (Bertrand Russell), του Φρέντεριντ Κόπλεστον (Frederick Copleston) ή του Εµίλ Μπρεγιέ (Émile Bréhier), µερικές πιο πρόσφατες προσεγγίσεις αποτυπώνονται στα ακόλουθα έργα: Alain Renaut κ.ά., Η Φιλοσοφία (2005), µετάφραση Τάσος Μπέτζελος, επιµέλεια µετάφρασης Άρης Στυλιανού, Αθήνα, Πόλις, 2009 Anthony Kenny (επιµ.), Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης, µετάφραση έσποινα Ρισσάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 2005 (από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα) François Châtelet (επιµ.), Η φιλοσοφία, 4 τόµοι, µετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Γνώση (από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Χρήσιµα άρθρα για τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Καρτέσιο, τον Ρουσσώ, τον Λοκ, τον Καντ, τον Έγελο, τους ωφελιµιστές φιλοσόφους Μπένθαµ και Μιλ, τον ιδρυτή της φαινοµενολογικής παράδοσης Έντµουντ Χούσσερλ, τους υπαρξισµούς) Ζαν-Μαρί Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, µετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Καστανιώτης, 1999 (από τον δέκατο έκτο αιώνα µέχρι σήµερα. Άνισο, χρήσιµο ωστόσο και για τις βιβλιογραφικές αναφορές του στις υπάρχουσες ελληνικές µεταφράσεις φιλοσοφικών κειµένων) Yvon Belaval (επιµ.), Ιστορία της φιλοσοφίας, 3 τόµοι, Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδας, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, 1978 (από τον Κάντ µέχρι τον εικοστό αιώνα: βλ. ιδιαίτερα τα κεφάλαια σχετικά µε τον Καντ, τον Έγελο, τον Αύγουστο Κοντ, τη Συµβολική Λογική, τον πλουραλισµό και τον εµπειρισµό, τον Χάιντεγγερ, τον Μερλώ-Ποντύ, τον Σαρτρ και την Αναλυτική φιλοσοφία ) Maurice Merleau-Ponty (επιµ.), Les grands philosophes, Παρίσι, Mazenod, 1956, εµπλουτισµένη επανέκδοση µε γενική επιµέλεια του Jean-François Balaudé υπό τον τίτλο Les philosophes. De l Antiquité au XXe siècle. Histoire et portraits, Παρίσι, Le Livre de Poche, σειρά «La Pochothèque», 2006 G.H.R. Parkinson και S.G. Shanker (γεν. επιµ.), Routledge History of Philosophy, 10 τόµοι, Λονδίνο, Routledge, 1997, ανατύπωση 2003. W. Kneale και Martha Kneale, The Development of Logic, Οξφόρδη, Clarendon Press, 1962, επανέκδοση 1984 πρβλ. Claude Imbert, Pour une histoire de la logique. Un héritage platonicien, Παρίσι, PUF, σειρά «Pratiques théoriques», 1999, καθώς και Jonathan Barnes, Truth, etc., Οξφόρδη, Oxford University Press, 2008. Πρβλ. Απόστολος οξιάδης, Χρίστος Παπαδηµητρίου, Logicomix, Αθήνα, Ίκαρος, 2008. Βλ. επίσης Κατερίνα Ιεροδιακόνου (επιµ.), Η χρήση παραδειγµάτων στη φιλοσοφία, Αθήνα, Εκκρεµές, 2005, A. C. Grayling (επιµ.), Philosophy: a Guide Through the Subject, 2 τόµοι, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1995-1998, Ray Monk και Frederic Raphael (επιµ.), The Great Philosophers. From Socrates to Turing, Λονδίνο, Phoenix, 2001. Πρβλ. Jean-Pierre Zarader (γεν. επιµ.), Le vocabulaire des philosophes, 4 τόµοι (+ 2 συµπληρ.), Παρίσι, Ellipses, 2002-2008, Barbara Cassin (επιµ.), Vocabulaire européen des philosophies: dictionnaire des intraduisibles, Παρίσι, Le Robert/Seuil, 2004 (βλ. ιδιαίτερα τα λήµµατα «Art», «Beauté», «Bildung», «Disegno», «Esthétique», «Génie», «Mémoire», «Phantasia», «Tableau»). 6
καθώς και τα λήµµατα στο SEP «Existence» (Barry Miller) http://plato.stanford.edu/entries/existence/ «Substance» (Howard Robinson) http://plato.stanford.edu/entries/substance/ «Ancient Logic» (S. Bobzien) http://plato.stanford.edu/entries/logic-ancient/ «Classical Logic» (S. Shapiro) http://plato.stanford.edu/entries/logic-classical/ «Frege» (E. Zalta) http://plato.stanford.edu/entries/frege/ «Bertrand Russell» (A.D. Irvine) http://plato.stanford.edu/entries/russell/ «Brouwer» (Mark van Atten) http://plato.stanford.edu/entries/brouwer/ «Kurt Gödel» (J. Kennedy) http://plato.stanford.edu/entries/goedel/ «Diagrams» (Sun-Joo Shin και Oliver Lemon) http://plato.stanford.edu/entries/diagrams/ Ιστορίες και θεωρήσεις της πολιτικής σκέψης τέχνη και δίκαιο, τέχνη και ηθική, τέχνη και πολιτική: Leo Strauss και Joseph Cropsey (επιµ.), History of Political Philosophy, Chicago, University of Chicago Press, 1987 Janet Coleman, Ιστορία της πολιτικής σκέψης, 2 τόµοι, µετάφραση Γιώργος Χρηστίδης, επιµέλεια Περικλής Βαλλιάνος, Αθήνα, Κριτική, 2005-2006 François Châtelet, O. Duhamel και E. Pisier (επιµ.), Dictionnaire des œuvres politiques, Παρίσι, PUF, 1986 Quentin Skinner, Visions of Politics, 3 τόµοι, Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 2004 του ίδιου, Τα θεµέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης. Η Αναγέννηση. Η εποχή της Μεταρρύθµισης, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2005 Christopher Rowe και Malcolm Schofield (επιµ.), Greek and Roman Political Thought, Κέιµπριτζ, C.U.P., 2000 πρβλ. λήµµα «Ancient Political Philosophy» (Melissa Lane) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/ancient-political/, υπό έκδοση J.H. Burns (επιµ.), Medieval Political Thought c. 350 - c. 1450, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1991 πρβλ. λήµµα «Medieval Political Philosophy» (John Kilcullen) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/medieval-political/ J.H. Burns (επιµ. µε τη συνδροµή του Marc Goldie), Political Thought 1450-1700, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1991 Marc Goldie και Robert Wokler (επιµ.), Eighteenth-Century Political Thought, Κέιµπριτζ, C.U.P., 2006 Terence Ball και Richard Bellamy (επιµ.), Twentieth-Century Political Thought, Κέιµπριτζ, C.U.P., 2006. Βλ. ειδικότερα: Ανδρέας Χ. Τάκης, Για την ελευθερία της τέχνης. οκίµιο πολιτικής και συνταγµατικής θεωρίας, Αθήνα, Σαββάλας, 2008. Σωτήρης ηµητρίου, Η πολιτική διάσταση στην τέχνη. Μια ανθρωπολογική προσέγγιση, Αθήνα, Σαββάλας, 2009. Γιάννης Σταυρακάκης και Κωστής Σταφυλάκης (επιµ.), Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, Αθήνα, Εκκρεµές, 2008. Terry Eagleton, Η ιδεολογία του αισθητικού (1990), Αθήνα, Πολύτροπον, 2007. Jerrold Levinson (επιµ.), Aesthetics and Ethics. Essays at the Intersection, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1998. Theodor Adorno κ.ά. (επιµ.), Aesthetics and Politics, Λονδίνο, Verso, 1977. 7
