ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2007
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ 3 2. ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΩΣ ΤΟΝ 6 Ο ΑΙΩΝΑ σελ 4 3. Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ σελ 9 4. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ σελ 12 α) ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ β) ΟΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ σελ 17 γ) Η ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ-Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ σελ 21 δ) ΟΙ ΑΓΡΑΦΟΙ ΝΟΜΟΙ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΛΟΓΟ σελ 31 5. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ σελ 35 α) ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ β) ΟΙ ΕΙΛΩΤΕΣ σελ 38 6. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ σελ 40 7. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ σελ 43 α) Η ΑΝΑΔΥΣΗ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΚΟΣΜΟΥ β) Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ σελ 46 8. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ σελ 48 9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ 49 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ 51 11.ΠΗΓΕΣ σελ 53 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ίσως να μην υπάρχει ιδέα που να έχει ασκήσει μεγαλύτερη γοητεία στον ανθρώπινο νου και να έχει προκαλέσει διαχρονικά τόσο ατέρμονες συζητήσεις και θεωρητική ενασχόληση, αλλά και παράλληλα τιτάνιους αγώνες για την κατάκτησή της, όσο η έννοια της Ελευθερίας. Σε ένα πρώτο επίπεδο μείζoν πρόβλημα συνιστά η αποσαφήνιση του ορισμού της, καθώς δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας γενικός χαρακτηρισμός, να περιγραφεί ικανοποιητικά με έναν ορισμό που θα ανταποκρίνεται σε όλο το εννοιολογικό εύρος της πολυσύνθετης σημασίας της. Γιατί εάν περιγραφεί μόνο ως μια δέσμη ατομικών δικαιωμάτων, προνομίων και εξουσιών ο ορισμός αφενός θα είναι ατελής, αφετέρου δε θα ανταποκρίνεται μόνο σε μια συγκεκριμένη νομική, πολιτειακή κοινωνική- πραγματικότητα αφήνοντας έξω ένα ευρύ φάσμα αποχρώσεων. Πρόκειται για μια έννοια πολυσήμαντη, που για να σκιαγραφηθεί οπωσδήποτε περιληπτικά- στην ολότητά της απαιτείται η προσφυγή σε ευρύτατα πεδία διανόησης, αλλά και συνακόλουθα κοινωνικής πρακτικής. Η Ελευθερία και τα όρια αναμφίβολα βρίσκονται σε αμεσότατη συνάφεια με την εκάστοτε πραγματικότητα στην οποία αναφέρονται. Γιατί κάτι που μπορεί να θεωρηθεί ότι την περιγράφει ικανοποιητικά σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, μπορεί να είναι εντελώς ανεπίκαιρο σε μια άλλη. Τα ίδια άλλωστε τα δικαιώματα τελούν πάντοτε σε απόλυτη συνάφεια με την εκάστοτε κρατούσα ιδεολογία, το είδος και την ποιότητα της ανώτατης εξουσίας και τις παραχωρήσεις στις οποίες εκείνη είναι διατεθειμένη να προβεί. Η ελευθερία πάντοτε ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα πεδίο με σαφήνεια καθορισμένο από μια νομοθετική ρύθμιση, έναν κατάλογο δικαιωμάτων, ήταν και μια υπόθεση εσωτερική, μια παρόρμηση ψυχολογικής φύσεως. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η αναζήτηση της ελευθερίας είναι οπωσδήποτε χιμαιρική. Ιδιαίτερη αξία για την κατανόηση των πτυχών της έχει η προσέγγιση της πορείας της στο χρόνο, ώστε να φανερωθεί η 3
σημασιολογική της ευρύτητα και να αναζητηθούν οι απαρχές της. Μια τέτοια προσπάθεια αναμφίβολα θα ξεκινούσε από την αρχαία Ελλάδα η οποία και θεωρείται μέσα στις αντιφάσεις της- ως η κοιτίδα της έννοιας της Ελευθερίας. 2. ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΕΩΣ ΤΟΝ 6 Ο ΑΙΩΝΑ Από τις απαρχές της ελληνικής ιστορίας είναι δυνατόν να ανακαλύψει κανείς συναφείς αναφορές. Ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή χρησιμοποιείται (με διαφορετικό περιεχόμενο) η έννοια της ελευθερίας, ή ακριβολογώντας ήταν ήδη σε χρήση ο όρος ελεύθερος 1. Στις πινακίδες της Πύλου 2 συναντάται η λέξη (e-re-u-te-ro/a και στα δύο γένη), και πιθανότατα σημαίνει τον απαλλαγμένο από φόρους, χωρίς όμως να έχει ηθικό περιεχόμενο 3. Η πρωιμότερη πάντως εμφάνιση της έννοιας της ελευθερίας στην αρχαιοελληνική γραμματεία γίνεται στα ομηρικά έπη. Ο Όμηρος, με κρυστάλλινη διαύγεια, αξιοποιώντας ήδη γνωστούς μύθους κληροδότησε στους Έλληνες ένα μοναδικό πνευματικό δημιούργημα, διαχρονικό σημείο αναφοράς. Ο κόσμος των ηρώων διαπνέεται από υψηλά ιδανικά, ο πόλεμος είναι η υπέρτατη πρόκληση και μοναδική ευκαιρία καταξίωσης και είναι εύλογο η ελευθερία να συνάπτεται πρωτίστως με αυτόν. Η πιθανότητα πολεμικής ήττας και συνακόλουθα υποδούλωσης είναι μια οπωσδήποτε θλιβερή κατάληξη που μπορεί να αποστερήσει οριστικά το ελεύθερον ήμαρ οδηγώντας στην εξαθλίωση 4. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις, έστω κι αν δεν διατυπώνεται ρητά ως τέτοια, φαίνεται πως υπονοείται η ύπαρξη μιας άλλης δυνατότητας, της ελευθερίας της βούλησης. Η απόφαση του Αχιλλέα να συνεχίσει τελικά τη συμμετοχή του στον πόλεμο αψηφώντας τις αλλεπάλληλες προφητικές ενδείξεις ότι έτσι θα οδηγηθεί στο θάνατό, η αντίστοιχης ποιότητας αποδοχή του Έκτορα να αγωνιστεί εναντίον του θανάσιμου εχθρού του παρόλο που αντιλαμβάνεται τη ματαιότητα του εν λόγω εγχειρήματος, η παρρησία των 1 Σε κάθε πάντως περίπτωση αβέβαιη παραμένει η ετυμολογία της λέξης. Δύο πιθανές ερμηνείες έχουν προταθεί: η πρώτη τη συσχετίζει με την Ινδοευρωπαϊκή ρίζα *leudh ( εξ ου και liber στα Λατινικά) που ερμηνεύεται ως νόμιμο μέλος, απόγονος ή λαός ενώ σύμφωνα με την άλλη θεωρία η ρίζα είναι *ludh που υποδηλώνει προέλευση (πρβλ: ελθω, ελεύσομαι).εάν κάποια από τις ερμηνείες είναι ορθή, υποδηλώνεται συσχετισμός της έννοιας της ελευθερίας με τη γέννηση και τη συμμετοχή σε ορισμένη κοινότητα. R.Zelnick-Abramovitz, Not Wholy Free, The concept of Manumission and the status of manumitted slaves in the ancient Greek world, Leiden-Boston 2005 2 Να 185 β, 248 α, 941 α κ.α. 3 Βλ Ventris-Chadwick Documents in Mycenean Greek, σελ 298,393 4 Ζ 455,526-9,Π 831,Υ 193 4
