ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ. Σοφία Δημουλά Πολιτικός Μηχανικός Α.Π.Θ. Επιβλέπων Καθηγητής: Ιωάννης Δούκας, Καθηγητής Α.Π.Θ.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΔΑΙΣΙΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (1430 2000) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Σοφία Δημουλά Πολιτικός Μηχανικός Α.Π.Θ. Επιβλέπων Καθηγητής: Ιωάννης Δούκας, Καθηγητής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2014

ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ Ιωάννης Δούκας, Καθηγητής Α.Π.Θ. ΜΕΛΗ Παρασκευάς Σαββαΐδης, Καθηγητής Α.Π.Θ. Ιωάννης Υφαντής, Καθηγητής Α.Π.Θ. ΜΕΛΗ ΕΠΤΑΜΕΛΟΥΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου, Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Σωκράτης Μπάσμπας, Καθηγητής Α.Π.Θ. Αριστοτέλης Νανιόπουλος, Καθηγητής Α.Π.Θ. Παναγιώτης Σταθακόπουλος, Καθηγητής Α.Π.Θ.

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Με την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής, επιθυμώ να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου σε όλους όσους συνέβαλαν ποικιλοτρόπως σε όλα τα στάδια της έρευνας και της συγγραφής. Πρώτα από όλα, στα μέλη της τριμελούς μου επιτροπής. Συγκεκριμένα: Στον Επιβλέποντα Καθηγητή κ. Ι. Δούκα, για τη διαρκή καθοδήγηση, στήριξη, κατανόηση και ενθάρρυνσή του καθ' όλη αυτή την πολύχρονη ερευνητική "διαδρομή". Στον Καθηγητή κ. Π. Σαββαΐδη για τη συνολική καθοριστική υποστήριξή του και την αγαστή συνεργασία του στις δημοσιεύσεις των εργασιών που έγιναν στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής. Τέλος, στον Καθηγητή κ. Ι. Υφαντή, για τις πολύτιμες συμβουλές και παραινέσεις του. Επίσης, ευχαριστώ: Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερα το Διευθυντή του Μουσείου κ. Ε. Χεκίμογλου καθώς και τις κυρίες Ε. Περαχιά και Λ. Ναχμία. Τους συλλέκτες Σάββα Δεμερτζή και Άγγελο Παπαϊωάννου. Τους Ιερείς των ενοριακών ναών Δήμου Θεσσαλονίκης για την παροχή πληροφοριών σχετικά με τις σύγχρονες ενορίες της πόλης της Θεσσαλονίκης. Την εταιρεία Marathon Data Systems για την τεχνική βοήθεια και υποστήριξη. Το προσωπικό: του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Βιβλιοθήκης του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου ("ΕΛΙΑ"), της Ακαδημίας Αθηνών, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου, καθώς η παρούσα διατριβή δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση, την αξιοθαύμαστη υπομονή και την κατανόησή της για όλο αυτό το χρονικό διάστημα. Αθήνα, Οκτώβριος 2014 Σοφία Δημουλά i

ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (1430-2000) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διατριβή έχει ως θέμα τη διερεύνηση και μελέτη των μεταβολών του οδικού δικτύου και του πολεοδομικού ιστού της Θεσσαλονίκης, για το χρονικό διάστημα 1430 2000. Αποτελεί εφαρμογή των Γεωπληροφοριακών Συστημάτων (ΓΣΠ), μέσω των οποίων αποτυπώνονται και αναπαρίστανται ουσιαστικά (και εντυπωσιακά) οι μεταβολές του αστικού ιστού, τόσο όσον αφορά τα γεωμετρικά όσο και τα περιγραφικά δεδομένα του. Η δομή της εργασίας αναπτύσσεται ως εξής: Στο 1 ο Κεφάλαιο που αποτελεί την εισαγωγή, παρουσιάζεται το αντικείμενο και οι στόχοι της μελέτης, όπως και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε κατά τα στάδια της έρευνας. Στο 2 ο και 3 ο Κεφάλαιο γίνεται μια παρουσίαση των βασικών αρχών και των εφαρμογών των ΓΣΠ. Ειδικότερα, στο Κεφάλαιο 2 γίνεται ανασκόπηση των βασικών αρχών των ΓΣΠ. Περιγράφεται η δομή τους, τα βασικά χαρακτηριστικά των χωρικών και περιγραφικών δεδομένων, η έννοια και σημασία του χάρτη σε ένα ΓΣΠ, όπως τέλος και οι δυνατότητές τους στη σύγχρονη χαρτογραφία. Στη συνέχεια, στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται ο ρόλος και η συμβολή των ΓΣΠ στον τομέα της ιστορικής έρευνας (τα λεγόμενα και "Ιστορικά ΓΣΠ"-Ι.ΓΣΠ). Καλύπτονται θέματα όπως π.χ. οι αντιπροσωπευτικές χρήσεις των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα, τα προβλήματα που δημιουργούνται λόγω της ιδιαιτερότητας των ιστορικών δεδομένων, καθώς και οι δυνατότητες διαχείρισης της ιστορικής αβεβαιότητας μέσω των ΓΣΠ. Επιπλέον, υπογραμμίζεται και διερευνάται η ιδιαίτερη σημασία της έννοιας του χρόνου στην παρακολούθηση των φαινομένων στην ιστορική έρευνα και οι υφιστάμενες μέθοδοι διαχείρισης του χρόνου μέσω των ΓΣΠ. Τέλος, παρουσιάζονται οι δυνατότητες ii