Ιστορίες των επιστηµών και φιλοσοφία της επιστήµης: (γενική επιµέλεια Παύλος Χριστοδουλίδης), Ο. Neugebauer, A.C. Crombie, H. Butterfield, C.C. Gillispie, καθώς και R. Harré (επιµ.), Ιστορία της επιστήµης, 6 τόµοι, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1989-1993 (από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα). Βλ. επίσης τους ιστορικούς τόµους της σειράς «Ιστορία και φιλοσοφία της επιστήµης» των Πανεπιστηµιακών Εκδόσεων Κρήτης, µε επιστηµονική επιµέλεια Κώστα Γαβρόγλου, καθώς και τη µελέτη του ίδιου, Το παρελθόν των επιστηµών ως ιστορία, Ηράκλειο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004. Πρβλ. Salmon κ.ά, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της επιστήµης, µετάφραση Πάνος Θεοδώρου, επιστηµονική επιµέλεια Αριστείδης Μπαλτάς, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 1998, καθώς και A.F. Chalmers, Τι είναι αυτό που το λέµε επιστήµη; Μια προσέγγιση της φύσης, του καθεστώτος και των µεθόδων της, απόδοση Γιώργος Φουρτούνης, επιστηµονική επιµέλεια Αριστείδης Μπαλτάς, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2000, Εrnst Mayr, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης. Ποικιλότητα, εξέλιξη και κληρονοµικότητα, µετάφραση Σπύρος Σφενδουράκης, θεώρηση Κώστας Κριµπάς, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2008. Βλ. επίσης Vasco Ronchi, Optics. The Science of Vision, επανέκδοση Νέα Υόρκη, Dover, 1991, του ίδιου, Histoire de la lumière, Παρίσι, 1967, τις εργασίες του Γάλλου ερευνητή Gérard Simon (για παράδειγµα, Archéologie de la vision. L optique, le corps, la peinture, Παρίσι, Seuil, 2003, και του ίδιου, Sciences et histoire, Παρίσι, Gallimard, 2008), καθώς και τις δηµοσιεύσεις του Αµερικανού ερευνητή A. Mark Smith σχετικά µε τις συµβολές της αρχαίας (Πτολεµαίος) και µεσαιωνικής (Αλχάζεν) επιστήµης της Οπτικής Πρβλ. Jeffrey Weiss (επιµ.), Dan Flavin: New Light, New Haven and London, Yale University Press, 2006, καθώς και Jacques Roubaud, Exchanges on Light, αγγλική µετάφραση Eleni Sikelianos, La Presse/Fence Books, 2009. Βλ. ειδικότερα: Martin Kemp, The Science of Art, New Haven, Yale University Press, 1990, Michel Loi (επιµ.), Mathématiques et art, Παρίσι, Hermann, 1995, Jean Petitot, Morphologie et esthétique, Παρίσι, Maisonneuve & Larose, 2003, όπως και, γενικότερα, τα λήµµατα στο SEP: «Philosophy of Mathematics» (Leon Horsten) http://plato.stanford.edu/entries/philosophy-mathematics/, «Philosophy of Biology» (Paul Griffiths) http://plato.stanford.edu/entries/biology-philosophy/, καθώς και λήµµα «Physicalism» (Daniel Stoljar): http://plato.stanford.edu/entries/physicalism/ Ιστορία και φιλοσοφία της τεχνολογίας: George Basalla, The Evolution of Technology, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1989. 8
Βλ. επίσης λήµµα «Philosophy of Τechnology» (Maarten Franssen, Gert-Jan Lokhorst και Ibo van de Poel) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/technology/. Πρβλ. λήµµα «Artifact» (Risto Hilpinen) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/artifact/. Βλ., ειδικότερα, σε σχέση µε την έννοια της διακόσµησης: Owen Jones, The Grammar of Ornament, Λονδίνο, 1856. Gottfried Semper, Style, 1860, αµερικανική µετάφραση 2004. Alois Riegl, Problems of Style, Βερολίνο, Siemens, 1893, αµερικανική µετάφραση 1996. Ernst Gombrich, The Sense of Order, Λονδίνο, Phaidon, 1979. Ιστορίες των επιστηµών του ανθρώπου: Γλωσσολογία Φιλοσοφία της γλώσσας R.H. Robins, A Short History of Linguistics, Λονδίνο, Longman, 4 1997. Sylvain Auroux, Η φιλοσοφία της γλώσσας, µετάφραση Θεόφιλος Τραµπούλης, Αθήνα, Μεταίχµιο, 2005. Βλ. επίσης λήµµα «Philosophy of Linguistics» των Francis Jeffry Pelletier, Geoff Pullum και Barbara Scholz στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/philosophy-linguistics/, υπό έκδοση. Βλ. ειδικότερα, Τζέφρεϋ Χόρροκς, Ελληνικά. Μια ιστορία της γλώσσας και των οµιλητών της, µετάφραση, εισαγωγή Μελίτα Σταύρου και Μαρία Τζεβελέκου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 2007. Ανθρωπολογία - Κοινωνιολογία R. Jon McGee, Richard L. Warms, Anthropological Theory. An Introductory History, McGraw-Hill, 4 2007. Marvin Harris, The Rise of Anthropological Theory: A History of Theories of Culture, 7 2000. Robert Deliège, Une histoire de l anthropologie: Écoles, auteurs, théories, Παρίσι, Seuil, 2006. Πρβλ. Philippe Laburthe-Tolra, Jean-Pierre Warnier, Εθνολογία-ανθρωπολογία, επιµέλεια Εύα Καλπουρτζή, Αθήνα, Κριτική, 2003, καθώς και Maurice Godelier, Au fondement des sociétés humaines: Ce que nous apprend l anthropologie, Παρίσι, Fayard, 2007. Βλ. ιδιαίτερα Jeremy Coote και Anthony Seldon (επιµ.), Anthropology, Art and Aesthetics, Οξφόρδη, Clarendon Press, 1992, Alfred Gell, Art and Agency. An Anthropological Theory, Οξφόρδη, Clarendon Press, 1998, Robert Layton, Ανθρωπολογία της τέχνης (1991), επιµέλεια Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2002, Les cultures à l oeuvre. Rencontres en art, Παρίσι, Biro/MSH, 2005, Robin Osborne και Jeremy Tanner (επιµ.), Art s Agency and Art History, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2007, Carlo Severi, λήµµα «Anthropologie de l art», στο Pierre Bonte και Michel Izard (επιµ.), Dictionnaire d ethnologie et d anthropologie (1991), επανέκδοση Παρίσι, PUF, 2007, σ. 81-85, το περιοδικό RES - Anthropology and Aesthetics, καθώς και Anthropologie et image, 9