αρχηγών, η αγέρωχη αντίσταση ηρώων στη βούληση των θεών και ακόμα και οι μεταξύ τους αναμετρήσεις υπαινίσσονται μια συνειδητή απελευθέρωση από τα δεσμά της σε τελικό λόγο ίσως νικήτριας- μοίρας και τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού, έστω κι αν το κόστος αποδεικνυόταν συνήθως βαρύτατο 5. Ιδιαίτερη πάντως σημασία για το διαπραγματευόμενο ζήτημα έπαιξε η φαινομενικά ασύνδετη απεικόνιση των ίδιων των θεών στα ομηρικά έπη. Το θεϊκό στοιχείο δεν προσωποποιούνταν σε μορφές ανοίκειες που προξενούσαν το διαρκή φόβο και αξίωναν μια ομόθυμη υποταγή. Η ίδια η φύση των θεών δεν ήταν ξένη και διαφορετική από εκείνη των ανθρώπων, αφού εκείνοι θα είχαν -καθ υπερβολήν ίσως- όλο το φάσμα των ανθρώπινων παθών και αδυναμιών. Ακόμα πιο σημαντικά, και οι ίδιοι οι θεοί δεν είναι παντοδύναμοι αλλά υπόλογοι στη Μοίρα, σε μια πανίσχυρη, ανεξιχνίαστη δύναμη, μια αμείλικτη αναγκαιότητα στην οποία αναγκαστικά άπαντες ήταν υπόλογοι. Μια τέτοια πίστη θα άνοιγε μετέπειτα το δρόμο στους φιλοσόφους για την αναζήτηση μιας νομοτέλειας, μιας δύναμης υπεύθυνης για τα πάντα, μια αναζήτηση που θα έπαιρνε σάρκα και οστά είτε με τη διατύπωση της ύπαρξης του φυσικού δικαίου είτε θα οδηγούσε στο σχηματισμό της ιδέας ενός σύμπαντος δομημένου με συγκεκριμένους νόμους 6. Η ιδέα ενός άγραφου νόμου κοινού τοις πάσι θα αποδεικνυόταν πρωταρχική για τους Έλληνες και άμεσα συνυφασμένη με την αναζήτηση της ελευθερίας, η οποία ποτέ δε θα είναι άναρχη και απεριόριστη, αλλά θα τελούσε πάντοτε σε συμφωνία με ορισμένο Νόμο. Σε κάθε πάντως περίπτωση τα ομηρικά έπη επέδρασαν διαχρονικά αναμφίβολα περισσότερο από κάθε άλλο λογοτεχνικό έργο στη διαμόρφωση ορισμένων από τις θεμελιώδεις αρχές του αρχαιοελληνικού κόσμου, ο οποίος παρά τη σχεδόν παροιμιώδηδιάσπαση του και την αδυναμία επίτευξης πολιτικής ενότητας διαπνεόταν σε μεγάλο βαθμό από ταυτόσημες αξίες κοινά αποδεκτές. Ορόσημο αναμφίβολα από κάθε άποψη στην πορεία του αρχαιοελληνικού κόσμου και αναμφίλεκτα συσχετιζόμενη με το υπό διαπραγμάτευση ζήτημα θα ήταν η ανάδυση των πόλεων-κρατών. Τη δυσερμήνευτη κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου και του κόσμου των μυθικών ηρώων θα ακολουθήσει μια περίοδος σκοτεινών αιώνων μετά το πέρας των οποίων θα προκύψει ένας νέος ελληνικός κόσμος. Στις αρχές του 8 ου π.χ. αιώνα θα κάνει δειλά την εμφάνισή του ένα νέο είδος πολιτειακής οργάνωσης, η πόλις. Μολονότι δεν είναι απόλυτα βεβαιωμένη η απαρχή του, σταδιακά θα εξαπλωθεί στο μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού κόσμου, και θα παραμείνει η βασική, η κατεξοχήν ελληνική μορφή πολιτειακής 5 J.Romilly, Η Αρχαία Ελλάδα σε Αναζήτηση της Ελευθερίας σελ 274-276 6 Herbert J. Muller, Freedom in the Ancient World, σελ 160 5
οργάνωσης μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια, οπότε και ο θεσμός θα παρακμάσει δίνοντας τη θέση του σε εκτεταμένα βασίλεια και μορφές συμμαχιών. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των πόλεων θα ήταν η ανεξαρτησία τους, τόσο εξωτερικά, σε σύγκριση με τις άλλες κοινότητες όσο και στην εσωτερική τους δομή, ως δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Η ανεξαρτησία αυτή θα συναπτόταν άμεσα με τις έννοιες της ελευθερίας και της αυτονομίας, με το δικαίωμα δηλαδή των πόλεων να ζουν σύμφωνα με δικούς τους νόμους 7. Οι πόλεις της αρχαϊκής εποχής δεν είχαν βέβαια αναπτύξει πλήρως τα χαρακτηριστικά και τους θεσμούς που θα διαμορφωθούν κατά την κλασική περίοδο, θα είναι όμως η εποχή κατά την οποία θα τεθούν οι βάσεις για τους επιγενόμενους μετασχηματισμούς. Θα είναι η περίοδος κατά την οποία οι ειδικές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες θα δημιουργήσουν την αξίωση για ολοένα και εναργέστερη συμμετοχή του πληθυσμού στις μορφές εξουσίας, ως απόρροια της αναβάθμισης του ρόλου των κοινωνικών τάξεων. Η εφεύρεση του νομίσματος, ο αποικισμός, η προώθηση των οικονομικών συναλλαγών και του εμπορίου, η ανάδυση μιας ισχυρής αγροτικής τάξης, η οπλιτική επανάσταση θα φέρουν στο προσκήνιο ακόμα και τα μέλη των υποδεέστερων οικονομικά στρωμάτων, που δεν επρόκειτο να παραμείνουν ασυγκίνητοι στις προκλήσεις της εποχής, αλλά θα αποζητούσαν το δικαίωμα συμμετοχής στις αποφάσεις. Ο κοινωνός της νέας εποχής θα είναι ο πολίτης, το ζωτικό κύτταρο της πόλεως. Η μετάβαση βέβαια δεν επρόκειτο να γίνει ανώδυνα. Η μυκηναϊκού και ομηρικού τύπου βασιλεία είχε παραμεριστεί, τη θέση της όμως είχε δώσει στην αριστοκρατία, της οποίας η ισχύς είχε εδραιωθεί με την ίδρυση των πόλεων. Η αντίδραση των χαμηλών και των μεσαίων στρωμάτων δε θα αργούσε να εκδηλωθεί, με βασικό αίτημα, συν τοις άλλοις, την προστασία από τις αυθαιρεσίες κατά την απονομή του δικαίου. Η κωδικοποίηση του εθιμικού δικαίου θα αποτελέσει ένα από τα αιτήματα των δυναμικών κινήσεων, των στάσεων κατά τον 7 ο και 6 ο π.χ. αιώνα, αίτημα το οποίο σε πολλές περιπτώσεις θα δικαιωθεί με την ανάθεση έκτακτων εξουσιών σε προσωπικότητες κοινής αποδοχής 8. Οι νομοθέται μορφές που σε ορισμένες περιπτώσεις βρίσκονται στο μεταίχμιο του θρύλου και της ιστορίας θα καταρτίσουν τις πρώτες ελληνικές νομοθεσίες, προχωρώντας σε ορισμένες περιπτώσεις, εκτός από την καταγραφή των νόμων, στο μετασχηματισμό του πολιτεύματος, παραχωρώντας στο λαό δυνατότητες συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων. Η πολιτική βάση θα διευρυνθεί, οι νέοι ισχυροί του χρήματος θα ανελιχθούν στην εξουσία και το 7 Wilcken Αρχαία ελληνική Ιστορία σελ 86 8 Wilcken ο.π. σελ 129 6
πολίτευμα θα μεταβληθεί σε ολιγαρχικό ή τιμοκρατικό, οπωσδήποτε όμως με κάποια δημοκρατική χροιά. Περίφημοι νομοθέτες ήταν ο Ζάλευκος στους Επιζεφύριους Λοκρούς της Κάτω Ιταλίας, ο Χαρώνδας στην Κατάνη της Σικελίας, ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ο Λυκούργος στη Σπάρτη και οι Δράκων και Σόλων στην Αθήνα. Το γενικότερο πνεύμα των νομοθεσιών απέβλεπε στον κατευνασμό των κοινωνικοπολιτικών διαφορών μεταξύ των ελεύθερων πολιτών, με την εφαρμογή ορισμένων γενικών ρητρών και αρχών μέσα στις οποίες συγκαταλέγεται και η ελευθερία είτε σε πολιτικό επίπεδο, είτε ως ελευθερία της βούλησης 9. Η συμμετοχή του πολίτη στην άσκηση της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας καθίσταται πλέον αυτονόητο δικαίωμα στην περίπτωση των Αθηνών και -με περιορισμούς- στη λυκούργεια λακωνική πολιτεία. Με τις μεταρρυθμίσεις μάλιστα του Σόλωνα, με τη λεγόμενη σεισάχθεια θα καταργούνταν ρητά ο επονείδιστος θεσμός του δανεισμού επί σώμασιν (αυτοενεχυριασμού) που είχε οδηγήσει πολλούς Αθηναίους στη στέρηση της προσωπικής τους ελευθερίας καθιστώντας τους δούλους 10. Αυτό πάντως που φαίνεται να αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην περίοδο της μορφοποίησης της πόλεως κράτους είναι η καθολική υπεροχή του Νόμου, καθώς αυτός είναι που εξασφαλίζει τη λειτουργία των θεσμών της πόλεως και μπορεί να αποτελέσει τον εγγυητή της ελευθερίας. Ωστόσο τα πολιτικά πάθη δεν επρόκειτο να κατευναστούν ομαλά ούτε ύστερα από την τυπική καθίδρυση θεσμών που εγγυούνταν τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Ξέσπασαν έριδες ανάμεσα σε ισχυρές οικογένειες οι οποίες στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την εξουσία χρησιμοποίησαν τη λαϊκή δυσαρέσκεια ως ισχυρότατο μέσο πίεσης. Δυσαρεστημένοι ευγενείς, εκμεταλλευόμενοι την εκρηκτική κατάσταση παρουσιάζονταν ως αυτόκλητοι ηγέτες-σωτήρες της μάζας επιδιώκοντας να εκδιώξουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους και να αποβούν οι αδιαμφισβήτητοι κυρίαρχοι. Στην περίπτωση που αυτοί οι ηγέτες καταλάμβαναν την εξουσία συνήθως μετασχημάτιζαν το πολίτευμα σε ολιγαρχικό, ασκώντας την εξουσία με τη δύναμη των όπλων και με μια prima facie ανοχή του πληθυσμού. Η μεγάλη μάζα του λαού που βοηθούσε τον ηγέτη να καταλάβει την εξουσία δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί το πολιτικό παιχνίδι που εκτυλισσόταν ενώπιόν της και έδειχνε εμπιστοσύνη στο νέο ηγέτη, αναμένοντας την ικανοποίηση των προσδοκιών της που τόσο πολύ είχαν διαψευστεί από τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Ο νέος ηγέτης, ύστερα από την εδραίωσή του στην εξουσία, ευφυώς θα μετασχημάτιζε τη 9 Πανταζόπουλου Η Ελευθερία σαν ιδέα και σαν Πραγματικότητα, σελ 496 10 Διογ Λαερτίου1.45 επίσης Σόλων αποσπ.24 7
