Οι Ορθόδοξοι της Μέσης Ανατολής, η ταυτότητά τους και η ιστορική σχέση τους με την αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης και την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό DR. FADI ABD ELNUR Επιτροπή Εκπαιδεύσεως Σχολείων Πατριαρχείου Ιεροσολύμων Κει θα ειναι και η Προσφώνηση Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για μένα το γεγονός ότι σήμερα μου ανετέθη να εκπροσωπήσω στο συνέδριο αυτό το παλαίφατο Πατριαρχείο των Rum Orthodox των Ιεροσολύμων, τη Μητέρα των Εκκλησιών και αισθάνομαι χαρά που μου δίνεται η ευκαιρία να μιλήσω για εμάς, τους Χριστιανούς της Μέσης Ανατολής, τους Ορθόδοξους Ρωμιούς και την σχέση μας με τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα. Πριν προχωρήσω θα ήθελα καταρχάς από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω τους διοργανωτές του συνεδρίου που είχαν την πρωτοβουλία να διοργανώσουν τη συνάντηση αυτή, για όλον τον κόπο που κατέβαλαν και τη φιλοξενία τους. Επί τη ευκαιρία μεταφέρω στους αποφοίτους της 1
Θεολογικής Σχολής του Πρέσοβ τις ευλογίες του Παναγίου Τάφου και του Πατριάρχη Ιεροσολύμων κ.κ. Θεοφίλου Γ. Το θέμα της ανακοίνωσής μου είναι οι Ορθόδοξοι της Μέσης Ανατολής, η ταυτότητά τους και η ιστορική σχέση τους με την αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης και την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Στην ανακοίνωσή μου θα αναφερθώ στο φυσικό δεσμό των σημερινών Ρωμιών της Μέσης Ανατολής με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Επιπλέον θα με απασχολήσει η συμβολή του ελληνικού πολιτισμού στη διαμόρφωση της νέας αυτοκρατορίας και κατ επέκταση η επιβίωση του ελληνικού πολιτισμού μέχρι τις μέρες μας στη Μέση Ανατολή, ενταγμένη στη δική μας καθημερινότητα. Ο όρος Rum Orthodox με τον οποίο αυτοπροσδιορίζονται μέχρι και σήμερα οι Ορθόδοξοι της Μέσης Ανατολής αποκαλύπτει τη συνείδηση της ταυτότητας και την ιστορία τους. Παραπέμπει δηλαδή στη σχέση και υπογραμμίζει τους συνεκτικούς δεσμούς όλου του Ορθοδόξου πληρώματος με την Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης ή Ρωμανίας. Στο σημείο αυτό, θα άξιζε τον κόπο να επισημάνουμε πως οι άνθρωποι της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαν το όνομα Νέα Ρώμη για την αυτοκρατορία τους και Ρωμαίοι για τους υπηκόους της και όχι το ανύπαρκτο τότε όνομα «ΒΥΖΑΝΤΙΟ» που καθιερώθηκε το 1562 2