αφιέρωµα του ανθρωπολογικού περιοδικού L homme, επιµέλεια Carlo Severi, τχ. 165 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2003). Raymond Aron, Η εξέλιξη των κοινωνιολογικών θεωριών, 2 τ., Αθήνα, «Γνώση», 1984. Βλ. ιδιαίτερα Arnold Hauser, Κοινωνική ιστορία της τέχνης (1951), 4 τόµοι, µετάφραση Τάκης Κονδύλης, Αθήνα, Κάλβος, 1969-1970, γαλλική µετάφραση µε πρόλογο Michel Meyer και εισαγωγή του Jacques Leenhardt, επανέκδοση Παρίσι, PUF, σειρά «Quadrige», 2004, Pierre Bourdieu, Οι κανόνες της τέχνης, µετάφραση Έφη Γιαννοπούλου, εισαγωγή Νίκος Παναγιωτόπουλος, Αθήνα, Πατάκης, 2006, Jeremy Tanner (επιµ.), The Sociology of Art: A Reader, Λονδίνο, Routledge, 2003, καθώς και Raymonde Moulin, Le marché de l art. Mondialisation et nouvelles technologies, επαυξηµένη έκδοση, Παρίσι, Flammarion, σειρά «champs», 2008, επιστηµονική επιµέλεια, εισαγωγή Νίκη Λουιζίδη, Αθήνα, ΑΣΚΤ, υπό έκδοση. Πειραµατική ψυχολογία Γνωσιακή επιστήµη Κλινική ψυχολογία A Source Book in the History of Psychology, επιµέλεια Richard J. Herrnstein και Edwin G. Boring, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1965. Edwin G. Boring, Sensation and Perception in the History of Experimental Psychology, Νέα Υόρκη, Appleton-Cebtury-Crofts, 1942. του ίδιου, A History of Experimental Psychology, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall, 2 1950. Richard L. Gregory (επιµ.), The Oxford Companion to the Mind, Οξφόρδη, O.U.P., 2 2004. Margaret Boden, Mind as Machine. A History of Cognitive Science, 2 τόµοι, Oξφόρδη, Clarendon Press, 2006. Πρβλ. λήµµα «Cognitive Science» (Paul Thagard) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/cognitive-science/ καθώς και λήµµα «Aesthetics and cognitive science» (Dustin Stokes και Amy Coplan): http://plato.stanford.edu/entries/aesthetics-cognitive/, υπό έκδοση. Βλ. ιδιαίτερα ορισµένες µελέτες φιλοσοφικής φαινοµενολογίας και ψυχολογίας της αντίληψης: Maurice Merleau-Ponty, Phénoménologie de la perception, Παρίσι, Gallimard, 1945, αγγλική µετάφραση 1962 James J. Gibson, The Perception of the Visual World, Boston, Houghton Mifflin Company, 1950 του ίδιου, The Senses Considered as Perceptual Systems, Boston, Houghton Mifflin Company, 1966 του ίδιου, Η οικολογική προσέγγιση στην οπτική αντίληψη, εισαγωγή, επιµέλεια Μάριος Πουρκός, Αθήνα, Gutenberg, 2002 Henri Pirenne, Optics, Painting and Photography, Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 1970 Georges Thinès, Alan Costall και George Butterworth (επιµ.), Michotte s Experimental Phenomenology of Perception, Hillsdale, N.J., Hove and London, Lawrence Erlbaum, 1991. 10
Βλ. επίσης Eric Kandel, Αναζητώντας τη µνήµη. Η ανάδυση µιας νέας επιστήµης του νου, µετάφραση, επιµέλεια Αζαρίας Καραµανλίδης, πρόλογος Ηλίας Κούβελας, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2008. The Complete Psychological Works of Sigmund Freud, 24 τόµοι, γενική επιµέλεια James Strachey, Λονδίνο, Hogarth Press, 1953-1974, ανατύπωση Λονδίνο, Vintage, 2001. Laplanche-Pontalis, Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης, Αθήνα, Κέδρος, 2000 Richard Wollheim, Freud, Λονδίνο, Fontana, σειρά «Past Masters», 1971 Peter Gay, Freud. A Life Fοr Our Time, επανέκδοση Νέα Υόρκη, Little Books, 2006 Hanna Segal, Melanie Klein, Λονδίνο, Fontana, σειρά «Past Masters», 1979, Μέλανι Κλάιν, µετάφραση Θανάσης Χατζόπουλος, Αθήνα, Καστανιώτης, 1995 της ίδιας, Εισαγωγή στο έργο της Μέλανι Κλάιν, µετάφραση Νάσια Ποταµιάνου, Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Erik Porge, Jacques Lacan, un psychanalyste. Parcours d un enseignement, Érès, 2 2006. Βλ. ιδιαίτερα: Ernst Kris, Psychoanalytic Explorations in Art (1955), επανέκδοση Νέα Υόρκη, International Universities Press, 2000 Peter Fuller, Τέχνη και ψυχανάλυση, µετάφραση Ηρώ Κακανάκη, Αθήνα, Νεφέλη, σειρά «Βιβλιοθήκη της τέχνης», 1988 Richard Wollheim, «Freud and the Understanding of Art», στου ίδιου, On Art and the Mind, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1974, σ. 202-219 Hubert Damisch, «Le gardien de l interprétation» (1971) και «La partie et le tout» (1970) επανέκδοση στο Danièle Cohn (επιµ.), Y voir mieux, y regarder de plus près. Autour d Hubert Damisch, Παρίσι, Rue d Ulm, σειρά «Aesthetica», 2003, σ. 285-320 και 321-341 Whitney Davis, Replications: Archaeology, Art History, Psychoanalysis, University Park, Penn State University Press, 1996 Claude This (επιµ.), De l art et de la psychanalyse. Freud et Lacan, Παρίσι, ENBA, 1999 Griselda Pollock (επιµ.), Psychoanalysis and the Image, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2006 Margaret Iversen, Beyond Pleasure. Freud, Lacan, Barthes, University Park, Penn State University Press, 2007. Ιστορίες και ιστοριογραφία της φιλολογίας: U. von Wilamowitz-Moellendorff, History of Classical Scholarship [= Geschichte der Philologie, 1921, 2 1927], εισαγωγή και σηµειώσεις Hugh Lloyd-Jones, Λονδίνο, Duckworth, 1982, Ιστορία της κλασικής φιλολογίας, µετάφραση Ι.Ν. Καζάζης, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2005 Raymond Schwab, The Oriental Renaissance (1956), αγγλική µετάφραση, Νέα Υόρκη, Columbia University Press, 1984. Rudolf Pfeiffer, History of Classical Scholarship, 2 τόµοι (από την αρχαιότητα µέχρι το 1850), Οξφόρδη, Oxford University Press, 1968-1976, Ιστορία της κλασσικής φιλολογίας, 2 τόµοι, µετάφραση Παναγιώτης Ξένος, Βασίλης Μοσκόβης, Αθήνα, Ακαδηµία Αθηνών, 1972-1980 Christopher Ligota, Jean-Louis Quantin (επιµ.), History of Scholarship, Οξφόρδη, Oxford University Press, σειρά «Oxford-Warburg Studies», 2006. 11