διακυβέρνηση σε μοναρχία, η οποία όμως σε σύγκριση με την προηγηθείσα βασιλεία δεν ήταν κληρονομική και κατά ενώ μείζονα λόγο της έλλειπε η νομιμότητα 11 θα είχε τηρουμένων των αναλογιών μια χροιά νομιμοφάνειας. Η νέα αυτή μορφή εξουσίας έμεινε γνωστή ως τυραννία 12. Μολονότι οι περισσότερες τυραννίδες ήταν βραχύβιες, η κατά κανόνα δεσποτική τους φύση φαίνεται πως είχε τελικά αφήσει αλγεινό στίγμα στον ψυχισμό των Ελλήνων, για τους οποίους οιαδήποτε διακυβέρνηση αυτού του χαρακτήρα, με έλλειμμα νομιμότητας και απεριόριστες εξουσίες του ηγέτη ήταν καταφανώς ασυμβίβαστη με τη δική τους ελευθερία. Το μίσος για την τυραννία, που θα διατυπωθεί με μεγάλη παραστατικότητα στα κείμενα της επόμενης περιόδου 13, απηχεί εντονότατο το αίσθημα της πολιτικής ελευθερίας, ήδη στενά συνδεόμενο μόνο με μια διακυβέρνηση με σαφήνεια καθορισμένη από το νόμο. Κατά την ίδια περίοδο επρόκειτο να γίνει μια σημαντικότατη πνευματική χειραφέτηση, με κοσμογονικές επιδράσεις. Η μέχρι πρότινος μυθολογική αντιμετώπιση του κόσμου θα έχανε το απόλυτο κύρος της και θα έδινε τη θέση της στην αναζήτηση μιας πιο ορθολογικής νομοτέλειας, την οποία θα μπορούσε να συλλάβει ο νους ελεύθερος από τις αναπόδεικτες προλήψεις. Το αποφασιστικό αυτό βήμα θα γινόταν με τη συνδρομή της φιλοσοφίας, η οποία επρόκειτο να δει τις απαρχές στην Ιωνία. Η απουσία ιερών βιβλίων, οργανωμένου ιερατείου και ανελεύθερων θρησκευτικών καταναγκασμών θα άφηνε στους Έλληνες τη διακριτική ευχέρεια να αναζητήσουν ελεύθερα την αλήθεια, αποζητώντας, χωρίς άνωθεν περιορισμούς απαντήσεις σε ερωτήματα που υπό διαφορετικές συνθήκες θα ήταν εντελώς ανεπίτρεπτο να θέσουν. Επρόκειτο για την αγνή προσπάθεια του ανθρώπου να ανακαλύψει την αλήθεια με πνεύμα απολύτως ελεύθερο. Έτσι, μολονότι οι πρώτοι φιλόσοφοι είχαν πρωτίστως κοσμολογικά ενδιαφέροντα, είχε γίνει αισθητό ότι ο ορθός Λόγος, η λογική, θα ήταν το εφαλτήριο για απαντήσεις ή έστω για ερωτήσεις- σε όλα τα καίρια ζητήματα που θα απασχολούσαν στο εξής τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Κάποια ψήγματα κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας έμειναν από το έργο τους, ορισμένοι όμως από τους πρώτους φιλοσόφους έγιναν γνωστοί και για την πολιτική τους δράση. Η δράση του Θαλή του Μιλησίου για πολιτική ένωση των Ιωνικών πόλεων απέναντι στον περσικό δεσποτισμό, το νομοθετικό έργο του Παρμενίδη του Ελεάτη, η αντίσταση του Ζήνωνα ενάντια στον επιχώριο τύραννο, οι αγώνες του Εμπεδοκλή 14 απηχούν μια 11 Βλ και Αριστοτέλους Πολιτικά 1279 β 4-10 12 Wilcken σελ 130 13 Βλ και Ηροδότου V 62 14 Κ. Τσάτσου Η Κοινωνική Φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων, σελ 47-51 8
ενσυνείδητη προσπάθεια για υπεράσπιση θεμελιωδών αξιών, αναντίλεκτα συσχετιζόμενων με το ιδεώδες της ελευθερίας και της αντίστασης έναντι των σφετεριστών της. Στο κλείσιμο του 6 ου αιώνα είχαν πάντως τεθεί τα μεγάλα ερωτήματα των οποίων η δημιουργική αναζήτηση δε θα έπαυε ποτέ με τη βοήθεια της λογικής. Σε όλους τους τομείς ελληνικός κόσμος ζούσε μια πρωτόγνωρη ενεργητικότητα, την οποία διαχειριζόταν σχεδόν με αμηχανία, καθώς για την εμπέδωση και κατανόηση των της έννοιας και της δυναμικής της ελευθερίας έπρεπε πρώτα να παρουσιαστεί ορατός ο κίνδυνος της οριστικής της απώλειας. Μια πρώτης τάξεως τέτοια ευκαιρία, που η επίδρασή της θα αποδεικνύονταν τελικά κοσμογονική εγχειρίζοντας στους Έλληνες πολυτιμότατη εμπειρία θα παρουσιάζονταν στην αρχή του 5 ου αιώνα με τα Μηδικά. 3.Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Η συνειδητοποίηση της αξίας της πολιτικής ελευθερίας και η αποσαφήνιση νέων μορφών της θα συνδεθεί άμεσα με τις επιτυχίες των Μηδικών Πολέμων. Η αντιπαράθεση με τον απολυταρχικό εισβολέα θα έφερνε σε πρώτο πλάνο τη συγγένεια που ένωνε τους Έλληνες, η οποία θα αποκτούσε νόημα μόνο στα πλαίσια μιας οιονεί εθνικής ανεξαρτησίας, της Ελληνικής Ελευθερίας. Οι νικηφόρες αναμετρήσεις κατά της πανίσχυρης περσικής αυτοκρατορίας θα προσέφεραν μια σπουδαία εμπειρία, η ανάμνηση της οποίας θα συνιστούσε διαχρονικό λόγο υπερηφάνειας για τις επερχόμενες γενιές και σταθερή επίκληση ενώπιον αντίστοιχων προκλήσεων. Μεγάλη αξία έπαιξε το γεγονός ότι η Περσία με έμφαση παρουσιαζόταν με ζοφερά χρώματα ως και οπωσδήποτε ήταν- μια χώρα απόλυτης μοναρχίας σε αντίθεση με τις ελληνικές πόλεις που ήταν από τυπική άποψη ελεύθερες. Αυτή η εντύπωση αποτυπώνεται παραστατικά μέσα από το έργο του Ηροδότου, του αντιπροσωπευτικότερου ιστορικού της μεγάλης σύγκρουσης των δύο κόσμων, πρώτιστα στο σημείο του (επινοημένου προφανώς 15 ) διαλόγου του Έλληνα Δημάρατου με το βασιλιά των Περσών Ξέρξη. Ήταν αδιανόητο για τον πέρση μονάρχη να προβάλλεται ισχυρή αντίσταση από άνδρες οι οποίοι είναι ελεύθεροι, δεν εξουσιάζονται δηλαδή από έναν ο οποίος εμπνέοντας το φόβο είναι σε θέση να τους αναγκάσει να πολεμήσουν 16. Για τους Έλληνες βέβαια αυτό 15 Ι. Τουλουμάκου, Η Θεωρητική Θεμελίωση της Δημοκρατίας στην Αρχαία Ελλάδα, σελ 121 υποσημείωση 8 16 Ηροδότου VII 103 9
ακριβώς είναι το συγκριτικό τους πλεονέκτημα αφού στη θέση κάποιου αυθαίρετου και ανέλεγκτου μονάρχη δεν στέκεται κανείς άλλος παρά μόνο ο Νόμος, ο οποίος είναι και αυτός που θεμελιώνει και εγγυάται την ελευθερία ως ο αδιαμφισβήτητος ύπατος κυρίαρχος 17. Αυτή είναι και η θεμελιώδης διαφορά στην ιδιοσυγκρασία των αντιμαχόμενων λαών, διαφορά που δεν έχει να κάνει σε καμία περίπτωση με θρησκευτική ή με φυλετική αντίθεση, αλλά μάλλον με μια διαφορετική αξιολόγηση των αξιών και των υποχρεώσεων που αυτές αυτοδίκαια συνεπάγονται. Ο δεσμός της ελευθερίας με την αυτονομία θα ήταν για πάντα ισχυρότατος και για την ελληνική ιδιοσυγκρασία οιαδήποτε πλέον ανάμειξη ξένης δύναμης θα θεωρούνταν βαρύτατη προσβολή, καθώς θα απειλούσε την έννοια της ελληνικής ελευθερίας. Η ελληνική ελευθερία είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με το νόμο, προϋποθέτει το σεβασμό του νόμου, ο οποίος έχει την παράξενα φαινομενική αντίφαση να είναι παράλληλα κάτι το ιερό και ανθρώπινο συνάμα δημιούργημα. Σε κάθε πάντως περίπτωση επρόκειτο για μια λελογισμένη αλλά και υπερήφανη αποδοχή των επιταγών που απορρέουν από το νόμο, ο οποίος αποτελεί επαρκέστατη εγγύηση και ακρογωνιαίο λίθο για την εμπέδωση της ελευθερίας. Όλοι οι μεταγενέστεροι ισχυρισμοί πάνω στο ζήτημα της ελευθερίας δε θα αποκλίνουν ουσιωδώς από αυτή τη διαπίστωση, καθώς η ελευθερία δεν πρόκειται ποτέ να καταστεί ανεξέλεγκτη, ουδέποτε θα ταυτιστεί με μια δυνατότητα να κάνει κανείς άναρχα ό,τι επιθυμεί 18 αλλά πάντοτε θα εκφράζεται σε συνάρτηση είτε με το συλλογικό κοινά αποδεκτό νόμο 19, είτε (ιδίως σε μεταγενέστερες εποχές) με νόμο άγραφο, εσώτερο, σαφώς ορισμένο και απαρέγκλιτα τηρηθέντα. Πρόκειται για μια κατ ουσία συνέπεια λόγων και έργων, που το μεγαλείο της συνίσταται στη διαπίστωση της αγόγγυστης τήρησης, αναδεικνύοντάς την ελευθερία πρώτιστα σε ζήτημα ηθικής βάσης ευρύτατου προβληματισμού. Η αναφορά στην ελευθερία, αντιπαρατασσόμενη στον ασιατικό δεσποτισμό γίνεται βέβαια αυτοδίκαια σε πλείστα σημεία στον 17 Ηροδότου VII 104 Ελεύθεροι γάρ εόντες ού πάντα ελεύθεροι εισί.