ηλεκτρονικής χαρτογράφησης μέσω ΓΣΠ, οι οποίες προσφέρουν καινοτόμες απεικονίσεις των ιστορικών δεδομένων. Στο Κεφάλαιο 4 μελετάται η χωροταξική κατανομή των εθνοτήτων στον αστικό ιστό της Θεσσαλονίκης, από τον 15 ο ως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Καθώς οι χριστιανικές εκκλησίες σταδιακά μετατρέπονταν σε τζαμιά (με παράλληλη ίδρυση συναγωγών), αποτυπώνεται η σύνθεση των συνοικιών ανά εθνότητα κατοίκων (Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι), κατά τον 15 ο, 16 ο και έως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Καταγράφεται και αναλύεται επίσης η κατανομή των χρήσεων γης στις συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα. Στο Κεφάλαιο 5 γίνεται διερεύνηση και παρουσίαση της χωροχρονικής εξέλιξης των συνοικιών της Θεσσαλονίκης, από τις αρχές του 20 ου αιώνα έως τις σημερινές ενορίες του κέντρου της πόλης. Στα πλαίσια αυτής της υπό μελέτη χωροχρονικής εξέλιξης, προσεγγίζεται ποσοτικά - μέσω των εργαλείων του ΓΣΠ - και η μεταβολή της έκτασης των συνοικιών της Θεσσαλονίκης, από τον 16 ο έως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Στο Κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται οι μεταβολές του οδικού δικτύου της Θεσσαλονίκης ως την πυρκαγιά του 1917 η οποία άλλαξε καθοριστικά την πολεοδομία της πόλης. Αποτυπώνονται επί χάρτου τα έργα υποδομής στα τέλη του 19 ου αιώνα που εκσυγχρόνισαν τη φυσιογνωμία της πόλης, οι μεταβολές του οδικού δικτύου λόγω των πολλαπλών πυρκαγιών, και τέλος η ιστορία της ονοματοδοσίας των οδών. Επίσης, γίνεται αναλυτική σύγκριση των παλαιών εμπορικών οδών (που χαρακτηριζόταν από συγκεκριμένες επαγγελματικές χρήσεις) με τους σημερινούς αντίστοιχους οδικούς άξονες. Στο Κεφάλαιο 7 επιχειρείται μια συγκριτική παρουσίαση και χαρτογραφική αποτύπωση / αναπαράσταση του οδικού δικτύου της Θεσσαλονίκης, πριν και μετά την πυρκαγιά του 1917. Με τη διαίρεση της περιοχής μελέτης σε 2 υπο-περιοχές (την περιοχή νότια της οδού Αγίου Δημητρίου και την περιοχή της Άνω πόλης, αντίστοιχα), γίνεται μια αναλυτική καταγραφή των οδικών αξόνων της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά του 1917. Μέσω των δυνατοτήτων και εργαλείων του ΓΣΠ, παρουσιάζονται τα οδικά τμήματα που πλέον έχουν καταργηθεί, όπως επίσης και αυτά που εξακολουθούν να αποτελούν μέρος του σύγχρονου οδικού δικτύου της πόλης. Στο Κεφάλαιο 8 προσεγγίζεται η εικόνα των δρόμων της Θεσσαλονίκης μέσα από τους Επαγγελματικούς Οδηγούς (πρωτόλεια μορφή επαγγελματικών "Χρυσών Οδηγών" της iii