Ιστορίες της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής: René Wellek, A History of Literary Criticism 1750-1950, 8 τόµοι, New Haven and London, Yale University Press, 1955-1993 διάφοροι επιµελητές, The Cambridge History of Literary Criticism, 9 τόµοι (ο έκτος υπό έκδοση), Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 1989-2006 (από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα) µετάφραση του πρώτου τόµου: George A. Kennedy (επιµ.), Αρχαία ελληνική και ρωµαϊκή κριτική, θεώρηση µετάφρασης Αντώνης Ρεγκάκος, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2008, καθώς και του όγδοου τόµου: Raman Selden (επιµ.), Από τον φορµαλισµό στον µεταδοµισµό µε επιµέλεια Μίλτου Πεχλιβάνου και Μιχάλη Χρυσανθόπουλου, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2005. Βλ. επίσης Hazard Adams, Leroy Searle (επιµ.), Critical Theory Since Plato, Thomson, Wadsworth, 3 2004. Πρβλ. Richard Eldridge (επιµ.), The Oxford Companion of Philosophy and Literature, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 2009, την ανθολογία κειµένων λογοτεχνικής αισθητικής: Alan Singer και Allen Dunn (επιµ.), Literary Aesthetics: A Reader, Οξφόρδη, Blackwell, 2000, το λήµµα «Literature» (Stein Haugom Olsen, Bruce Robbins, Bernard Harrison) στο ΕΑ, και «Literature» (Paisley Livingston) στο Jerrold Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 2003, σ. 536-554, καθώς και, σε ό,τι αφορά ειδικότερα την έννοια της «λογοτεχνικής φιλοσοφίας», Pierre Macherey, À quoi pense la littérature?, Παρίσι, PUF, σειρά «Pratiques théoriques», 1996, του ίδιου, «Y a-t-il une philosophie littéraire?», Bulletin de la société française de philosophie, έτος 98, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέµβριος 2004), καθώς και του ίδιου, Petits riens. Ornières et dérives du quotidien, Le bord de l eau, 2009. Βλ. επίσης λήµµα «Philosophy and Literature» των R. Lanier Anderson και Joshua Landy στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/philosophy-literature/, υπό έκδοση. Σε ό, τι αφορά, ειδικότερα, την ποίηση, το µυθιστόρηµα, το δοκίµιο, όπως και την έννοια της µυθοπλασίας, βλ.: Jacques Roubaud, Poésie, mémoire, lecture, δίγλωσση έκδοση, Παρίσι, Tübingen, Le Divan, 1998 Alex Neill, «Poetry» στο Jerrold Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 605-613 Jacqueline Risset, Mémoire et traduction poétique: Dante, Scève, Rimbaud, Proust, Παρίσι, Hermann, 2006 Bruno Cany, Fossiles de Mémoire: Poésie et Philosophie de Homère à Jacques Roubaud, Παρίσι, Hermann, 2008 Georg Lukacs, Θεωρία του µυθιστορήµατος, µετάφραση Ξανθίππη Τσελέντη, επιµέλεια Γιώργος Σαγκριώτης, Αθήνα, Πολύτροπον, 2004 T.W. Adorno, Το δοκίµιο ως είδος, Αθήνα, Έρασµος, 1998, καθώς και λήµµα «Fiction» (Wolfgang Iser, Catherine Wilson) στο ΕΑ. Ιστορίες των πηγών της ευρωπαϊκής ιστορίας της τέχνης και της τεχνοκριτικής: J.J. Pollitt (επιµ.), The Art of Ancient Greece: Sources and Documents, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1990 12
του ίδιου (επιµ.), The Art of Rome c. 753 BC-AD 337: Sources and Documents, Κέιµπριτζ, C.U.P., 1983 Cyril Mango (επιµ.), The Art of the Byzantine Empire 312-1453: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1972 C. Davis-Weyer (επιµ.), Early Medieval Art 300-1150: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1971 Robert Klein και Henri Zerner (επιµ.), Italian Art 1500-1600: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1966 Wolfgang Stechow (επιµ.), Northern Renaissance Art 1400-1600: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1966 Linda Nochlin (επιµ.), Realism and Tradition in Art 1848-1900: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1966 της ίδιας (επιµ.), Impressionism and Post-Impressionism 1874-1904: Sources and Documents, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, 1966 Ellen G. Landau (επιµ.) Reading Abstract Expressionism: Context and Critique, New Haven and London, Yale University Press, 2005. Νίκος ασκαλοθανάσης (επιµ.), Από τη µινιµαλιστική στην εννοιολογική τέχνη: µια κριτική ανθολογία, Αθήνα, ΑΣΚΤ, 2006. Julius von Schlosser, Die Kunstliteratur (Βιέννη, 1924), La littérature artistique. Manuel des sources de l histoire de l art moderne, γαλλική µετάφραση Jacques Chavy που βασίζεται στην αναθεωρηµένη από τον Otto Kurz ιταλική έκδοση του έργου (La letteratura artistica. Manuale delle fonti della storia dell arte moderna, Φλωρεντία, La Nuova Italia, 1964, επανέκδοση, Μιλάνο, RCS Libri, 1999), Παρίσι, Flammarion, 1984 Lionello Venturi, History of Art Criticism, αγγλική µετάφραση Charles Marrriott, Νέα Υόρκη, 1936, επανέκδοση Dutton, 1964 Elisabeth Gilmore Holt (επιµ.), A Documentary History of Art, Πρίνστον, Princeton University Press και (για τον τρίτο τόµο) New Haven and London, Yale University Press, 3 τόµοι, 1982-1986 (από τον υτικό Μεσαίωνα έως τους ιµπρεσσιονιστές) Germain Bazin, Histoire de l histoire de l art, de Vasari à nos jours, Παρίσι, Albin Michel, 1986. Βλ., επιλεκτικά, και τις βιβλιογραφίες που περιέχονται σε τέσσερις απόπειρες προσέγγισης της Ιστορίας της Τέχνης από µία, κατά το δυνατόν, οικουµενική σκοπιά: Hugh Honour και John Fleming, A World History of Art (1982), Λονδίνο, Laurence King, 7 2009 John Onians (επιµ.), The Art Atlas (2004), Λονδίνο, Laurence King, 2008. John Boardman, The World of Ancient Art, Λονδίνο, Thames & Hudson, 2006 Julian Bell, Mirror of the World. A New History of Art, Λονδίνο, Thames & Hudson, 2007, = Καθρέφτης του κόσµου, επιστηµονική επιµέλεια Κωνσταντίνος Ιωαννίδης, Αθήνα, Μεταίχµιο, 2009, όπως επίσης, από θεωρητική σκοπιά: George Kubler, The Shape of Time. Remarks on the History of Things, New Haven, Yale University Press, 1962, επανέκδοση 2008 Michael Podro, The Critical Historians of Art, New Haven, Yale University Press, 1982 Robert S. Nelson και Richard Schiff (επιµ.), Critical Terms for Art History, Σικάγο και Λονδίνο, University of Chicago Press, 2 2003. Donald Preziosi (επιµ.), The Art of Art History: A Critical Anthrology, Οξφόρδη, O.U.P., σειρά «Oxford History of Art», 1998 και 2 2009. 13