μ.χ. από τους δυτικούς λογίους με απώτερους πολιτικούς σκοπούς. Σύμφωνα με τους μελητητές της Νέας Ρώμης (Βυζαντολόγους), τρείς ήταν οι βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκε το νέο πολιτειακό μόρφωμα α) η οικουμενικότητα, κληρονομιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας β) Ο Χριστιανισμός στην πνευματική καθαρότητά του, ως αποστολική και αγιοπατερική Ορθοδοξία και γ) το ελληνικό παρελθόν, συγκεκριμένα η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός. Η Ρωμαϊκή Οικουμένη και ο Χριστιανισμός Οι υπήκοοι της νεοϊδρυθείσας πόλης, θεωρώντας τους εαυτούς τους κληρονόμους και συνεχιστές της παλιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εξακολούθησαν να αυτοπροσδιορίζονται ως Ρωμαίοι, χρησιμοποιώντας ακριβώς την ονομασία που είχε επίσημα καθιερώσει το διάταγμα του Καρακάλλα το 112 μ.χ. για όλους τους πολίτες της αχανούς αυτοκρατορίας. Το άλμα της ανανέωσης της Παλαιάς Ρώμης αποτελεί τελικά η μεταφορά της πρωτεύουσας από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, τον τελευταίο αυτοκράτορα της Παλαιάς Ρώμης, ο οποίος διατηρεί στην τίτλωσή του τον όρο αυτοκράτωρ Ρωμαίων. Οδήγησε έτσι τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στη μεταστοιχείωσή της σε 3
«επώνυμον του Χριστού Πολιτείαν», δηλ. στο Χριστιανικό Κράτος της Νέας Ρώμης. Τότε, η επικράτεια του Οικουμενικού Κράτους της Παλαιάς Ρώμης (απο τον Τίγρη μέχρι τα βρετανικά νησιά, ολόκληρη η Αφρική, η Αίγυπτος και η Παλαιστίνη), με την νέα συνείδηση της Νέας Ρώμης που διαμορφώνεται απο το χριστιανικό φρόνημα, αποκτούν άλλη ουσία πνευματική και όχι γεωγραφική. Εάν ο Μέγας Αλέξανδρος πέτυχε την ενοποίηση του αρχαίου κόσμου μεταφέροντας τον ελληνικό πολιτισμό και οι Ρωμαίοι διά της ισχύος των όπλων, στην Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τα πάντα μεταστοιχειώθηκαν και μεταβλήθηκαν μέσα στην άκτιστη αγιοτριαδική Χάρη για να ενοποιηθούν με την πίστη στον Χριστό, την Ορθοδοξία, συνεχίζοντας, σε ένα άλλο επίπεδο και με άλλη μορφή, το έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η νέα πολιτειακή ιδέα που διαμορφώθηκε ως νέα αυτοκρατορική ιδέα απο την συνένωση ρωμαϊκότητας και χριστιανικής πίστης, υπερέβαινε τη στατική κατανόηση των συνόρων και καλλιεργούσε νέα οικουμενική συνείδηση, στην οποία κυριαρχούν πνευματικά και όχι εθνικά κριτήρια, κάτι που ισχύει μέχρι σήμερα στις σχέσεις των Ορθοδόξων. Αποστολή της νέας αυτοκρατορίας ήταν να ενταχθούν όλες οι εθνότητες με την οποιαδήποτε πολιτειακή τους 4
δομή σε μια Χριστιανική Αυτοκρατορία! Για να έχουμε, μία Χριστιανική πίστη, μία χριστιανική οικουμένη, μία χριστιανική αυτοκρατορία. Ενωμένοι όλοι πνευματικά και όχι φυλετικάεθνικιστικά στον Χριστό. Με την υιοθέτηση της Χριστιανικής πίστης απομακρυνθήκαμε από την Παλαιά Ρώμη και ενσωματωθήκαμε ως ισότιμα μέλη του οικουμενικού πληρώματος, εφόσον η εθνική καταγωγή δεν διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο. Έτσι, ακόμη και σήμερα, η παρουσία μας αποτελεί απτή απόδειξη πως το συνεκτικό στοιχείο της Νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η Ορθόδοξη πνευματική ταυτότητα και πως η αυτοκρατορία αιώνες μετά την πτώση της διατηρεί την ευελιξία να επιβιώνει ως άσβεστη κληρονομιά σε διαχρονικούς θεσμούς που γαλουχήθηκαν μέσα στους κόλπους της. Έναν τέτοιο θεσμό συνιστά το πατριαρχείο Ιεροσολύμων, που έχει τάξει ως αποστολή του τη διαφύλαξη των πρωτοβυζαντινών προσκυνημάτων και την προστασία της Ορθόδοξης κοινότητας στους Αγίους Τόπους. Η Ρωμανία (δηλ. το Βυζάντιο) έγινε τότε η χώρα και το κράτος των Ρωμαίων, ασχέτως εκτάσεως, αριθμού και εθνικότητας των υπηκόων της. Η υιοθέτηση της Χριστιανικής πίστης αρκούσε εκείνη τη στιγμή για να επιτευχθεί η πνευματική απομάκρυνση από την παλαιά Ρώμη και η 5
θεμελίωση της χριστιανικής κοινοπολιτείας. Οι διάφορες εθνότητες ενσωματώθηκαν ως ισότιμα μέλη, εφόσον η εθνική καταγωγή δεν διαδραμάτιζε πρωτεύοντα ρόλο. Ωστόσο ο ελληνικός πυρήνας παρέμενε πάντα το κύριο εθνολογικό στοιχείο στο πολυεθνικό αμάλγαμα της αυτοκρατορίας, μέχρι να ολοκληρωθεί ο εξελληνισμός των δομών της αυτοκρατορίας, στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου τον 7 ο αιώνα. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια ζωής της νέας αυτοκρατορίας, της Νέας Ρώμης, η κοινή αυτή συνείδηση καλλιεργήθηκε και στους υπηκόους της περιοχής της Παλαιστίνης, περιοχή που προσήλκυσε το ενδιαφέρον της πρωτεύουσας, εφόσον επρόκειτο για τον τόπο, όπου έζησε και σταυρώθηκε ο Χριστός. Ήδη από τον 4 ο αι. τεράστια ποσά διατέθηκαν για την ανοικοδόμηση εκκλησιών -365 σύμφωνα με την παράδοσηκυρίως στην αγία πόλη αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Παλαιστίνης, σε περιοχές που συνδέονται με τη ζωή και τη δράση του Χριστού. Τους δύο επόμενους αιώνες, η έρημος της Ιουδαίας θα αποτελέσει την κοιτίδα του ασκητισμού και του κοινοβιακού μοναχισμού. Εδώ ασκήτεψαν ο Μέγας Ευθύμιος, ο Άγιος Σάββας, ιδρυτής της ομώνυμης μεγίστης λαύρας, ο Θεοδόσιος ο κοινοβιάρχης, ο Άγιος Γεράσιμος ο Ιορδανίτης, ο Κυριακός ο αναχωρητής και πολλοί άλλοι των οποίων η συμβολή υπήρξε 6
καθοριστική στη διαμόρφωση του ορθού δόγματος στις οικουμενικές συνόδους. Τα Ιεροσόλυμα καθιερώνονται ως κέντρο της χριστιανικής λατρείας και των εκκλησιαστικών γραμμάτων. Στη μονή του Αγίου Σάββα, θα αγωνιστεί και θα μεγαλουργήσει με τη διδασκαλία και την υμνογραφία του ο Ιωάννης Δαμασκηνός αλλά και ο Κοσμάς ο Μαϊομά. Τα μεγάλα μοναστήρια θα φιλοξενήσουν περίφημες βιβλιοθήκες με επιφανέστερες τη Βιβλιοθήκη του Αγίου Σάββα και της Καισάρειας της παράλλου, όπου ο Ευσέβιος Καισαρείας συνέγραψε κατά το πρότυπον του Ηρόδοτου την πρώτη εκκλησιαστική Ιστορία. Η καίριας σημασίας γεωγραφική θέση της περιοχής την ενέπλεξε, όπως άλλωστε και την ίδια την αυτοκρατορία, σε πολλαπλές δοκιμασίες: το 614 μ.