εστί γάρ σφι δεσπότης νόμος 18 Βλ Δημόκριτου απ 821 F Ελευθερίας δ όσον οι κρατούντες νέμουσι τοις δήμοις μέτεστι και το πλείων ίσως ουκ άμεινον 19 Ιδιαίτερο πάντως ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαυγής παρατήρηση του Ξενοφώντα (Αθηναίων πολιτεία 1, 8-9, μετάφραση Μ. Σακελλαρίου) Ο λαός δεν θέλει να είναι υπόδουλος σε μια πόλη που ευνομείται αλλά να είναι ελεύθερος και να άρχει έστω και με κακούς νόμους. Γιατί ο λαός αντλεί τη δύναμή του και την ελευθερία του από τους νόμους που συ θεωρείς κακούς. Εάν επιζητείς ευνομία, θα προσέξεις ότι οι πιο επιτήδειοι νομοθετούν όπως τους συμφέρει. Επομένως οι αριστοκράτες θα δαμάσουν το λαό και θα διασκέπτονται για τα πολιτικά και δεν θα επιτρέπουν στους ανθρώπους του λαού ούτε να διασκέπτονται, ούτε να εκφράζουν γνώμη ούτε να συγκεντρώνονται σε εκκλησία. Και το αποτέλεσμα των καλών νόμων θα είναι να περιπέσει ο λαός σε δουλεία 10
αντιπροσωπευτικότερο αφηγητή των μηδικών. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η απάντηση των δύο Σπαρτιατών που οδηγήθηκαν αυτοβούλως στην αυλή του μονάρχη των Περσών με σκοπό να προσφέρουν τη ζωή τους, ως αντάλλαγμα για την προηγηθείσα απρεπή ενέργεια της δολοφονίας Περσών αντιπροσώπων στην πόλη της Σπάρτης. Στο διάλογο που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε αυτούς και στον πέρση Υδάρνη, η ελευθερία είναι αυτή που αξίζει κάθε υπέρτατη θυσία και με κάθε πρόσφορο μέσο, μόνο που για να φτάσει κανείς σε τέτοιο σημείο κατανόησης μιας τέτοιας αξίας πρέπει βέβαια πρώτα να τη δοκιμάσει, κάτι που είναι αντικειμενικά αδύνατο για τους υπηκόους ενός δεσποτικού μονάρχη 20. Παρόμοια περήφανη απάντηση θα επεφύλασσαν οι Αθηναίοι αυτή τη φορά στον Αλέξανδρο τον Α της Μακεδονίας, σύμμαχο και απεσταλμένο των Περσών, παρά τους συμβιβαστικούς όρους που είχαν τεθεί ρεαλιστικά συνοδευόμενους από την υπενθύμιση της περσικής υπεροπλίας 21. Η λαμπρή έκβαση των μηδικών θα εμπεδώσει στη συνείδηση των Ελλήνων την πεποίθηση ότι η έννοια της ελευθερίας μπορεί να γίνει κατανοητή και να αποτελέσει βιωμένη εμπειρία μόνο μέσα σε ένα πρώτο επίπεδο- καθεστώς εθνικής ανεξαρτησίας, και κατ επέκταση, δυνάμει της αντιπαράθεσης με καθεστώτα θεωρούμενα ως ανελεύθερα, μόνο με τους θεσμούς που είχαν αναπτυχθεί στην πόλη κράτος. Η ελευθερία σε ένα πρώτο λοιπόν επίπεδο θα καταστεί ταυτόσημη με την έννοια της εθνικής ανεξαρτησίας, με την αυτονομία. Η αντιπαράθεση με τα προηγηθέντα καθεστώτα της τυραννίας και τον περσικό δεσποτισμό που αμφότερα στερούνταν σαφή προκαθορισμού των εξουσιών του ανώτατου άρχοντα και απουσίαζε προφανώς η δυνατότητα συμμετοχής στη διακυβέρνηση σε άλλους πλην των υπάτων αρχόντων θα αποτελούσε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για την περαιτέρω ανάπτυξη και επίρρωση των πόλεων κρατών. Η αυξημένη αυτοπεποίθηση που είχε δημιουργηθεί αφενός θα κινητοποιούσε όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις και θα έθετε τις βάσεις για πολύπλευρη ανάπτυξη με θεαματικά αποτελέσματα, αφετέρου δε θα εξωθούσε τις δύο πόλεις που προσέφεραν τις μεγαλύτερες υπηρεσίες στην προάσπιση της ελευθερίας (την Αθήνα και τη Σπάρτη) σε έναν άνευ προηγουμένου μεταξύ τους ανταγωνισμό, εξικνούμενο από τις απελευθερωτικές ενέργείες τους σε όσες ελληνικές περιοχές βρίσκονταν ακόμη υπό περσικό ζυγό, που θα κατέληγε όμως σε μια αβυσσαλέα μεταξύ τους αναμέτρηση, στην οποία η 20 Ηροδότου VII 133-7 Υδάρνεες, ελευθερίης δε ούκω επειρήθης (..). Ήι γαρ πειρήσαιο, ούκ αν δόρασιν συμβουλεύοις ημιν μάχεσθαι αλλά και πελέκεσιν 21 Ηροδότου VIII 143 Ελευθερίης γλιχόμενοι αμυνεόμεθα ούτω όκως αν και δυνώμεθα : 11
υπεράσπιση της ελευθερίας θα έπαιζε πρώτο ρόλο, έστω και αν η επίκλησή της θα γινόταν πλέον σε μεγάλο βαθμό καταχρηστικά, απογυμνωμένου του αληθούς της περιεχομένου. Αξίζει να μνημονευθεί ότι η αντιπαράθεση των μηδικών θα προσέφερε στον ελληνικό κόσμο την αυτογνωσία του. Μέχρι τότε η συγγένεια μεταξύ των Ελλήνων θα ήταν στοιχειωδώς ψηλαφητή, καθώς το μέγεθος της διαίρεσης λόγω της αυτονομίας των πόλεων δε βοηθούσε ιδιαίτερα στην επίτευξη συνοχής. Η συνειδητοποίηση της ελληνικότητας θα δημιουργούσε βέβαια και μια αίσθηση ανωτερότητας έναντι των υπολοίπων λαών, οι οποίοι θα χαρακτηρίζονταν συλλήβδην ως βάρβαροι, όρος ήδη ευρισκόμενος σε χρήση αλλά μόλις τότε λαμβάνων αρνητικό και υποτιμητικό περιεχόμενο. Η δυνάμει νόμων- πολιτειακή διαφοροποίηση θα βρισκόταν διαρκώς στο προσκήνιο και θα ήταν άμεσα συσχετιζόμενη με την εδραιωμένη πλέον πεποίθηση ότι υπό διαφορετικές συνθήκες -και κατά συνέπεια έξω από τα όρια της κατά κανόνα δημοκρατικά κυβερνούμενης Ελλάδας- θα ήταν απλά αδιανόητη η απόλαυση η έστω η επίκληση- της ελευθερίας. Ωστόσο αυτός ο κοντόφθαλμος τοπικισμός θα στεκόταν εμπόδιο στην επίτευξη της πολιτικής ένωσης της Ελλάδας. Η διαίρεση σε πόλεις-κράτη, το χαρακτηριστικότερο πολιτειακό γνώρισμα της κλασικής Ελλάδας, θα αποτελούσε τη βαθύτερη αιτία τόσο των περισσότερων θριάμβων της, όσο και των αδυναμιών της. 4.Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Α) Η Γένεση και η εξέλιξη της Δημοκρατίας Η έννοια της ελευθερίας στην αρχαία Ελλάδα, τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική της διάσταση συνάπτεται πρωτίστως με την πόλη των Αθηνών. Αυτή η διαπίστωση δεν οφείλεται μόνο στην πληθώρα των σωζόμενων συναφών γραμματειακών αναφορών που συνοδεύουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη ζωή στην Αθήνα, αλλά περισσότερο έχει να κάνει με την ίδια την ποιότητα και την οργάνωση της αθηναϊκής πολιτείας, στην οποία το ιδεώδες της ελευθερίας έπαιζε πάντοτε πρωταρχικό ρόλο. Εκεί άλλωστε η ίδια η δημοκρατία βρήκε την απαρχή της και τελειοποιήθηκε, σε βαθμό που οι περισσότερες μεταγενέστερες αναφορές να έχουν να κάνουν κατ ουσία με την πόλη των Αθηνών η οποία ταύτισε περισσότερο από 12