Πρβλ. Erwin Panofsky, «Η Ιστορία της Τέχνης ως ανθρωπιστική επιστήµη» (1940), µετάφραση Παύλος Καλλιγάς, στο Φιλοσοφία της τέχνης, επιµέλεια Παύλος Καλλιγάς, ευκαλίων, τόµ. 25, τχ. 1 (Ιούνιος 2007), σ. 5-29, Otto Pächt, Questions de méthode en histoire de l art (1977), γαλλική µετάφραση Jean Lacoste, Παρίσι, Macula, 1994, αγγλική µετάφραση David Britt, The Practice of Art History, Harvey Miller, 1999, Hans Belting, Art History After Modernism, Σικάγο, University of Chicago Press, 2003. Επίσης «L histoire de l art est-elle finie?» (Jacinto Lageira) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π., λήµµα «Criticism» (Michael Orwicz, Marianna DeMarco Torgovnick, Graham McFee, Patricia Herzog) στο ΕΑ, καθώς και «Pourquoi des critiques?» (Jean-Pierre Cometti) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π. Ιστορίες της µουσικολογίας, της µουσικής θεωρίας και της µουσικής αισθητικής: Leo Treitler, γενική επιµέλεια της αναθεωρηµένης έκδοσης του Ο. Strunk, Source Readings in Music History (1950), Λονδίνο, Norton, 1998 Edward Α. Lippman, A History of Western Musical Aesthetics, Lincoln, University of Nebraska Press, 1992 Thomas Christensen (επιµ.), The Cambridge History of Music Theory, Κέιµπριτζ, C.U.P., 2006 Jean-Jacques Nattiez (επιµ.), Musiques. Une encyclopédie pour le 21 e siècle, 5 τόµοι, Actes Sud / Cité de la musique, 2003-2007. Βλ. επίσης Λύντια Γκερ, Tο φανταστικό µουσείο των µουσικών έργων, µετάφραση Κατερίνα Κοροµπίλη, επιµέλεια, πρόλογος Πάνος Βλαγκόπουλος, Αθήνα, Εκκρεµές, σειρά «Ευµενείς έλεγχοι», 2005, µέρος δεύτερο, καθώς και Violaine Anger κ.ά. (επιµ.), Le sens de la musique (1750-1900), 2 τόµοι, Παρίσι, Rue d Ulm, σειρά «Aesthetica», 2005. Πρβλ. Karl Dahlhaus, Esthetics of Music (1967), µετάφραση William W. Austin, Κέιµπριτζ και Νέα Υόρκη, C.U.P., 1982, ελληνική µετάφραση 2000, Peter Kivy, Introduction to a Philosophy of Music, Οξφόρδη, Clarendon Press, 2002, λήµµα «Μusic» (Edward Α. Lippman, Renée Lorraine) στο ΕΑ, «Musique, esthétique et morale» (Catherine Kintzler) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π., Stephen Davies, «Music» στο Jerrold Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 489-515, καθώς και λήµµα «The Philosophy of Music» του Andrew Kania στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/music/. Ιστορίες και ανθολογία αρχιτεκτονικής θεωρίας: Heinrich Wölfflin, Prolegomena zu einer Psychologie der Architektur (1886), επανέκδοση Βερολίνο, G. Mann, 1999, αγγλική µετάφραση στο Empathy, Form and Space. Problems in German Aesthetics (1873-1893), επιµέλεια και µετάφραση Harry Francis Mallgrave και Eleftherios Economou, Santa Monica, Getty Center for the History of Art and the Humanities, 1994, σ. 149-192, γαλλική µετάφραση 2005. David Watkin, Ιστορία της υτικής Αρχιτεκτονικής (1986), µετάφραση Κώστας Κουρεµένος, εποπτεία Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2005 (µε γλωσσάρι αρχιτεκτονικών όρων) Nikolaus Pevsner, An Outline of European Architecture (1943), επανέκδοση Λονδίνο, Thames & Hudson, 2 2009 14
Hanno-Walter Kruft, A History of Architectural Theory from Vitruvius to the Present (1985), µετάφραση από τα γερµανικά Ronald Taylor, Elsie Callander και Anthony Wood, Zwemmer, Princeton Architectural Press, 1994 Manfredo Tafuri, Theories and History of Architecture, µετάφραση Giorgio Verrecchia, Νέα Υόρκη, Harper & Row, 1980 Andrew Ballantyne (επιµ.), Architectures: Modernism and After, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2005 H.F. Mallgrave, Modern Architectural Theory. A Historical Survey, 1673-1968, Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 2005 του ίδιου (επιµ.), Architectural Theory. An Anthology, 2 τόµοι, Oξφόρδη, Blackwell, 2006-2008 (ο δεύτερος τόµος σε συνεργασία µε την Christina Contandriopoulos). Πρβλ. λήµµα «Architecture» (Indra Kages McEwen, James S. Ackerman, Karsten Harries, David Goldblatt) στο ΕΑ, «L architecture entre l art et l ingénierie: vers une esthétique mondialisée?» (Jean Attali) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π., καθώς και Gordon Graham, «Architecture» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 555-571. Επίσης David Leatherbarrow, Architecture Oriented Otherwise, Νέα Υόρκη, Princeton Architectural Press, 2009, καθώς και λήµµα «Philosophy and Architecture» των Michael Levine και Bill Taylor στο SEP: Σχέδιο και χαρακτική: http://plato.stanford.edu/entries/philosophy-architecture/, υπό έκδοση. John Ruskin, The Elements of Drawing (1857), επανέκδοση Νέα Υόρκη, Dover, 1971 Charles Blanc, Grammaire des arts du dessin (1886), επανέκδοση Παρίσι, ENSBA, 2000 Henri Focillon, Giovanni-Battista Piranesi (1928), Παρίσι, H. Laurens, νέα έκδοση 1963 Richard Wollheim, On Drawing an Object, Λονδίνο, 1965, «Περί σχεδιάσεως ενός αντικειµένου», µετάφραση Σπύρος Μοσχονάς, στο Παναγιώτης Πούλος (επιµ.), Περί κατασκευής, τοπικά β, Αθήνα, Νήσος, 1996, σ. 33-53 του ίδιου, Painting as an Art, κεφ. 1: «What the Artist Does» του ίδιου, «Why Is Drawing Interesting?», British Journal of Aesthetics, 45 (2005), τχ. 1, σ. 1-10 Fred Drubery και John Willats, Drawing Systems, Λονδίνο, Studio Vista, 1972 John Willats, Art and Representation. New Principles in the Analysis of Pictures, Πρίνστον, Princeton University Press, 1997. Πρβλ. λήµµα «Drawing» (Susan L. Feagin) στο