εποχής εκείνης) των ετών 1908, 1910 και 1915. Οι καταγραφές των Επαγγελματικών Οδηγών είναι ενδεικτικές του χαρακτήρα της οικονομίας της Θεσσαλονίκης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Οι περιγραφές των οδών παρέχουν πολύτιμα στοιχεία για την αναγνώριση και ταυτοποίηση πολυάριθμων οδικών τμημάτων και περιοχών που ήταν γνωστά αποκλειστικά από οθωμανικά τοπωνύμια. Μέσα από τα δεδομένα των Επαγγελματικών αυτών Οδηγών, διακρίνεται χαρακτηριστικά η "μετάβαση" των ονομάτων (οδών και επαγγελμάτων της εποχής, αντίστοιχα) από την οθωμανική στη σύγχρονη εποχή. Αναλύεται και σχολιάζεται επίσης η εμπορική παρουσία των επαγγελματιών ανά εθνότητα για τα έτη 1908, 1910 και 1915, όπως αυτή καταγράφεται μέσω της μεταβολής του μήκους των εμπορικών οδών ανά έτος μελέτης. Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των συμπερασμάτων και των προτάσεων (Κεφάλαιο 9) μέσα από την επισκόπηση των κύριων σημείων της διατριβής, καθώς και με τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πρωτοτυπία της και τη συμβολή της στην εξέλιξη της επιστήμης. iv

A STUDY OF THE URBAN SPACE CHANGES IN THESSALONIKI FOR THE TIME PERIOD 1430 2000, BY USING GIS ABSTRACT This thesis investigates and studies the spatiotemporal changes of the road network and hence of the urban space of Thessaloniki, changes which span from 1430 to 2000. It is an effort based on the use and application of Geographic Information Systems (GIS). The structure of this thesis has as follows: Chapter 1, which stands as an introduction to the thesis, describes the scope and the objectives of the research carried out, as well as the methodology adopted and followed. Chapter 2 gives an overall view of the basic principles determining GIS. That is followed by a brief presentation of the structure and the key features of spatial and descriptive data as well as of the contextual meaning and the importance of the "map" in a GIS, along with an account on the capabilities of modern cartography. Chapter 3 deals with the role and the contribution of GIS in historical research. Its topics include representative uses of GIS in historical research (usual term: 'Historical GIS'), the problems which arise due to the "special character and sources" of historical data and finally, the management-possibilities of historic uncertainty through GIS. The importance of the parameter of "time" in monitoring phenomena in historical research and on the presentation of existing methods of time management through GIS, are topics that highlighted. Finally, the features of electronic mapping through GIS, which offer innovative depictions of historical data, are presented. Chapter 4 focuses on the change in the historical districts of Thessaloniki and the spatiotemporal distribution of ethnic groups in the urban fabric, from the 15th to v

the early 20th century. During the 15th, 16th and onwards until the early 20th century, the Christian churches were gradually converted into mosques, several synagogues were founded, in all reflecting the population mix by different religious entities (Christians, Muslims, Jews) of these districts, during the Ottoman period. Records analysed here, demonstrate the evolution of the character of each district in relation to population and urban changes of Thessaloniki under the Ottoman rule. Finally, the distribution of land uses in neighbourhoods in the early 20th century is recorded and analyzed. Chapter 5 covers the investigation, analysis and study of a geographical comparison, which has been carried out between, the Ottoman period districts and the nowadays parishes, after the post liberation of the city restoration of Christian churches. Through the use of GIS tools, the presentation and description of the changes in area neighbourhoods of Thessaloniki (from the 16th to the early 20th century) is also attempted in this chapter. Chapter 6 deals with the changes in the road network in Thessaloniki to the Great Fire of 1917 which altered the urban pattern of the city decisively. The infrastructure laid in the late 19th century modernizing the city's skyline, the changes of the road network following multiple fires, and the history of street naming, are all illustrated on dedicated - produced for this study - maps. Furthermore, the old trade routes (characterized by specific professional uses) are illustrated on maps, in comparison to current respective trade roads. Chapter 7 attempts a comparative analysis, presentation and cartographic survey of the road network in Thessaloniki, before and after the Great Fire of 1917. By splitting the under-study field area into two sub - regions (i.e. the area south of Agiou Dimitriou street and the Upper City, respectively), a detailed 'inventory' of roads in Thessaloniki before the Great Fire of 1917 is produced and presented. Through the functions and tools of GIS, most road sections that no longer exist are presented along those sections that are still part of the modern road network of the city. Chapter 8 deals with the streets of Thessaloniki by using as basis the data provided by the Guides of Professionals ('Yellow pages'-like catalogues of that era) of the years 1908, 1910 and 1915. The data in these Guides of Professionals is indicative of the nature of the economy in Thessaloniki during the first decades of the 20th century. vi