οιαδήποτε άλλη το όνομά της με το δημοκρατικό πολίτευμα αποτελώντας την κοιτίδα του. Όσο και αν η γέννηση της Αθηναϊκής πολιτείας καλύπτεται από βαθύ σκοτάδι, είναι δυνατόν να παρακολουθήσει κανείς μέσα από την αμυδρή ανταύγεια των διαθέσιμων πληροφοριών την πορεία της στο χρόνο και τη σταδιακή δημιουργία των αντίστοιχων θεσμών. Ο μυκηναϊκός οικισμός της Ακρόπολης, ένας από τους ελάχιστους με διαρκή κατοίκηση και κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων και περιβεβλημένος από παλαιότατους μύθους και αφηγήσεις θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς της πόλης που θα αναπτυχθεί στις υπώρειές του. Η περισπούδαστη αυτοχθονία των Αθηναίων ήταν αυτή που θα σφυρηλατούσε ένα αίσθημα μοναδικότητας, θα έπλαθε εκείνους τους συνειρμούς που σε μεταγενέστερα στάδια θα έθεταν τις συνθήκες για την εδραίωση της πολιτική ισότητα και της ελευθερίας. Το αθηναϊκό κράτος θα δημιουργούνταν από έναν ομοιογενή και ελεύθερο πληθυσμό, χωρίς να έχει προηγηθεί, όπως στην περίπτωση της Σπάρτης, υποδούλωση του εγχώριου πληθυσμού σε εισβολείς επήλυδες. Το Άστυ των Αθηναίων δε θα γινόταν ποτέ ένας κυρίαρχος οικισμός που θα αξίωνε την ηγεμονία σε όλη την Αττική (όπως κατ αναλογία θα έπραττε η πόλη των Θηβών στη βοιωτική ομοσπονδία) αλλά μόνο το κέντρο μιας πολύ ευρύτερης πολιάδας κοινότητας, κατ ουσία το σύνολο των πολιτών, στους οποίους η δημοκρατία θα απένειμε ισομερώς πολιτικά δικαιώματα χωρίς γεωγραφικούς ή άλλους περιορισμούς. Τα μέλη πάντως της πολιάδας κοινότητας, που περαιτέρω διαιρούνταν σε φυλές, φατρίες και οικογένειες πίστευαν βαθύτατα πως ήταν συγγενείς, καταγόμενοι από τον κοινό μυθικό γενάρχη Ίωνα, με αποτέλεσμα να είναι εντονότατο το αίσθημα ισότητας και αλληλεγγύης μεταξύ τους 22. Αυτό το αίσθημα αλληλεγγύης, η πεποίθηση μιας κοινής προέλευσης θα βοηθούσε στην εμπέδωση ενός αισθήματος ισότητας, το οποίο από την πλευρά του θα ήταν αναπόσπαστα δεμένο με την έννοια της ελευθερίας. Η ίδια η Δημοκρατία ήταν άλλωστε δημιούργημα των Αθηναίων, και θα υιοθετηθεί από μείζον τμήμα του αρχαιοελληνικού κόσμου. Η μετάβαση από την ολιγαρχία στη λαϊκή κυριαρχία θα γινόταν σταδιακά, ως αποτέλεσμα των ειδικών κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που επικρατούσαν, οι οποίες ήταν ενώ ήταν λίγο-πολύ κοινές στον αρχαιοελληνικό κόσμο, στην Αθήνα επρόκειτο να αποτελέσουν την απαρχή για ρηξικέλευθες τομές. Ορόσημο βέβαια απετέλεσε η νομοθεσία του Δράκοντα (624 ή 621 π.χ.), ο οποίος φέρεται να κωδικοποίησε το προϋφιστάμενο δίκαιο, ενώ η εποχή του συνδέεται με τη διεκδίκηση και συνακόλουθα απόκτηση ορισμένων 22 Μ. Σακελλαρίου ο.π.σελ 57-68 13
πολιτικών δικαιωμάτων από μερίδα του πληθυσμού. Οι πηγές για μια τόσο πρώιμη εποχή δεν είναι πάντοτε ιδιαίτερα σαφείς, συναφής πάντως με το εξεταζόμενο ζήτημα ήταν ο νόμος του Δράκοντα κατά των τυράννων, ο οποίος και επέβαλλε την ατιμία, τη στέρηση δηλαδή των πολιτικών δικαιωμάτων, την εξορία και τη δήμευση των περιουσιών όσων επιβουλεύτηκαν με αυτόν τον τρόπο το πολίτευμα ή συνεργάστηκαν με τους τυράννους 23. Το πολίτευμα βέβαια παρέμεινε κατά βάση αριστοκρατικό, είχαν γίνει πάντως σημαντικά βήματα προόδου, ανεπαρκή αλλά αποφασιστικά. Η διατήρηση των προνομίων της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων οδήγησε σε κοινωνική κρίση. Πολλοί Αθηναίοι, υπερχρεωμένοι με δυσμενέστατους όρους λόγω της επιτεινόμενης λήψης δανείων με ενέχυρο τον εαυτό τους έφτασαν στο σημείο να απολέσουν την προσωπική τους ελευθερία -γινόμενοι δούλοι- και την περιουσία τους, σε ορισμένες περιπτώσεις με δικαστικές αποφάσεις που δεν ήταν καν νόμιμες. Η πολιτική κοινότητα συρρικνωνόταν. Τα θύματα τέτοιων περιπετειών αυτοδίκαια επιζητούσαν την αποκατάστασή τους αλλά και κατ επέκταση μια γενικότερη πολιτειακή αλλαγή. Τέτοια δυσεπίλυτα ζητήματα απαιτούσαν μια ισχυρή προσωπικότητα, ένα νέο νομοθέτη που θα έδινε οριστική λύση στην κοινωνική κρίση αναδιαμορφώνοντας το πολίτευμα και αποσοβώντας τη μελλοντική εμφάνιση αντίστοιχων δυσχερειών. Αυτή η προσωπικότητα ήταν ο Σόλωνας. Ο Σόλωνας, μέλος της αριστοκρατίας αλλά κοινά αποδεκτός και αποβλέπων στο κοινό συμφέρον, έλαβε έκτακτες εξουσίες με έκτακτη διαδικασία, προσονομάστηκε διαλλάκτης και νομοθέτης και δημοσίευσε τους θεσμικούς του νόμους στα 592/591. Νωρίτερα, με επείγοντα μέτρα (σεισάχθεια) είχε καταργήσει τα εκκρεμή χρέη και είχε απελευθερώσει όσους λόγω χρεών είχαν υποδουλωθεί, ενώ παράλληλα κατάργησε τη δυνατότητα ενυποθήκευσης του οφειλέτη και των μελών της οικογενείας του. Επίσης, επανέφερε στην Αθήνα όσους είχαν πουληθεί δούλοι σε άλλες περιοχές, στους οποίους και αποδόθηκε ξανά η ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη 24. Με το Σόλωνα βέβαια συνδέεται και η αναδιοργάνωση του πολιτεύματος σε νέα βάση. Υιοθέτησε τιμοκρατικό σύστημα, κατατάσσοντας τους πολίτες ανάλογα με τα εισοδήματά τους σε τέσσερεις τάξεις. Οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των πολιτών καθορίστηκαν όχι πλέον με βάση την καταγωγή, αλλά ανάλογα με την τάξη στην οποία ανήκαν. Τα περισσότερα αξιώματα του κράτους θα ήταν προσιτά στους 23 Μ. Σακελλαρίου ο.π. σελ 83 24 Βλ και Διοδώρου Σικελιώτη 1,79,4 14
πολίτες των τριών πρώτων τάξεων, ενώ η χαμηλότερη οικονομικά τάξη (οι θήτες) θα αποκτούσαν το δικαίωμα συμμετοχής στις λαϊκές συνελεύσεις, καθώς και στα δικαστήρια των ενόρκων 25. Παρόλη βέβαια την de jure κατάργηση του προνομίου της αριστοκρατικής καταγωγής η δημοκρατία δε θεμελιώθηκε επισήμως επί Σόλωνος, ανοίχτηκαν όμως νέες δυνατότητες για τη συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση. Η μετάβαση βέβαια στη δημοκρατία δε θα ήταν ομαλή. Προέκυψαν νέοι πολιτικοί αγώνες και δημιουργήθηκε πρωτοφανής αναρχία, η οποία δεν άργησε να οδηγήσει στην επιβολή τυραννίδας από τον Πεισίστρατο, τον ηγέτη της ριζοσπαστικής παράταξης. Η διακυβέρνησή του ήταν συνετή, ύστερα όμως από το θάνατό του ο διάδοχός του, ο υιός του Ίππαρχος έπεσε θύμα συνομωσίας και δολοφονήθηκε από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα 26. Ο διάδοχός του Ιππίας επέδειξε απολυταρχισμό στη διακυβέρνηση και ύστερα από την εξόντωσή του θα άνοιγε πλέον οριστικά ο δρόμος για την καθιέρωση της δημοκρατίας 27. Θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας θεωρείται ο Κλεισθένης. Πρότεινε στο Δήμο ως ιδιώτης μια σειρά ριζοσπαστικών μέτρων τα οποία επρόκειτο να διευρύνουν τη δυνατότητα και το εύρος συμμετοχής όλων πλέον των πολιτών. Το παλαιότερο τιμοκρατικό σύστημα με τις φατρίες αντικαταστάθηκε από τους δήμους, που ήταν πλέον οι βασικές μονάδες διαίρεσης του πολιτικού συστήματος. Οι φυλές από τέσσερις έγιναν δέκα και κατανεμήθηκαν περαιτέρω σε τρείς τριττύες, όχι μάλιστα συνεχόμενες γεωγραφικά αλλά ήταν απομακρυσμένες μεταξύ τους, ευρισκόμενες στο Άστυ, στα Παράλια και τα Μεσόγαια. Με το γεωγραφικό διαχωρισμό επρόκειτο να περιοριστεί η επίδραση των τοπικών ευγενών και να αναμορφωθεί το πολίτευμα σε πιο αντιπροσωπευτική πλέον βάση. Ο διευρυμένος Δήμος θα αποκτούσε τη δυνατότητα πλέον να αποφασίζει περί πάντων, με αποτέλεσμα τη θεμελίωση για πρώτη φορά στην ιστορία- της λαϊκής κυριαρχίας. Ο δήμος θα καθίστατο το κατεξοχήν νομοπαραγωγικό σώμα, με τον κάθε πολίτη μάλιστα να έχει δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας, διατυπώνοντας την πρότασή του στον Εκκλησιάζοντα Δήμο. Οι αποφάσεις 25 Η σύλληψη της ιδέας να προστατεύονται οι πολίτες από τις παρανομίες των αρχόντων ανήκει στο Σόλωνα και εκφράστηκε με την ίδρυση του δικαστηρίου της Ηλιαίας Βλ.Μ Σακελλαρίου ο.π. σελ 21, 91-92 26 Βλ Αθήναιου Δειπνοσοφιστές 15,50 ώσπερ Αρμόδιος και Αριστογείτων, ότε τον τύραννον κτανέτην, ισονόμους Αθήνας εποιησάτην. 27 Ο Λυσίας θα έγραφε για τους Αθηναίους αφού κατέλυσαν το δεσποτικό πολίτευμα, εγκατέστησαν δημοκρατία, θεωρώντας τη γενική ελευθερία (την πάντων ελευθερίαν) ως παράγοντα μέγιστης ομόνοιας και ( ) χειρίζονταν τις πολιτικές υποθέσεις ως ελεύθερες ψυχές Επιτάφιος 18-19, μτφ Μ. Σακελλαρίου 15