χ., επήλθε η πρώτη καταστροφή με την επιδρομή των Περσών. Τότε καταστράφηκαν όλα τα μοναστήρια και σφαγιάστηκαν χιλιάδες μοναχοί. Ακολουθεί η περίοδος της Αραβικής κατοχής. Διωγμοί, αυθαιρεσίες, προσπάθειες εξισλαμισμού και αφελληνισμού εκ μέρους των αράβων ηγεμόνων έπληξαν τη χριστιανική κοινότητα. Περίοδος δοκιμασίας υπήρξε για την Εκκλησία των Ιεροσολύμων και το ποίμνιό της ο 11 ος και 12 ος αι., η περίοδος δηλαδή των Σταυροφοριών αλλά και τα χρόνια που ακολούθησαν την ήττα των Σταυροφόρων από τους Μαμελούκους. Όλα αυτά 7
τα χρόνια τα πανάγια προσκυνήματα και το πατριαρχείο Ιεροσολύμων στήριξαν το χριστεπώνυμο ποίμνιο των Ρωμιών. Ο αγώνας συνεχίστηκε κυρίως από τους πατέρες της αγιοταφιτικής αδελφότητας και στα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης, μετά το 1517 μ.χ., κατά τη διάρκεια της οποίας επιχειρήθηκε η απόσπαση των πανίερων προσκυνημάτων από τους ετερόδοξους Χριστιανούς, οι οποίοι με τη χρήση της διπλωματίας αυτή τη φορά επιδίωξαν να πείσουν την Υψηλή Πύλη της Κωνσταντινούπολης να εκχωρήσει σ αυτούς τα δικαιώματα στα Πανάγια Προσκυνήματα. Η διαμάχη για τα προσκυνήματα θα συνεχιστεί μέχρι την υπογραφή της συνθήκης του Βερολίνου το 1878, με την οποία επισφραγίστηκε το τότε ισχύον Προσκυνηματικό Καθεστώς, πρόκειται για το ίδιο που ισχύει και σήμερα, για να επικυρωθεί στη συνέχεια από την Κοινωνία των Εθνών και αργότερα από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (1947-1950). Ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική γλώσσα στους Αγίους Τόπους στο παρελθόν και σήμερα Όπως ήδη έχει αναφερθεί στη σύγχρονη Ιερουσαλήμ οι ντόπιοι Χριστιανοί αυτοαποκαλούνται ως Ορθόδοξοι Ρωμιοί/ Rum Orthodox, ακριβώς επειδή η ονομασία Rum (Ρωμαίος) ταυτίσθηκε τελικά με τον Ορθόδοξο 8
Χριστιανό διατηρώντας ταυτόχρονα την έννοια του υπηκόου της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Σήμερα χρησιμοποιώντας τον όρο δηλώνουμε την παλαιά υπηκοότητά μας, που συγχρόνως εκφράζει και την πίστη μας. Πολλές φορές μάλιστα αρκούμαστε να απαντούμε πως είμαστε Rum, χωρίς τον όρο Ορθόδοξοι! Και υπάρχουν ως σήμερα στις πόλεις οι συνοικίες των Rum (Ρωμαίων). Η υιοθέτηση του ελληνικού πολιτισμού στη νέα αυτοκρατορία αποτελούσε φυσική εξέλιξη του ρωμαϊκού πολιτισμού, ο οποίος αποτελούσε προέκταση του αρχαιοελληνικού. Τα ελληνικά γράμματα δάμασαν τον άγριο ρωμαίο κατακτητή της Ελλάδος, όπως εύστοχα και παραστατικά σημειώνει ο Λατίνος λυρικός ποιητής Οράτιος. Τα ελληνικά γράμματα εξέφρασαν στη συνέχεια τα υψηλά δόγματα της Χριστιανικής πίστης και στην ελληνική γλώσσα διατυπώθηκε ο πλούτος της υμνογραφίας της Ανατολικής εκκλησίας. Ήδη από τον 4 ο αι., οι πατέρες της εκκλησίας επεσήμαναν πως ο ελληνικός πολιτισμός δεν αντίφασκε αναγκαστικά με το χριστιανικό φρόνημα, έγινε όμως αυστηρή επιλογή στις πτυχές που θα εμπλούτιζαν χωρίς να υποσκάπτουν το χριστιανικό φρόνημα. Το ελληνικό παρελθόν επιβίωσε ως γλώσσα και πολιτισμός, υπήρξε ο πυρήνας της αυτοκρατορίας και άφησε το στίγμα της 9