The descriptions of the routes in these Guides provided valuable information for the recognition and identification of numerous road sections and areas that were known only by their Ottoman names. In addition, the data found in the volumes of these Guides of Professionals is used as a means of representing the transition from the Ottoman period to our time, through name changes of street and area, respectively. Moreover, there is an analysis of the commercial presence of professionals classified in religious groups and for the years 1908, 1910 and 1915, as this is recorded by varying the length of the trade routes per study year. The thesis ends by listing the conclusions drawn in Chapter 9, which gives an overview of the main points of the thesis, as well as the elements that characterize and certify its originality and its contribution to the advancement of science. vii

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ... 1 1.1.1 Οι διαχρονικές μεταβολές του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης... 1 1.1.2 Σκοπός της έρευνας... 2 1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ... 4 1.3 ΟΙ ΠΗΓΕΣ, Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 7 1.3.1 Πηγές - μεθοδολογία... 7 1.3.2 Λογισμικό και χαρτογραφικά υπόβαθρα... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ... 14 2.1 Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ... 15 2.2 ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΓΣΠ... 17 2.3 ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΩΝ ΓΣΠ... 18 2.3.1 Εισαγωγή χωρικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ... 19 2.3.1.1 Ψηφιοποίηση χαρτών... 20 2.3.1.2 Απόδοση χωρικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ... 20 2.3.2 Εισαγωγή περιγραφικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ... 21 2.4 ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΓΣΠ... 22 2.4.1 Ο χάρτης ως πηγή πληροφοριών για ένα ΓΣΠ... 22 2.4.2 Ο χάρτης ως παραγόμενο προϊόν των ΓΣΠ... 23 2.4.2.1 Από την αναλογική στην Ψηφιακή Χαρτογραφία... 24 2.4.3 Η διάσταση του χρόνου στα γεωπληροφοριακά συστήματα... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ... 27 3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (Ι.ΓΣΠ) (HISTORICAL GIS - HGIS) 27 3.2 ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ... 28 3.2.1 Χρήσεις των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα... 29 3.2.2 Προβλήματα χρήσης των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα... 31 3.2.3 Διαχείριση ιστορικής αβεβαιότητας στα χωρικά δεδομένα... 33 3.3 Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ Ι.ΓΣΠ... 35 3.3.1 Η διάσταση του χρόνου στα ΓΣΠ... 36 3.3.2 Μέθοδοι διαχείρισης του χρόνου στο Ι.ΓΣΠ... 37 3.4 ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ... 39 3.4.1 Τεχνικές χρήσης και δεδομένα ιστορικών χαρτών... 40 viii

3.4.2 Σφάλματα από τα δεδομένα των ιστορικών χαρτών... 42 3.5 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΓΣΠ... 43 3.5.1 Ιδιαιτερότητες ιστορικών δεδομένων... 44 3.5.2 Προβλήματα χρήσης ιστορικών δεδομένων... 45 3.5.3 Χωρικά ιστορικά δεδομένα (vector - raster)... 46 3.5.4 Τεχνικές εισαγωγής χωρικών ιστορικών δεδομένων... 49 3.5.5 Δημιουργία ΓΣΠ layer από χωρικά δεδομένα... 51 3.5.6 Περιγραφικά ιστορικά δεδομένα... 52 3.5.7 Σύνδεση χωρικών και περιγραφικών ιστορικών δεδομένων... 53 3.6 ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ... 55 3.6.1 Γεωαναφορά... 55 3.6.2 Εισαγωγή προβολικού συστήματος... 58 3.6.3 Διαδικασία Rubber Sheeting... 58 3.7 ΟΠΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΓΣΠ... 59 3.7.1 Δημιουργία χαρτών... 59 3.7.2 Κινούμενη και διαδραστική απεικόνιση... 61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ... 62 4.1 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΩΣ ΤΟΝ 15 Ο ΑΙΩΝΑ... 62 4.2 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΝ 15 Ο ΑΙΩΝΑ... 63 4.3 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΝ 16 Ο ΑΙΩΝΑ... 66 4.3.1 Χριστιανικές συνοικίες τον 16 ο αιώνα... 67 4.3.1.1 Μεταβολή της πληθυσμιακής πυκνότητας στις Χριστιανικές συνοικίες μεταξύ του 15 ου και 16 ου αι. με τη χρήση ΓΣΠ... 70 4.3.2 Μουσουλμανικές συνοικίες τον 16 ο αιώνα... 72 4.3.3 Εβραϊκές συνοικίες τον 16 ο αιώνα... 75 4.4 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17 Ο ΑΙΩΝΑ... 80 4.5 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18 Ο ΑΙΩΝΑ... 82 4.6 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ... 84 4.7 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ... 85 4.7.1 Ελληνικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα... 86 4.7.2 Εβραϊκές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα... 88 4.7.3 Τουρκικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα... 90 4.7.4 Περιοχές Αγοράς... 93 ix