ΕΑ. Ζωγραφική: John Ruskin, Modern Painters, συντετµηµένη έκδοση µε επιµέλεια του David Barrie, Λονδίνο, André Deutsch, 1987 Henri Focillon, Η ζωή των µορφών [1933], Αθήνα, Νεφέλη, σειρά «Βιβλιοθήκη της τέχνης» Ernst Gombrich, Τέχνη και ψευδαίσθηση [1960, οριστική έκδοση 2000], µετάφραση Ανδρέας Παππάς, Αθήνα, Νεφέλη, σειρά «Βιβλιοθήκη της τέχνης», 1995 Meyer Schapiro, Selected Papers, 5 τόµοι, Νέα Υόρκη, George Braziller, 1977-1999 Richard Wollheim, Painting as an Art, Λονδίνο, Thames and Hudson, 1987 Heiko Hecht, Robert Schwarz, Margaret Atherton (επιµ.), Looking Into Pictures. An Interdisciplinary Approach to Pictorial Space, Cambridge (Mass.), MIT Press, 2003. Πρβλ. Susan Feagin «Painting» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 516-535, «Comment définir la peinture?» (Jacqueline Lichtenstein) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π., καθώς και 15
Γλυπτική: το λήµµα «Painting (Aesthetics of)» (Robert Hopkins) στο The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy (επιµέλεια Edward Craig, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, Routledge, 2005). Herder, Plastik (1778), αγγλική µετάφραση Sculpture: Some Observations on Shape and Form from Pygmalion s Creative Dream, µετάφραση, επιµέλεια Jason Gaiger, Σικάγο, University of Chicago Press, 2002 πρβλ. Michael Podro, «Herder s Plastik», στο John Onians (επιµ.), Sight and Insight. Essays on art and culture in honour of E.H. Gombrich at 85), Λονδίνο, Phaidon, 1994, σ. 341-354 Adolf von Hildebrand, The Problem of Form in the Fine Arts (1893), στο Empathy, Form and Space. Problems in German Aesthetics (1873-1893), επιµέλεια και µετάφραση Harry Francis Mallgrave και Eleftherios Economou, ό.π., σ. 227-80 Julius von Schlosser, Histoire du portrait en cire (1911), µετάφραση É. Pommier, Παρίσι, Macula, 1997, αµερικανική µετάφραση περιλαµβάνεται στο Whitney Davis κ.ά. (επιµ.), Ephemeral Bodies: Wax Sculpture and the Human Figure, Los Angeles, Getty Research Institute, 2008 Herbert Read, The Art of Sculpture, Πρίνστον, Princeton University Press, 1961 William Tucker, The Language of Sculpture, Λονδίνο, Thames & Hudson, 1974 Rudolf Wittkower, Sculpture. Processes and Principles, Harmondsworth, Penguin, 1977 Rosalind Krauss, Passages in Modern Sculpture, Cambridge (Mass.), MIT Press, 1977 Andrew Causey, Sculpture since 1945, Οξφόρδη, O.U.P., 1998 Alex Potts, The Sculptural Imagination. Figurative, Modernist, Minimalist, New Haven and London, Yale University Press, 2000 Jacqueline Lichtenstein, La tâche aveugle. Essai sur les relations de la peinture et de la sculpture à l âge moderne, Παρίσι, Gallimard, σειρά «essais», 2003 David Hulks (επιµ.), Α Modern Sculpture Reader, πρόλογος Jon Wood, εισαγωγή Alex Potts, Leeds, Henry Moore Institute, 2007. Πρβλ. Robert Hopkins «Sculpture» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 572-582, καθώς και το λήµµα «Sculpture» (Kerstin Mey) στο ΕΑ. Θέατρο και όπερα: Μarvin Carlson, Theories of the Theater: A Historical and Critical Survey, from the Greeks to the Present, Ithaca, NY, Cornell University Press, 2 1993 Michael J. Sidnell (γεν. επιµ., υποµνηµατισµός), Sources of Dramatic Theory, 4 τόµοι (2 υπό έκδοση), Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 1991-1994. Ντιντερό, Το παράδοξο του ηθοποιού, µετάφραση, εισαγωγή Βασίλης Παπαβασιλείου, Αθήνα, Πόλις. Paul Woodruff, The Necessity of Theater. The Art of Watching and Being Watched, Οξφόρδη, O.U.P. 2008. Βλ. επίσης τη µελέτη του Jonas Barish, The Anti-Theatrical Prejudice, Berkeley, University of California Press, 1981. Πρβλ. Paul Woodruff «Theatre» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 594-604, καθώς και τα λήµµατα «Τheater» (David Z. Saltz) και «Opera» (Michal Grover Friedlander και Eli Friedlander) στο ΕΑ. 16
Χορός: Adam Smith, «On the Nature of that Imitation which takes place in what are called The Imitative Arts», στο Essays on Philosophical Subjects (1795), έκδοση W.P.D. Wightman και J.C. Bryce, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1980, σ. 169-213 Paul Valéry, «Philosophy of the Dance», αγγλική µετάφραση Ralph Manheim στο Collected Works, τόµ. XIII: Aesthetics, Νέα Υόρκη, Pantheon Books, Bollingen Series, 1964, σ. 197-211 Francis Sparshott, «Why Philosophy Neglects the Dance» (1983), επανέκδοση στο G. Dickie, R. Sclafani and R. Roblin, Aesthetics. A Critical Anthology, ό.π., σ. 629-634 ή στο Philip Anderson (επιµ.), The Philosophy of the Visual Arts, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 1992, σ. 563-7 του ίδιου, A Measured Pace: Toward a Philosophical Understanding of the Arts of Dance, Τορόντο, University of Toronto Press, 1995 Graham McFee, Understanding Dance, Λονδίνο, Routledge, 1992 Anya Peterson Royce, Η ανθρωπολογία του χορού, µετάφραση, επιµέλεια, επίµετρο Μάγδα Ζωγράφου, Αθήνα, Νήσος, 2006. Πρβλ. λήµµα «Dance» (Francis Sparshott, Graham McFee) στο ΕΑ, καθώς και Noël Carroll «Dance» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 583-593. Φωτογραφία: László Moholy-Nagy, Peinture Photographie Film et autres écrits sur la photographie (1993), επανέκδοση Παρίσι, Gallimard, σειρά «folio essais», 2007 Walter Benjamin, «Συνοπτική ιστορία της φωτογραφίας», στο οκίµια για την τέχνη, µετάφραση ηµοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα, Κάλβος, 1978 André Bazin, «Ontologie de l image photographique», στο Qu est-ce que le cinéma?, Παρίσι, Éditions du Cerf, 1985, σ. 9-17 = Τι είναι ο κινηµατογράφος, µετάφραση Κώστας Σφήκας, Αθήνα, Αιγόκερως Roland Barthes, La chambre claire (1980) = Ο φωτεινός θάλαµος. οκίµιο για τη φωτογραφία, Αθήνα, Ράππας, 1983. Susan Sontag, On Photography = Περί