προσδιορίζοντας την ταυτότητα του κράτους της Ρώμης. Ακολούθως, η Νέα Ρώμη μπόρεσε να υπερβεί την πτωτική κατάτμηση του κόσμου, λόγω της αμαρτίας, σε «έθνη» και κατάφερε να τους ενώσει υπερεθνικά, μέσα στην Ορθοδοξία, σ ένα οικουμενικό έθνος, στο θεόνομα και αδελφοποιημένο «Γένος των Ρωμαίων», των ορθοδόξων πολιτών της αυτοκρατορίας, με υπερφυλετικό χαρακτήρα (πρβ. Γαλ. 3,28 Κολ. 3,11). Και στη συνέχεια αυτό το οικουμενικό έθνος διαμορφώθηκε σε μία χριστιανική κοινοπολιτεία, στην οποία η Ορθοδοξία συνιστούσε την ιθαγένεια όλων των πολιτών. Η πρακτική του Μ. Αλεξάνδρου να εφαρμόσει την Ισοκράτεια (4 ου αι. π.χ.) θεωρία της υπέρβασης της φυλετικότητας στην υπερφυλετική συνείδηση, μέσω του πολιτισμού και της παιδείας, θα ολοκληρωθεί στο «παν-δοχείο» (Λουκ. 10,24) της Εκκλησίας, ως σώμα Χριστού και εν Χριστώ κοινωνία. Διαμορφώνοντας μία νέα συγ-γένεια, επέρχεται η εν Χριστώ παγγένεια των πολιτών της Νέας Ρώμης. Όπως, ορθώς κατά τη γνώμη μου, παραθέτει ο Στήβεν Ράνσιμαν: «Ο πολίτης της αυτοκρατορίας έμενε συνειδητά πιο πολιτισμένος, συνειδητά πιο Ορθόδοξος, συνειδητά κληρονόμος της ελληνικής εκλεπτύνσεως... Οι Βυζαντινοί είχαν υπερβεί τις φυλετικές προκαταλήψεις, δέχονταν οποιονδήποτε για συμπολίτη τους, φτάνει να ήταν Ορθόδοξος και να μιλούσε ελληνικά». 10
Ωστόσο, αν και επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας ήταν η Ελληνική, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποδεχόταν τη χρήση όλων των γλωσσών (ελληνικής, λατινικής, αραβικής, αρμενικής, σλαβικής κτλ.) στη Θεία Λατρεία. Έμπρακτη απόδειξη συνιστά η χρήση της σλαβικής γλώσσας από τους μεγάλους ιεραποστόλους Κύριλλο και Μεθόδιο για τον εκχριστιανισμό των Σλάβων, οι οποίοι όχι μόνο κήρυξαν στην σλαβική γλώσσα, αλλά και επινόησαν το πρώτο σλαβικό αλφάβητο και μετέφρασαν την Αγία Γραφή και τα Λειτουργικά στην Σλαβική. Ομοίως, στην «καθ ημάς Ανατολή», μετά την επιβολή της αραβικής γλώσσας στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, ο Ιωάννης Δαμασκηνός ανέλαβε τη μεταφορά από την ελληνική στην αραβική γλώσσα των ιερών κειμένων. Αντίθετα η πραγματικότητα αυτή δεν γίνεται αποδεκτή στη Δύση, όπου, με δόση ρατσισμού, ως «ιερές γλώσσες» γίνονται αποδεκτές μόνο οι γλώσσες που είχαν αναγραφεί στην επιγραφή που έφερε ο Σταυρός του Χριστού, δηλαδή τα λατινικά, ελληνικά και εβραϊκά. Σήμερα, χάρη στην αγέρωχη παρουσία του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου των Ιεροσολύμων, που λειτουργεί ως απόρθητο κάστρο-φρούριο, ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική γλώσσα εξακολουθούν απτόητα να υπάρχουν και γενικότερα η παιδεία να στηρίζεται 11