4.8 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ... 97 4.8.1 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις τουρκικές συνοικίες... 101 4.8.2 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις ελληνικές συνοικίες... 103 4.8.3 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις εβραϊκές συνοικίες... 104 4.8.4 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις περιοχές της Αγοράς... 105 4.8.5 Κατανομή κατοικιών... 105 4.8.6 Κατανομή οικοπέδων... 108 4.8.7 Κατανομή καταστημάτων... 110 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ... 112 5.1 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1478 ΚΑΙ Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥΣ ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ... 112 5.1.1 Συνοικία Αγίας Πελαγίας... 112 5.1.2 Συνοικία Αγίου Δημητρίου... 113 5.1.3 Συνοικία Αγίου Ισαάκ... 113 5.1.4 Συνοικία Αγίου Μηνά... 113 5.1.5 Συνοικία Ασωμάτων... 114 5.1.6 Συνοικία Αχειροποιήτου... 114 5.1.7 Συνοικία Ιπποδρομίου... 115 5.1.8 Συνοικία Καταφυγής... 115 5.1.9 Συνοικία Ομφαλού... 115 5.1.10 Συνοικία Χρυσή... 116 5.2 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ 16 Ο ΕΩΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ... 120 5.3 ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΕΝΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ... 127 5.3.1 Ενορία Αγίας Αικατερίνης... 128 5.3.2 Ενορία Αγίου Αθανασίου... 128 5.3.3 Ενορία Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά... 128 5.3.4 Ενορία Αγίου Μηνά... 132 5.3.5 Ενορία Αγίων Αποστόλων... 132 5.3.6 Ενορία Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης... 132 5.3.7 Ενορία Αχειροποιήτου... 136 5.3.8 Ενορία Νέας Παναγίας... 136 5.3.9 Ενορία Παναγίας Δεξιάς... 136 5.3.10 Ενορία Παναγίας Λαοδηγήτριας (Λαγουδιανής)... 136 x

5.3.11 Ενορία Παναγίας Χαλκέων... 141 5.3.12 Ενορία Παναγούδας... 141 5.3.13 Ενορία Προφήτη Ηλία... 141 5.3.14 Ενορία Ταξιαρχών... 141 5.3.15 Ενορία Τιμίου Προδρόμου... 146 5.3.16 Ενορία Υπαπαντής... 146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917... 156 6.1 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ... 156 6.1.1 Μεταβολή του οδικού δικτύου της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης με τη χρήση ΓΣΠ... 163 6.2 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ... 166 6.2.1 Οι δρόμοι της Θεσσαλονίκης μέσα από τις περιγραφές περιηγητών... 166 6.2.2 Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης κατά τον 19 ο αιώνα... 170 6.2.3 Πυρκαγιές και μεταβολές του αστικού ιστού κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας... 174 6.2.4 Έργα υποδομής κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων Tanzimat... 179 6.3 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ... 183 6.3.1 Ονοματοδοσία οδών... 185 6.4 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΜΕ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΑΓΟΡΩΝ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΓΣΠ... 188 6.4.1 Μεταβολή του μήκους των οδικών τμημάτων με ονομασίες Αγορών με τη χρήση ΓΣΠ... 198 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ... 199 7.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ ΤΟΥ 1917... 199 7.2 Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΥΡΙΚΑΥΣΤΗ ΖΩΝΗ ΤΟΥ 1917... 203 7.3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ... 207 7.4 ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΝΟΤΙΩΣ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ... 213 7.4.1 ΤΟΜΕΑΣ 1 (περιοχή μεταξύ των οδών Ειρήνης Αγίου Δημητρίου Βενιζέλου Εγνατίας)... 214 7.4.1.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 1... 214 7.4.2 ΤΟΜΕΑΣ 2 (περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Αγίου Δημητρίου xi