φωτογραφίας, Αθήνα, Φωτογράφος, 1993. André Rouillé, La photographie. Entre document et art contemporain, Παρίσι, Gallimard, σειρά «folio-essais», 2005 Rosalind Krauss, Le photographique: pour une théorie des écarts, µετάφραση Marc Bloch και Jean Kempf, πρόλογος Hubert Damisch, Παρίσι, Macula, 1990 Kendall L. Walton, «Transparent Pictures: On the Nature of Photographic Realism», Critical Inquiry, τχ. 11, 1984, σ. 240-77, επανέκδοση µε υστερόγραφα στου ίδιου, Marvelous Images. On Values and the Arts, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 2008, σ. 79-116 Ian Jeffrey, Revisions: An Alternative History of Photography, Bradford, National Museum of Photography, Film and Television, 1999 Michael Fried, Why Photography Matters as Art as Never Before, New Haven and London, Yale University Press, 2008. Πρβλ. λήµµα «Photography» (Joel Snyder, Alan Trachtenberg, Patrick Maynard, Barbara Savedoff, Richard Schiff) στο ΕΑ, «Quels enjeux philosophiques pour la photographie?» (Jean-Maurice Monnoyer) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π., καθώς και Nigel Warburton «Photography» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 614-626. 17
Κινηµατογράφος: Robert Stam, Film Theory. An Introduction, Oξφόρδη, Blackwell, 2000 David Bordwell, Kristin Thompson, Εισαγωγή στην τέχνη του κινηµατογράφου, µετάφραση, εισαγωγή, συµπληρωµατικό λεξιλόγιο Κατερίνα Κοκκινίδη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2004 André Bazin, Qu est-ce que le cinéma?, ό.π., µετάφραση Κώστας Σφήκας. Stanley Cavell, The World Viewed. Reflections on the Ontology of Film, Νέα Υόρκη, 1971 Gilles Deleuze, Cinéma, 2 τόµοι, Παρίσι, Minuit, 1983-1985, µετάφραση πρώτου τόµου: Κινηµατογράφος Ι: Η εικόνα-κίνηση, µετάφραση Μιχάλης Μάτσας, επιµέλεια Κική Καψαµπέλη, Αθήνα, Νήσος, 2009. Πρβλ. λήµµα «Film» (Noël Carroll, Paul Messaris, Carl Plantinga, Edward Dimendberg, David Bordwell, Cynthia Freeland, Stephen Prince) στο ΕΑ, λήµµα «Philosophy of Film» (Thomas Wartenberg) στο SEP: http://plato.stanford.edu/entries/film/, καθώς και Berys Gaut «Film» στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, ό.π., σ. 627-643. Βλ. επίσης Karl Sierek, Images oiseaux. Aby Warburg et la théorie des médias, πρόλογος Raymond Bellour, Παρίσι, Klincksieck, 2009, καθώς και Lev Manovich, The Language of New Media, Cambridge (Mass.), MIT Press, 2001, επιµέλεια Μάνθος Σαντοριναίος, Αθήνα, ΑΣΚΤ, υπό έκδοση. Λήµµατα σε Εγκυκλοπαίδειες και άρθρα σε συλλογικούς τόµους: Ιστορικό και εννοιολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης ορισµένα λήµµατα που αναφέρονται στην υποτιθέµενη συγκρότηση του «συστήµατος» των Καλών Τεχνών, στην αισθητική ή στην κατηγορία του ωραίου, δηµοσιευµένα σε Εγκυκλοπαίδειες ή σε συλλογικούς τόµους, αρχής γενοµένης από την Εγκυκλοπαίδεια των Ντ Αλαµπέρ και Ντιντερό: βλ. D Alembert, Προεισαγωγικός Λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια, µετάφραση Τιτίκα ηµητρούλια, εισαγωγή Πασχάλης Κιτροµηλίδης, Αθήνα, Πόλις, 2005, καθώς και Denis Diderot, «Φιλοσοφικές αναζητήσεις για την προέλευση και τη φύση του ωραίου» [1751], στο Αισθητικά, µετάφραση Κλαίρη Μιτσοτάκη, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 2003, σ. 101-161. Ας µνηµονεύσουµε επίσης σε αυτό το πλαίσιο το άρθρο «Beauty» (1811) του Francis Jeffrey, το οποίο ενσωµατώθηκε στην 8 η έκδοση της Encyclopaedia Britannica (1816) και επανεκδόθηκε στη συνέχεια στην ανθολογία των Aschenbrenner και Isenberg, ό.π., σ. 277-294, καθώς και το λήµµα «Aesthetics», το οποίο συνέταξε ο Μπενεντέτο Κρότσε για τη 14 η έκδοση της Encyclopaedia Britannica (1929) και αναδηµοσιεύεται στην ανθολογία κειµένων αισθητικής µε επιµέλεια των Albert Hofstadter και Richard Kuhns Philosophies of Art and Beauty, ό.π., σ. 555-576, καθώς και στο Steven M. Cahn και Aaaron Meskin (επιµ.), Aesthetics. A Comprehensive Anthology, ό.π., σ. 270-281. Βλ. επιπροσθέτως τα λήµµατα «Aesthetics (History of)» (Monroe Beardsley), «Aesthetics (Problems of)» (John Hospers), «Beauty» (Jerome Stolnitz), «Metaphor» (Monroe Beardsley) και «Ugliness» (Jerome Stolnitz), δηµοσιευµένα στην οκτάτοµη Encyclopedia of Philosophy (γενική επιµέλεια Paul Edwards, Νέα Υόρκη και Λονδίνο, Macmillan, 1967), καθώς και τα λήµµατα για την Αισθητική (Mikel Dufrenne, Daniel Charles) που δηµοσιεύτηκαν στην Encyclopædia Universalis, Παρίσι, 1968. 18
Βλ., ακόµη, το λήµµα «Aesthetics» (Sebastian Gardner) στο Philosophy: A Guide through the Subject (επιµέλεια A.C. Grayling, 2 τόµοι, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1995-1998, τόµος Ι, σ. 583-627), το λήµµα «Aesthetics» (Kendall Walton) στο Dictionary of Art (επιµέλεια Jane Turner, 25 τόµοι, Λονδίνο, Macmillan, 1996), όπως και τα λήµµατα «Origins of Aesthetics» (Paul Oskar Kristeller) και «History of Aisthesis» (David Summers) στο EΑ, καθώς και «Quand et comment naît l esthétique?» (Danièle Cohn) στο Dictionnaire d esthétique et de philosophie de l art, ό.