του Δήμου για επικύρωση -εφόσον υπήρχε πλειοψηφία- των νομοσχεδίων θα ήταν γνωστές ως ψηφίσματα (όρος ισοδύναμος με τη σύγχρονη έννοια του νόμου, που για τους αρχαίους είχε πιο ευρύ περιεχόμενο). Ακόμη αυξήθηκαν οι δικαιοδοσίες της Βουλής, της οποία βασική αρμοδιότητα ήταν η εξέταση της νομιμότητας του προταθέντος ψηφίσματος και η διατύπωσή του με το πρέπον νομοτεχνικό περίβλημα. Η Βουλή βέβαια επρόκειτο να είναι επιφορτισμένη και με άλλες αρμοδιότητες (διενέργεια της διαδικασίας της δοκιμασίας επί της εγγραφής νέων πολιτών στους Δήμους, επίβλεψη των υπόλοιπων αρχών, έλεγχος των δημόσιων οικονομικών, διαχείριση εξωτερικών υποθέσεων, δικαστικές και διωκτικές αρμοδιότητες), ενώ παράλληλα οι λεγόμενοι άρχοντες θα ήταν επιφορτισμένοι κυρίως με θρησκευτικά και δικαστικά καθήκοντα, οι δε στρατηγοί θα είχαν τον έλεγχο των πολεμικών επιχειρήσεων και κατ επέκταση της εξωτερικής πολιτικής.. Μολονότι δεν ήταν όλες οι μεταρρυθμίσεις κλεισθένειες -το πολίτευμα σταδιακά θα γινόταν ολοένα και πιο δημοκρατικό, με ουσιαστικότερη δηλαδή τη συμμετοχή των πολιτών στη διοίκηση- θα είχαν κοσμογονική σημασία γιατί επρόκειτο να αποτελέσουν τη σταθερή βάση και το σημείο αναφοράς για την εμπέδωση του αισθήματος ελευθερίας, που σε μεγάλο βαθμό επρόκειτο να συνδεθεί πρωτίστως με τους δημοκρατικούς θεσμούς. Ο ελεύθερος πολίτης θα ήταν πλέον εκείνος που θα χειριζόταν τις τύχες της πόλεως, καθώς εκείνος και όχι ένας πανίσχυρος δυνάστης θα ήταν ο φορέας των εξουσιών 28. Η ελευθερία του ανθρώπου έτσι σε μεγάλο βαθμό θα ταυτιζόταν εύλογα με τη Δημοκρατία, η επίκλησή της θα λάμβανε επισήμως ιδεολογική χροιά και θα αποτελούσε το σταθερό σημείο αναφοράς όχι μόνο για τον τρόπο που αυτή γινόταν αντιληπτή στους πολίτες αλλά συνάμα θα αποτελούσε και την κυρίαρχη ιδεολογία της εξωτερικής αθηναϊκής πολιτικής. Μετά τα Περσικά η Αθήνα θα ήταν πάντως σε θέση να αναπτύξει όλο το εύρος των δυνατοτήτων της και να πρωταγωνιστήσει από κάθε άποψηστα ελληνικά πράγματα. Η αυτοπεποίθηση που απέκτησε από τις επιτυχίες της και η αναγνώριση των υπηρεσιών της από τους υπόλοιπους Έλληνες θα οδηγούσε στο σχηματισμό μιας συμμαχίας ορισμένων ελληνικών πόλεων, (Δηλιακή Συμμαχία) με την Αθήνα σε κυρίαρχη (αν και αρχικά φαινομενικά σε ισότιμη με τους άλλους) θέση, στόχοι της οποίας θα ήταν η προάσπιση της ελευθερίας των Ελλήνων με την απόκρουση ενδεχόμενης νέας περσικής επιδρομής στην Ελλάδα, η εκκαθάριση του Αιγαίου πελάγους από τις 28 Ιδιαίτερα χαρακτηριστικός, και παράλληλα ενδεικτικός για τη σχέση των πολιτών με τη δημοκρατία είναι ο όρος ο οποίος χρησιμοποιούνταν για τη δήλωση ενός αρχαίου κράτους. Αντί ονομάτων εδάφους χρησιμοποιούνταν ονόματα ανθρώπινων ομάδων (π.χ. Αθηναίοι, Φεραίοι),που είχαν αντίστοιχη σημασία με το σύγχρονο όρο κυβέρνηση. βλ Μ Σακελλαρίου σελ 148-9. 16
περσικές φρουρές, υπό τη βασική αρχή της ελευθερίας και της αυτονομίας των μελών της 29. Β)Οι ειδικότερες εκδηλώσεις της ελευθερίας στα πλαίσια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Η ελευθερία, όπως μας την κληροδότησαν τα κλασικά κείμενα δεν ήταν σε καμία όμως περίπτωση μια έννοια μονοδιάστατη. Μολονότι η συχνότητα της επίκλησης της συνδέεται πρωτίστως με την ιδιότητα του πολίτη σε μια πόλη δημοκρατούμενη και αναμφίλεκτα συσχετίζεται με την ιδέα της αυτονομίας, γίνεται φανερό ότι επιμεριζόταν σε ένα πλέγμα ειδικότερων ελευθεριών, που χωρίς βέβαια να συνοδεύονται από μια κατ απόλυτο τρόπο απαρίθμηση τους ως δικαιωμάτων ή να αποκτούν ασφαλώς αυτόνομη μορφή με συνταγματικό κύρος, γίνεται σαφές ότι ουσιαστική πραγμάτωση της δημοκρατίας ήταν η κατ ουσία αναγνώριση ενός πεδίου δράσης απαλλαγμένου από καταναγκασμούς, το οποίο και κατ επέκταση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια οιονεί αναγνώριση ενός πλέγματος ελευθεριών, έστω βέβαια κι αν ποτέ δε θα ήταν κατοχυρωμένο με έναν τέτοιο τρόπο. Άμεσα συνυφασμένη με τη δημοκρατία εμφανίζεται η ελευθερία στο έκτο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη, όπου και γίνεται μια γενική θεώρηση προκειμένου να γίνουν κατανοητοί οι δημοκρατικοί θεσμοί που αναφέρονται αμέσως κατόπιν. Μολονότι Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος είχε ασχοληθεί με τους δημοκρατικούς θεσμούς πολλών πόλεων κρατών, οι επισημάνσεις του είχαν πρωτίστως ενδιαφέρον για την κατανόηση του πολιτεύματος των Αθηνών για το οποίο ούτως ή άλλως οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι απείρως περισσότερες. Βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος σημειώνει ο Αριστοτέλης, είναι η ελευθερία. Αυτό λέγουν συνήθως εννοώντας, ότι μόνο στο πολίτευμα αυτό μετέχει κανείς της ελευθερίας. Διότι στην ελευθερία αποβλέπει κάθε δημοκρατία. Ελευθερία σημαίνει αφ ενός το να άρχεται και να άρχει κανείς εναλλάξ. Διότι κανόνας του δημοκρατικού δικαίου είναι να είναι όλοι ίσοι, με την έννοια της αριθμητικής ισότητας και όχι της ισότητας ανάλογα με την αξία. 30 Με τα ανωτέρω γίνεται άμεσος συσχετισμός της έννοιας της ελευθερίας με την αρχή της ισότητας, η οποία βέβαια μόνο μέσα σε καθεστώς δημοκρατίας ήταν κατανοητή 31.Η ελευθερία είναι αξεδιάλυτα ενωμένη με την ισότητα 29 Wilcken ο.π. σελ195 κ.εξ 30 Αριστοτέλους πολιτικά VI, 2 1317 a 40-Μετάφραση Ι. Τουλουμάκου 31 Ο Αριστοτέλης στη βάση της εξισωτικής ελευθερίας, είχε κάνει έναν κατάλογο χαρακτηριστικών που ήταν δημοκρατικά. Αυτά ήταν 1) το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι 2) όλοι ήταν δυνατόν, με τη 17