Αγίας Σοφίας Εγνατίας)... 218 7.4.2.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα... 218 7.4.3 ΤΟΜΕΑΣ 3 (περιοχή μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου Εθνικής Αμύνης Εγνατίας Αγίας Σοφίας)... 222 7.4.3.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 3... 222 7.4.4 ΤΟΜΕΑΣ 4 (περιοχή μεταξύ των οδών Εγνατίας Βενιζέλου Νίκης 26ης Οκτωβρίου)... 226 7.4.4.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 4... 227 7.4.5 ΤΟΜΕΑΣ 5 (περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Εγνατίας Αγίας Σοφίας Νίκης)... 231 7.4.5.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 5... 232 7.4.6 ΤΟΜΕΑΣ 6 (περιοχή μεταξύ των οδών Αγίας Σοφίας Εγνατίας Εθνικής Αμύνης Νίκης)... 236 7.4.6.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 6... 237 7.5 ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΟΔΩΝ... 254 7.6 ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΠΟΛΗ (περιοχή βόρεια της Αγίου Δημητρίου)... 255 7.6.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια Της Άνω πόλης... 256 7.7 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917... 268 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ... 271 8.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 271 8.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 274 8.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1908... 278 8.3.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1908... 279 8.4 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1910... 286 8.4.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1910... 288 8.5 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1915... 293 8.5.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1915... 296 8.6 ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΤΟΕΣ ΚΑΙ ΧΑΝΙΑ... 303 8.7 ΑΓΟΡΕΣ... 307 xii

8.8 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΞΟΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ 1908 1915 ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΓΣΠ... 309 8.9 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΔΟ... 315 8.9.1 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1908... 316 8.9.2 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1910... 319 8.9.3 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1915... 322 8.10 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΞΟΝΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΕΤΟΣ ΜΕΣΩ ΓΣΠ... 325 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 329 9.1 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ... 329 9.2 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΓΣΠ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ... 333 9.3 ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ... 335 9.4 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ... 338 9.4.1 Εμπλουτισμός του ΓΣΠ με πρόσθετα δεδομένα για τη Θεσσαλονίκη... 339 9.4.2 Δημιουργία ΓΣΠ για άλλες πόλεις... 340 9.5 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ WEB-BASED GIS... 341 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 343 xiii

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Χάρτης 1.1: Η περιοχή μελέτης στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 5 Χάρτης 1.2: Η περιοχή μελέτης στο Γενικό Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Χάρτης 4.1: Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης το 1478... 65 Χάρτης 4.2: Οι χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το 1525... 69 Χάρτης 4.3: Οι μουσουλμανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το 1525... 74 Χάρτης 4.4: Η περιοχή των εβραϊκών συνοικιών της Θεσσαλονίκης το 1525... 76 Χάρτης 4.5: Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης το 1525... 77 Χάρτης 4.6: Η μεταβολή των συνοικιών της Θεσσαλονίκης μεταξύ των ετών 1478 και 1525... 79 Χάρτης 4.7: Οι ελληνικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 87 Χάρτης 4.8: Οι εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 89 Χάρτης 4.9: Οι τουρκικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 92 Χάρτης 4.10: Οι περιοχές της Αγοράς και του Ιστιρά στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20 ου αιώνα... 95 Χάρτης 4.11: Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 96 Χάρτης 4.12: Κατανομή χρήσεων γης στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 100 Χάρτης 4.13: Κατανομή κατοικιών στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 107 Χάρτης 4.14: Κατανομή οικοπέδων στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 109 Χάρτης 4.15: Κατανομή καταστημάτων στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 111 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Χάρτης 5.1: Η μεταβολή των συνοικιών της Θεσσαλονίκης μεταξύ των ετών 1478 και αρχών του 20 ου αιώνα... 118 Χάρτης 5.2: Οι ελληνικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 16 ο και τον 20 ο αιώνα... 124 Χάρτης 5.3: Οι τουρκικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 16 ο και τον 20 ο αιώνα... 125 Χάρτης 5.4: Οι εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 16 ο και τον 20 ο αιώνα... 126 xiv