πάλι στην ελληνική διανόηση. Τα πανάγια και πανίερα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων να αποτελούν τη ζωοδόχο δύναμη καθενός, που βρίσκεται και διακονεί στο Πατριαρχείο. Οι Αγιοταφίτες πατέρες τώρα και δυο χιλιάδες χρόνια, φυλάνε τα δικαιώματα και προνόμια του Ρωμαϊκού Γένος. Η Αγιοταφιτική Αδελφότητα, το τάγμα των σπουδαίων, το οποίο σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, αποτελεί αδιαμφισβήτατα τη μεγαλύτερη εγγύηση και προστασία γι αυτά τα παγκόσμια μνημεία της Χριστιανοσύνης. Αναφέρω παγκόσμια μνημεία της Χριστιανοσύνης, διότι τα ιερά Προσκυνήματα αποτελούν καταφύγιο όλων των πιστών και βρίσκουν καταφύγιο άνθρωποι απ όλες τις εθνότητες. Με ποιο τρόπο επιβιώνει μέχρι σήμερα η Ρωμιοσύνη στην περιοχή? Αν και πολλά θα μπορούσαμε να παραθέσουμε θα αρκεστώ στην αναφορά των δύο, κατά τη γνώμη μου σημαντικότερων, αποστολών του πατριαρχείου σήμερα: Πρώτον, μέσω της Ορθοδοξίας, που σημαίνει δημοκρατία και ισότητα και μας δένει με έναν υπερφυλετικό χαρακτήρα. Όλοι αισθανόμαστε πνευματικά αδέλφια στην Ορθοδοξία. Η Ορθοδοξία, έχει έναν καθοριστικό και σπουδαίο ρόλο, όχι μόνο μεταξύ των άλλων δογμάτων, 12
αλλά και στην γενικότερη κοινωνικοπολιτική κατάσταση στην περιοχή. Δεύτερον, ακολουθώντας τον δρόμο που χάραξε ο Μεγάλος Αλέξανδρος, δηλ. την ίδρυση σχολείων για την διδασκαλία της Ελληνικής και τη διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού ως μέσων διακυβέρνησης της αχανούς τότε αυτοκρατορίας του, έτσι και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων αίωνες τώρα συντηρεί δικά του ιδιωτικά σχολεία. Σήμερα, είναι το μοναδικό Πατριαρχείο που διατηρεί δικά του σύγχρονα σχολεία. Πρόκειται για 22 συνολικά σχολεία διασπαρμένα στην Παλαιστίνη, την Ιορδανία και το Ισραήλ, ενώ παράλληλα χτίζονται άλλα καινούργια. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών που φοιτούν σ αυτά ανέρχεται στους 1000 και είναι Χριστιανοί όλων των δογμάτων αλλά και Μουσουλμάνοι. Η Ελληνική διδάσκεται ως δεύτερη γλώσσα και εξακολουθεί να ομιλείται αιώνες μετά την πρώτη διάδοσή της στη Μέση Ανατολή με την ίδια μορφή της που ομιλείται και στην Ελλάδα. Έτσι το ελληνικό πνεύμα διαδίδεται, και διευρύνεται. Τα σχολεία, μεταλαμπαδεύουν ταυτόχρονα την ελληνική κουλτούρα και πολιτισμό, αλλά περισσότερο, δημιουργούν το φυτώριο για τον αλληλοσεβασμό και την συνύπαρξη λαών με διαφορετικές ακόμα θρησκείες χωρίς να επιχειρείται καμιά προσπάθεια προσηλυτισμού. 13