που απολαμβάνουν οι πολίτες στα πλαίσια της κοινωνίας όπου ζουν υπό την κυριαρχία των νόμων. 32 Το δικαίωμα της ίσης συμμετοχής στην εξουσία, χωρίς περιορισμούς που είχαν να κάνουν με την καταγωγή και την ταξική προέλευση ήταν μείζων κατάκτηση των κατώτερων στρωμάτων, μια κατάκτηση που θα γινόταν ο ακρογωνιαίος λίθος της Δημοκρατίας με την προσηγορία ισονομία, που θα λάμβανε μάλιστα δύο διακεκριμένες αποχρώσεις, αφενός ως ισότητα μέσω του νόμου, συνώνυμης ουσιαστικά της δημοκρατίας, που είχε να κάνει με τη δυνατότητα συμμετοχής στα κοινά, αλλά και ως ισότητας ενώπιον του νόμου για όλους, που θα άνοιγε νέα περιθώρια για την απόλαυση της ελευθερίας στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο 33. Με την ίδια εμμονή η ελευθερία συντάσσεται με τη δυνατότητα συμμετοχής στην εξουσία και στον Ευριπίδη, όπου και η πόλη των Αθηνών είναι ελεύθερη - ελευθέρα πόλις-, επειδή ο λαός είναι κυρίαρχος, δίνει την εξουσία σε πολίτες ενώ όλοι, πλούσιοι και φτωχοί έχουν τα ίδια δικαιώματα 34 και συνάμα τη δυνατότητα προστασίας τους εάν προκύψει σχετική απειλή 35.Σε παρόμοιο κλίμα γίνεται συσχετισμός των εννοιών στον Επιτάφιο του Περικλή, από το έργο του Θουκυδίδη. Το πολίτευμα είναι δημοκρατικό, γιατί η διακυβέρνηση βρίσκεται στα χέρια των πολλών ( ελευθέρως δε τa τε πρoς τo κοινόν πολιτεύομεν ) υπάρχει ισότητα ενώπιον των νόμων, ανεξαρτήτως οικονομικών κριτηρίων 36. Η Ελευθερία είναι μια θεμελιώδης δημοκρατική αρχή, αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτικής ζωής στην κλασική Αθήνα 37 και μαζί με τη δημοκρατία και την ισότητα σχηματίζουν μια αξεδιάλυτη τριάδα, χωρίς όμως απαραίτητα να γίνεται πάντοτε αυστηρή διάκριση ανάμεσά τους. Σύμφυτη με την ισονομία ήταν, στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος, η δυνατότητα που παρέχεται στον πολίτη να εκφράζει σειρά να συμμετάσχουν στην εξουσία 3) τα αξιώματα καταλαμβάνονταν με κλήρο 4) η κατοχή αξιωμάτων δεν εξαρτάτο κατά βάση- από τα περιουσιακά προσόντα 5) ο ίδιος άνθρωπος δεν μπορούσε δις να καταλάβει το ίδιο αξίωμα, πλην των στρατιωτικών 6) η διάρκεια θητείας των αξιωμάτων ήταν σύντομη 7) οι δικαστικές λειτουργίες ασκούνταν από όλους τους πολίτες 8) η Συνέλευση ασκούσε την κυρίαρχη εξουσία 9) πληρωμή για τις υπηρεσίες 10)δεν ευνοούνταν με τη δημοκρατία η ισόβια κατοχή αξιωμάτων Αριστοτέλους Πολιτικά 1317b17 18a3 (με προσαρμογές) Βλ Δημοκρατία και Συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα R.K.Sinclair, Ινστιτούτο βιβλίου Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997 32 Δημοσθένους Φιλιππικός Δ 4 εν ελευθερία και νόμοις εξ ίσου πολιτεύεσθαι 33 Finley Οικονομία και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα,τόμος 1, σελ 166 34 Ευριπίδη Ικέτιδες στ 403-408. Ο Ευριπίδης αναφέρεται στο βασιλιά Θησέα, για τον οποίο φαίνεται να εννοεί πως έδωσε πολιτικά δικαιώματα στο σύνολο των πολιτών ( τηνδ ελευθερώσας πόλιν ), μια αναφορά που αποτελεί προφανή νεολογισμό, απηχεί όμως την κυρίαρχη αντίληψη της εποχής για το συσχετισμό ελευθερίας και άσκησης της εξουσίας μέσω της ισότητας. 35 ο.π. στ 438-442 36 Θουκυδίδη Ιστορία 2,37 1-3 37 Και ο Δημοσθένης είχε συναρτήσει την ελευθερία των πολιτών με τη δημοκρατία (Κατά Τιμοκράτους,5) χαρακτηρίζοντας την Αθήνα δημοκρατούμενην και ελευθέραν 18
ελεύθερα τη γνώμη του. Η ισηγορία ήταν η ανοιχτή δυνατότητα των πολιτών να επεμβαίνουν ελεύθερα στις συζητήσεις που παίρνονταν οι αποφάσεις. Ως μέρος της τακτικής διαδικασίας όταν παρουσιαζόταν ένα θέμα στην Εκκλησία του Δήμου απευθυνόταν γενική πρόσκληση σε όλους τους παρευρισκόμενους πολίτες προκειμένου να διευθετηθεί η επίλυσή του 38, καθώς η παρουσία τους ήταν όχι μόνο απαραίτητη αλλά και υποχρεωτική, έστω κι αν στην πράξη τμήμα μόνο των πολιτών θα παρευρίσκονταν στις εργασίες της συνέλευσης 39. Εκτός όμως από τη συμμετοχή των πολιτών στην Εκκλησία του Δήμου, στη Βουλή και στα δικαστήρια, όπου η ελευθερία του λόγου ήταν αναγνωρισμένη, η ελευθερία του λόγου ήταν αυτονόητη για τους πολίτες ως μία από τις πραγματώσεις της δημοκρατίας και στη σφαίρα του ιδιωτικού βίου, όπου μπορούσαν ασφαλώς να εκφράζονται ελεύθερα (σε αυτή την περίπτωση επρόκειτο για την παρρησία) 40,όπως στα θεατρικά έργα όπου ιδιαίτερα χαρακτηριστική ήταν η ελεύθερη προσαρμογή των μύθων, ακόμα και η χλευαστική συχνά διάθεση απέναντι στους θεούς, πόσο μάλλον τη στιγμή που επ ευκαιρία εορτασμών προς αυτούς τελούνταν τα θεατρικά δρώμενα, στα συγγράμματα (χαρακτηριστικές ήταν οι περιπτώσεις των οπωσδήποτε ολιγαρχικής απόκλισης- Πλάτωνα, Αριστοτέλη και Ξενοφώντα) και στον προφορικό λόγο 41. Η παρρησία ήταν ένα ύψιστο προνόμιο του πολίτη, αντικείμενο υπερηφάνειας για τους θιασώτες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στις Φοίνισσες του Ευριπίδη η Ιοκάστη ρωτάει το γιό της τι είναι το πιο οδυνηρό για τον εξόριστο και η απάντηση δίδεται χωρίς δισταγμό Το χειρότερο απ όλα είναι ότι δεν έχει την ελευθερία του λόγου( ) Είναι ίδιο του σκλάβου να μη μπορεί να πει αυτό που σκέφτεται 42.Η ελευθερία του λόγου ήταν άμεσα συνυφασμένη με την ελευθερία της σκέψης, με την οποία έχουν αμεσότατη συνάφεια τα πνευματικά επιτεύγματα των Ελλήνων της κλασικής εποχής. Η ελευθερία θα αποκτούσε έτσι ακόμα ευρύτερο περιεχόμενο. Δεν επρόκειτο μόνο για τη δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική ζωή, αλλά για μια ενσυνείδητη στάση ζωής, τη δυνατότητα να ζει κανείς όπως θέλει, χωρίς να παρεμποδίζεται από άλλα άτομα ή από τις αρχές, υπό τους περιορισμούς 38 Η ισότητα αυτή προσδιοριζόταν με την περίφημη ερώτηση τις αγορεύειν βούλεται; 39 Claude Mosse Οι θεσμοί στην κλασική Ελλάδα σελ 53-54 40 Οικήιον ελευθερίης παρρησίη Δημόκριτος απ. 226, βλ επίσης Ευριπίδη Ίων 670-675 και Ιππόλυτος 421-423 41 Ιδιαίτερα εύγλωττη είναι μια αναφορά του Δημοσθένη (Πρός Λεπτίνην 105-8) που φανερώνει τα όρια της ελευθερίας του λόγου στην Αθήνα. Ο Αθηναίος πολίτης μπορεί στην πόλη του ελεύθερα να εκφράσει το θαυμασμό του για το πολίτευμα των Σπαρτιατών, ενώ στη Σπάρτη ήταν απλά αδιανόητη μια αντίστοιχη εκδήλωση θαυμασμού για οιοδήποτε άλλο πολίτευμα πλην βεβαίως του Λακωνικού. 42 στ 391-392 μτφ Κ. Μηλιαρέση 19
που έθεταν οι νόμοι για όλους 43. Γενικότατη στη διατύπωσή της, αλλά και ταυτόχρονα κατ ουσία αντιληπτή ήταν η δυνατότητα του πολίτη να ζει όπως επιθυμεί στον ιδιωτικό του βίο, στα πλαίσια οπωσδήποτε των νόμων, μια αναγνώριση εν πολλοίς αυτονόητη, που όμως δε θα πρέπει να παραγνωρίζεται καθώς είχε δοκιμαστεί σε περιόδους αμφισβήτησης των δημοκρατικών θεσμών. Το αθηναϊκό αίσθημα της ελευθερίας δεν περιοριζόταν στο αξίωμα της κυριαρχίας του πολίτη, αλλά εξαπλώνεται κυρίαρχο σε κάθε πλευρά της ζωής, με μια μορφή ουσιαστικών ελευθεριών. Το οικογενειακό άσυλο ήταν σεβαστό για τους πολίτες 44, οι οποίοι μπορούσαν -αντίθετα από τη Σπάρτηνα κυκλοφορούν ελεύθερα, να έχουν ελεύθερη ιδιοκτησία και να την κληροδοτούν με διαθήκη. Οι Αθηναίοι δεν υποβάλλονταν σε σωματικές ποινές 45 ή σε βασανιστήρια 46, ενώ δεν ήταν υποκείμενοι -πλην ελάχιστων εξαιρέσεων- σε προληπτική φυλάκιση. Εκτελέσεις ήταν νοητές μόνο για βαρύτατα αδικήματα, ενώ ήταν εφικτό, σε δίκες που επέσυραν την ποινή του θανάτου ο κατηγορούμενος να επιλέξει, περατωθείσης της πρώτης συνεδρίασης, την οδό της εξορίας, αποστερούμενος των δικαιωμάτων και της περιουσίας του χωρίς κάποια άλλη συνέπεια 47. Και στο θρησκευτικό επίπεδο ήταν ελεύθερος ο πολίτης να αποδέχεται ξένες θεότητες, στα πλαίσια βέβαια μιας ελευθεριότητας ούτως ή άλλως σύμφυτης με το πνεύμα της αρχαιοελληνικής θρησκείας 48. Η Ελευθερία θα μεταμορφωνόταν σταδιακά σε κυρίαρχη ιδεολογία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ένας μοναδικός παράγοντας του πολιτισμού. Και πραγματικά κατά τον 5 ο αιώνα η Αθήνα θα αποτελέσει το λίκνο όλων των εκφάνσεων του ανθρώπινου πνεύματος. Η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η τέχνη θα γνωρίσουν υψηλότατα επίπεδα ανάπτυξης και θα προσφέρουν αξεπέραστα δημιουργήματα και συγκινήσεις. Η Δηλιακή Συμμαχία θα ενδυναμωθεί, η Αθήνα θα είναι πλέον σε θέση να προβάλλει ισχυρότατες αξιώσεις έναντι των υπολοίπων Ελλήνων ή ακόμα και των Περσών. Ακόμα και οι ίδιες οι πολεμικές επιτυχίες των Αθηνών δεν ήταν άσχετες με το 43 Για την ελευθερία στον ιδιωτικό βίο μίλησε ο Περικλής στον Επιτάφιο (Θουκυδίδης, Β 37,2) Στη δημόσια ζωή είμαστε ελεύθεροι, αλλά και στις καθημερινές μας σχέσεις δεν υποβλέπουμε ο ένας τον άλλο. Επίσης (ibid H 69,2), η ίδια ιδέα επαναλαμβάνεται από έναν άλλο Αθηναίο, το Νικία, που πριν από την κρίσιμη μάχη των Συρακουσών εμψυχώνει τους άνδρες του Τους θύμισε πως είχαν την πιο φιλελεύθερη πατρίδα όπου ο καθένας μπορούσε ν ακολουθήσει, χωρίς εξαναγκασμό, τον τρόπο ζωής που ήθελε μτφ Αγγ. Βλάχου 44 Δημοσθένης Περί του Στεφάνου 132, Προς Λεπτίνην 52 45 Δημοσθένης Κατ Άνδροτίονος 55, Κατ Άριστοκράτους 33 46 Ανδοκίδης Περι Μυστηρίων 43 47 Romilly, ο.