Χάρτης 5.5: Ενορία Αγίας Αικατερίνης... 129 Χάρτης 5.6: Ενορία Αγίου Αθανασίου... 130 Χάρτης 5.7: Ενορία Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά... 131 Χάρτης 5.8: Ενορία Αγίου Μηνά... 133 Χάρτης 5.9: Ενορία Αγίων Αποστόλων... 134 Χάρτης 5.10: Ενορία Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης... 135 Χάρτης 5.11: Ενορία Αχειροποιήτου... 137 Χάρτης 5.12: Ενορία Νέας Παναγίας... 138 Χάρτης 5.13: Ενορία Παναγίας Δεξιάς... 139 Χάρτης 5.14: Ενορία Παναγίας Λαοδηγήτριας (Λαγουδιανής)... 140 Χάρτης 5.15: Ενορία Παναγίας Χαλκέων... 142 Χάρτης 5.16: Ενορία Παναγούδας... 143 Χάρτης 5.17: Ενορία Προφήτη Ηλία... 144 Χάρτης 5.18: Ενορία Ταξιαρχών... 145 Χάρτης 5.19: Ενορία Τιμίου Προδρόμου... 147 Χάρτης 5.20: Ενορία Υπαπαντής... 148 Χάρτης 5.21: Οι ενορίες του κέντρου της Θεσσαλονίκης στο υπόβαθρο των αρχών του 20 ου αιώνα... 152 Χάρτης 5.22: Οι σημερινές ενορίες του κέντρου της Θεσσαλονίκης... 153 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Χάρτης 6.1: Ρυμοτομικό δίκτυο της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης στο υπόβαθρο των αρχών του 20 ου αιώνα... 160 Χάρτης 6.2: Ρυμοτομικό δίκτυο της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης στο σημερινό υπόβαθρο... 161 Χάρτης 6.3: Τμήματα του οδικού δικτύου της Θεσσαλονίκης των ελληνιστικών χρόνων στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο... 165 Χάρτης 6.4: Η περιοχή της πυρκαγιάς του 1890... 175 Χάρτης 6.5: Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης που επλήγησαν κατά την πυρκαγιά του 1890... 177 Χάρτης 6.6: Οι αλλαγές στη ρυμοτομία της περιοχής πριν και μετά την πυρκαγιά του 1890... 178 Χάρτης 6.7: Πολεοδομικές αλλαγές κατά την περίοδο των Tanzimat... 182 Χάρτης 6.8: Το οδικό δίκτυο της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι.... 184 Χάρτης 6.9: Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονομασίες αγορών στις αρχές του 20 ου αι.... 194 Χάρτης 6.10: Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονομασίες αγορών στις αρχές του 20 ου αι. (μεγέθυνση)... 195 xv

Χάρτης 6.11: Παλαιές οδοί της Θεσσαλονίκης με ονομασίες αγορών στο σημερινό υπόβαθρο... 196 Χάρτης 6.12: Σύγχρονες οδοί της Θεσσαλονίκης με τις παλαιές ονομασίες αγορών... 197 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Χάρτης 7.1: Η πυρίκαυστη ζώνη της Θεσσαλονίκης κατά την πυρκαγιά του 1917... 201 Χάρτης 7.2: Πυρίκαυστη ζώνη του 1917 και συνοικίες της Θεσσαλονίκης... 202 Χάρτης 7.3: Η έκταση των συνοικιών της Θεσσαλονίκης στην πυρίκαυστη ζώνη του 1917... 206 Χάρτης 7.4: Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα... 208 Χάρτης 7.5: Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στο σημερινό υπόβαθρο... 209 Χάρτης 7.6: Οδικά τμήματα των αρχών του 20 ου αι. που καταργήθηκαν μετά την πυρκαγιά του 1917... 210 Χάρτης 7.7: Οδικά τμήματα των αρχών του 20 ου αιώνα που διατηρούνται στο σημερινό οδικό δίκτυο... 211 Χάρτης 7.8: Γεωγραφική κατανομή της περιοχής έρευνας ανά Τομέα... 212 Χάρτης 7.9: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 1... 215 Χάρτης 7.10: Τομέας 1: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 216 Χάρτης 7.11: Τομέας 1: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 217 Χάρτης 7.12: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 2... 219 Χάρτης 7.13: Τομέας 2: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 220 Χάρτης 7.14: Τομέας 2: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 221 Χάρτης 7.15: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 3... 223 Χάρτης 7.16: Τομέας 3: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 224 Χάρτης 7.17: Τομέας 3: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 225 Χάρτης 7.18: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 4... 228 Χάρτης 7.19: Τομέας 4: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 229 xvi