π. Η σχετικά πρόσφατη Routledge Encyclopedia of Philosophy (επιµέλεια Edward Craig, 10 τόµοι, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, Routledge, 1998, εφεξής: REP) περιέχει επίσης λήµµατα που καλύπτουν τόσο θέµατα από την ιστορία της αισθητικής όσο και εννοιολογικά ζητήµατα, βλ. για παράδειγµα λήµµα «Aesthetics» (Malcolm Budd). Αξίζει να επισηµάνουµε συµπληρωµατικά ορισµένα άρθρα του Αµερικανού µελετητή του Καντ και ιστορικού της φιλοσοφίας και της αισθητικής Paul Guyer, τα οποία έχουν εκδοθεί σε διάφορους συλλογικούς τόµους: βλ., για παράδειγµα, «Art and morality: aesthetics in 1870», «Form and Feeling: aesthetics at the turn of the century» και «Aesthetics between the wars: art and liberation», στο T. Baldwin (επιµ.), The Cambridge History of Philosophy 1870-1945, Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 2003, σ. 337-361 και 721-736, «History of Modern Aesthetics», στο J. Levinson (επιµ.), The Oxford Handbook of Aesthetics, Οξφόρδη, Oxford University Press, 2003, σ. 25-60 (µε βιβλιογραφικό δοκίµιο), το λήµµα «18 th Century German Aesthetics» http://plato.stanford.edu/entries/aesthetics-18th-german/ στο SEP, όσο και την προαναφερθείσα συναγωγή άρθρων µε τίτλο Values of Beauty. Historical Essays in Aesthetics. Ο ίδιος συγγραφέας έχει άλλωστε αναγγείλει την έκδοση µιας µελέτης µε τίτλο Imagination and Freedom: A History of Modern Aesthetics. Περιοδικά αισθητικής: Zeitschrift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft, το παλαιότερο περιοδικό αισθητικής και θεωρίας της τέχνης, από το 1906. Κατά τη δεκαετία 1956-1965, εκδόθηκε υπό τον τίτλο Jahrbuch für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft. Journal of Aesthetics and Art Criticism (J.A.A.C.), περιοδικό της αµερικανικής εταιρείας αισθητικής, από το 1942. Revue d esthétique, περιοδικό της γαλλικής εταιρείας αισθητικής, από το 1948. British Journal of Aesthetics (B.J.A.), περιοδικό της αγγλικής εταιρείας αισθητικής, από το 1960. Rivista di estetica, περιοδικό της ιταλικής εταιρείας αισθητικής. Χρονικά αισθητικής/annales d esthétique περιοδική σειρά της ελληνικής εταιρείας αισθητικής και του Ιδρύµατος Παναγιώτη και Έφης Μιχελή. Revue francophone d esthétique, από το 2003. Βλ., τέλος, ενδεικτικά, σε σχέση µε τις έννοιες της ιστοριογραφίας, της αρχαιολογίας, της αρχαιογνωσίας, της συλλογής, του αρχείου, του µνηµείου, του ταξιδιού, καθώς και σε σχέση µε τη σταδιακή ανακάλυψη και θεωρητική συγκρότηση της ευρωπαϊκής και της εξωευρωπαϊκής αισθητικής και πολιτισµικής παράδοσης, τα ακόλουθα έργα: Arnaldo Momigliano, Τα κλασικά θεµέλια της σύγχρονης ιστοριογραφίας, Αθήνα, Πατάκης, 2006. Πρβλ. Peter N. Miller (επιµ.), Momigliano and Antiquarianism. Foundations of the Modern Cultural Sciences, University of Toronto Press / UCLA, 2007 του ίδιου, Problèmes d historiographie ancienne et moderne, Παρίσι, Gallimard, 1983 Salvatore Settis, Το µέλλον του «κλασικού», µετάφραση Αντρέας Γιακουµακάτος, Αθήνα, Νεφέλη, 2007 (βλ. ιδιαίτερα το επίµετρο για την ελληνική έκδοση) Alain Schnapp, Η κατάκτηση του παρελθόντος. Οι απαρχές της Αρχαιολογίας, µετάφραση Κατερίνα ελούκα, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 1998 19
Sam Smiles και Stephanie Moser (επιµ.), Envisioning the Past: Archaeology and the Image, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2005 Carlo Ginzburg, «Σηµάδια. Ρίζες ενός ενδεικτικού παραδείγµατος», µετάφραση Κώστας Κουρεµένος, στο Παναγιώτης Πούλος (επιµ.), Περί κατασκευής, Αθήνα, Νήσος, 1996, σ. 55-88 Pierre Judet de La Combe, Heinz Wismann, L avenir des langues. Repenser les Humanités, Παρίσι, Cerf, 2004 Wolf Lepenies, Les trois cultures. Entre science et littérature, l avènement de la sociologie [1985], γαλλική µετάφραση Henri Plard, Παρίσι, Éditions de la Maison des Sciences de l homme, 1990, αγγλική µετάφραση Between Literature and Science: The Rise of Sociology, Κέιµπριτζ, Cambridge University Press, 2008 του ίδιου, Qu est-ce qu un intellectuel européen?, Les intellectuels et la politique de l esprit dans l histoire européenne, επιµέλεια Dominique Séglard, Παρίσι, Seuil, σειρά «Traces écrites», 2007 Joseph Alsop, The Rare Art Traditions. The History of Art Collecting and Its Linked Phenomena, Νέα Υόρκη, Harper and Rowe, 1982 Jacques Derrida, Η έννοια του αρχείου, µετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Εκκρεµές, 1996 Αλόις Ριγκλ, «Ουσία και γένεση της µοντέρνας λατρείας των µνηµείων» (1903), στο Παναγιώτης Πούλος (επιµ.), Έννοιες της τέχνης τον εικοστό αιώνα, ό.π., σ. 25-95 Robert Nelson και Margaret Olin (επιµ.), Monuments and Memory, Made and Unmade, Σικάγο, University of Chicago Press, 2004 Paul Valéry, «Le problème des musées», 1923 Theodor W. Adorno, «Valéry Proust Museum», στο Prisms, σ. 173-185 David Carrier, Museum Skepticism, Duke University Press, 2006 Andrew McClellan (επιµ.), Art and Its Publics: Museum Studies at the Millenium, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2004 Griselda Pollock και Joyce Zemans (επιµ.), Museums after Modernism, Οξφόρδη, Blackwell, σειρά «New Interventions in Art History», 2006. Βλ. επίσης Edward W. Said, Οριενταλισµός, µετάφραση Φώτης Τερζάκης, Αθήνα, Νεφέλη, 1996, Jaś Elsner και Joan-Pau Rubiés (επιµ.), Voyages and Visions. Towards a Cultural History of Travel, Λονδίνο, Reaktion Books, 1999, David Summers, Real Spaces: World Art History and the Rise of Western Modernism, 2003 (πρβλ. τη σχετική βιβλιοκρισία του Christopher S. Wood, Bookforum, (Φεβρουάριος-Μάρτιος 2004), σ. 20), Elizabeth Cropper (επιµ.), Dialogues in Art History, from Mesopotamian to Modern: Readings for a New Century, Washington, National Gallery of Art, 2009, καθώς και David Carrier, A World Art History and Its Objects, University Park, Penn State University Press, 2008. Για τις εξω-ευρωπαϊκές αισθητικές παραδόσεις, βλ., ενδεικτικά, τις ακόλουθες µελέτες: Pramod Chandra, On the Study of Indian Art, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1983. Oliver Leaman, Islamic Aesthetics: An Introduction, Εδιµβούργο, Edinburgh University Press, 2004. Micheal F. Mara (επιµ.), A History of Japanese Aesthetics, Honolulu, University of Hawai Press, 2001. Oleg Grabar, The Mediation of Ornament, Πρίνστον, Princeton University Press, 1992. του ίδιου, Penser l art islamique. Une esthétique de l ornement, Παρίσι, Albin Michel, 1996. Susan Bush και Christian Murck (επιµ.), Theories of the Arts in China, Πρίνστον, Princeton University Press, 1983. 20