π. σελ 102 48 Αξίζει ακόμα να αναφερθεί ότι με την ελευθερία συνδεόταν η λατρεία του Διός Ελευθερίου στην αθηναϊκή αγορά. Βλ Ξενοφώντα Οίκονομικός 7,1 20
αίσθημα της ελευθερίας που ήταν κυρίαρχο 49. Στον Επιτάφιο, το εγκώμιο αυτό της Αθηναϊκής δημοκρατίας ο Περικλής υπενθυμίζει στους συμπολίτες του πως ευτυχία σημαίνει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει ανδρεία,να μη δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους του πολέμου 50. Η ελευθερία θα παίξει δυναμικό ρόλο και στην εξωτερική πολιτική καθώς μάλιστα η Αθήνα θα εμφανιστεί και ως ελευθερώτρια των καταπιεσμένων 51, το οποίο άλλωστε ήταν ο βασικός στόχος του καταστατικού της Δηλιακής συμμαχίας. Η ελευθερία φέρεται να υποδαυλίζει την ανιδιοτέλεια, γίνεται αφορμή ακόμη και για απελευθερωτικούς πολέμους και η Αθήνα αναδεικνύεται σε προστάτρια των ανυπεράσπιστων και των αθώων. 52 Η φύση της κυριαρχίας της Αθήνας επρόκειτο βέβαια βαθμιαία να μεταβληθεί, η ελευθερία θα αποξενωνόταν από το αληθές της περιεχόμενο. Όμως προβλήματα φαίνεται πως αντιμετώπιζε η ελευθερία και στα εσωτερικά πλαίσια της αθηναϊκής δημοκρατίας, καθώς το τόσο περισπούδαστο αυτό αγαθό φαίνεται πως το απολάμβανε περιορισμένος μόνο αριθμός ανθρώπων, οι άρρενες πολίτες, ενώ ήταν μάλλον ακατανόητη η επέκταση των συναφών προνομίων στους υπόλοιπους, παρότι επρόκειτο για την πόλη που εμφανιζόταν ως και σε μεγάλο βαθμό ήταν τελικά- η προστάτιδα της Ελευθερίας. Γ)Η Σχετικότητα της Ελευθερίας - Ο Θεσμός της δουλείας στην Αθήνα. Η απόλαυση της ελευθερίας (όπως αυτή παρουσιάστηκε ανωτέρω) στην αρχαία Αθήνα ήταν ένα προνόμιο που κατά κύριο λόγο προσιδίαζε στους Αθηναίους πολίτες. Η ελευθερία είναι μια ιδιότητα που αποκτάται με τη γέννηση ενός -άρρενος- πολίτη σε καθεστώς δημοκρατίας, μια ιδιότητα 49 Η Αθήνα δεν υπολειπόταν σε καμία περίπτωση στο στρατιωτικό επίπεδο σε σύγκριση με τη Σπάρτη, μολονότι η δεύτερη είχε τη στρατιωτική εκγύμναση και τον πόλεμο γενικότερα ως κυρίαρχη ιδεολογία. Τη διαφορά βέβαια έκανε η απόλυτη υπεροχή του Αθηναϊκού στόλου, ο οποίος επανδρωνόταν (ακόμα και στις θέσεις των κωπηλατών) αποκλειστικά από πολίτες και μέτοικους. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι είναι γνωστές από τις επιγραφές αθηναϊκές τριήρεις που έφεραν το όνομα Ελευθερία : ΙG II 1604 σειρά 49,1607 σειρά 85,1627 σειρά 202, 1631 σειρά 488. 50 Θουκυδίδη Β 43, 4 μτφ Α. Γεωργοπαπαδάκου 51 ibid B 40,5 «Και μονάχοι βοηθούμε άφοβα τους άλλους, όχι τόσο από συμφεροντολογικούς υπολογισμούς, όσο από φιλελεύθερες πεποιθήσεις». 52 Συναφής είναι η θεματολογία των τραγωδιών του Ευριπίδη Ηρακλείδες και Ικέτιδες. Και στις δύο περιπτώσεις η Αθήνα προσφέρει άσυλο σε ανυπεράσπιστους. Στην πρώτη στα τέκνα του Ηρακλή που καταδιώκονται σε όλη την Ελλάδα και στην άλλη σε χήρες και ορφανά που δεν τους επιτρέπεται να πάρουν τα σώματά των δικών τους για να τα θάψουν, ενώ και στο Σοφοκλή (Οιδίπους επί Κολωνώι) ο Αθηναίος βασιλιάς Θησέας θα είναι αυτός που πρόθυμα θα παραχωρήσει άσυλο στον κατατρεγμένο Οιδίποδα. 21
που απέρρεε από κληρονομικό δικαίωμα και από την οποία κατά κανόνα ήταν αποκλεισμένοι όχι μόνο οι δούλοι αλλά και οι ξένοι, καθώς επρόκειτο για μια συγκεκριμένη δημοκρατική αρχή που σχηματιζόταν στη βάση της ισότητας 53, η οποία δεν επρόκειτο να επεκταθεί προς τους υπόλοιπους κατοίκους των Αθηνών. Ελεύθεροι βέβαια θεωρούνταν και άλλοι πλην των πολιτών, όπως τα μέλη της οικογένειάς τους, οι μέτοικοι, οι ξένοι δηλαδή που υπό ειδικό καθεστώς διαβιούσαν στην Αθήνα, και οι απελεύθεροι, οι πρώην δούλοι δηλαδή στους οποίους για συγκεκριμένους λόγους είχε απονεμηθεί η ελευθερία. Ωστόσο μέτοχος της εξουσίας, άρα και κατ ουσία ελεύθερος ήταν μόνο ο πολίτης, άρχων και αρχόμενος 54 ταυτόχρονα, μια ιδιότητα που φυλασσόταν ζηλότυπα και δεν ήταν δυνατόν να απονεμηθεί -πλην ορισμένων πολύ ειδικών και χαρακτηριστικών εξαιρέσεων- σε κάποιον που δεν ήταν φύσει Αθηναίος. Νόμος μάλιστα του Περικλή στα 451/450 περιόριζε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη σε αυτόν που είχε γεννηθεί από δύο Αθηναίους γονείς 55. Η εκλεκτίστικη αυτή αντίληψη των Αθηναίων για την ιδιότητα των πολιτών δεν πήγαζε από έναν ιδιότυπο φυλετικό ρατσισμό αλλά ήταν ένα μάλλον κοινό γνώρισμα σε όλες τις πόλεις-κράτη, αφού ήταν κυρίαρχη η αντίληψη πως μόνο η κοινή καταγωγή των πολιτών, μια διευρυμένη μορφή συγγένειας, θα εξασφάλιζε την περισπούδαστη αλληλεγγύη μεταξύ τους και θα συντηρούσε την πόλη 56. Ιδιότυπη ήταν κατ επακόλουθο και η θέση των γυναικών. Οι γυναίκες στην Αθήνα ήταν περιορισμένες στα πλαίσια του οίκου 57, δεν εμφανίζονταν κατά κανόνα δημόσια παρά σε ορισμένες θρησκευτικές τελετές, ενώ από νομική άποψη τελούσαν υπό την κηδεμονία ενός άρρενος, χωρίς τη συγκατάθεση του οποίου η γυναίκα δεν ήταν σε θέση να κατέχει περιουσία, να απευθυνθεί μόνη της στα δικαστήρια, να συνάψει συμβόλαια ή να παντρευτεί. Αν και η δημοκρατική Αθήνα απέκλειε τη γυναίκα από τις πολιτικές συζητήσεις και αποφάσεις, της απέδιδε ωστόσο μια θέση προνομιακή και εξέχουσα στη διαχείριση του οίκου και στην αναπαραγωγή της πολιτικής κοινότητας. Η γυναίκα ανήκε στην πόλη με την τεκνοποίηση και με τη συμμετοχή της στις δημόσιες λατρείες ενσωματωνόταν στην 53 Άγνωστος είναι ο ακριβής αριθμός του συνόλου των Αθηναίων πολιτών, αναφορικά όμως με την κλασική εποχή ο αριθμός τους πρέπει να ήταν κατά προσέγγιση γύρω στις 50.000.βλ Μ.Σακελλαρίου ο.π.σελ 52-3 54 Αριστοτέλης 1277 α 21-23 55 Finley Ι σελ 172 56 Αυτή ήταν και η βάση της δημιουργίας ιδρυτικών μύθων στις πόλεις, κυρίως δε στις αποικίες, αφού επιδιωκόταν, με την αναγωγή της καταγωγής των πολιτών σε έναν μυθικό ήρωα- γενάρχη (ο οποίος μάλιστα ήταν συχνότατα γόνος κάποιου από τους θεούς) η εμπέδωση ενός αισθήματος συγγένειας, απαραίτητου για την χωρίς δισταγμό προσήλωση του πολίτη στην πόλη και τους συμπολίτες του. 57 Ξενοφώντας Οικονομικός 1,10,15 22