Χάρτης 7.20: Τομέας 4: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 230 Χάρτης 7.21: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 5... 233 Χάρτης 7.22: Τομέας 5: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 234 Χάρτης 7.23: Τομέας 5: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 235 Χάρτης 7.24: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή του Τομέα 6... 238 Χάρτης 7.25: Τομέας 6: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 239 Χάρτης 7.26: Τομέας 6: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 240 Χάρτης 7.27: Συνοικίες των αρχών του 20 ου αιώνα στην περιοχή της Άνω πόλης... 257 Χάρτης 7.28: Άνω πόλη: Πολεοδομικός ιστός και οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αιώνα... 258 Χάρτης 7.29: Άνω πόλη: Μεταβολή του μήκους των οδών πριν και μετά την ανοικοδόμηση... 259 Χάρτης 7.30: Το οδικό δίκτυο στην πυρίκαυστη ζώνη της Θεσσαλονίκης πριν και μετά το 1917... 270 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Χάρτης 8.1: Κατανομή επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1908... 284 Χάρτης 8.2: Κατανομή επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1910... 292 Χάρτης 8.3: Κατανομή επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1915... 301 Χάρτης 8.4: Χάνια και εμπορικές στοές της Θεσσαλονίκης 1908 1915... 306 Χάρτης 8.5: Αγορές της Θεσσαλονίκης 1908 1915... 314 Χάρτης 8.6: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και οδό για το έτος 1908... 317 Χάρτης 8.7: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα για το έτος 1908... 318 Χάρτης 8.8: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και οδό για το έτος 1910... 320 Χάρτης 8.9: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα για το έτος 1910... 321 Χάρτης 8.10: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και οδό για το έτος 1915... 323 Χάρτης 8.11: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα για το έτος 1915... 324 xvii

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Πίνακας 4.1: Κατανομή των κατοίκων της Θεσσαλονίκης ανά εθνότητα για το έτος 1478... 66 Πίνακας 4.2: Οι Χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1525... 67 Πίνακας 4.3: Μεταβολή του πληθυσμού και της έκτασης των Χριστιανικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης μεταξύ του 15 ου και του 16 ου αι.... 72 Πίνακας 4.4: Οι Μουσουλμανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1525... 73 Πίνακας 4.5: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης τα έτη 1478 και 1525... 78 Πίνακας 4.6: Χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1640... 81 Πίνακας 4.7: Ελληνικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι.... 86 Πίνακας 4.8: Εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι.... 88 Πίνακας 4.9: Τουρκικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι.... 91 Πίνακας 4.10: Κατανομή χρήσεων γης στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. ανά εθνότητα... 97 Πίνακας 4.11: Κατανομή χρήσεων γης στις τουρκικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. 101 Πίνακας 4.12: Κατανομή χρήσεων γης στις ελληνικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. 103 Πίνακας 4.13: Κατανομή χρήσεων γης στις εβραϊκές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. 104 Πίνακας 4.14: Κατανομή χρήσεων γης στην περιοχή της Αγοράς και του Ιστιρά στις αρχές του 20 ου αι.... 105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Πίνακας 5.1: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 15 ο και τον 20 ο αιώνα... 117 Πίνακας 5.2: Οι σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες των αρχών του 20 ου αι.... 149 Πίνακας 5.3: Η εξέλιξη των συνοικιών του 15 ου αι. στις σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης... 154 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Πίνακας 6.1: Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονόματα Αγορών κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας... 190 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Πίνακας 7.1: Έκταση συνοικιών της Θεσσαλονίκης εντός της πυρίκαυστης ζώνης... 204 Πίνακας 7.2: Ορισμός γεωγραφικών τομέων της περιοχής έρευνας νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου... 213 Πίνακας 7.3: Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου)... 241 xviii

Πίνακας 7.4: Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου)... 250 Πίνακας 7.5: Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης)... 260 Πίνακας 7.6: Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή Άνω πόλης)... 267 Πίνακας 7.7: Μεταβολή του μήκους του οδικού δικτύου από την πυρκαγιά του 1917 ως σήμερα... 269 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Πίνακας 8.1: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1908... 278 Πίνακας 8.2: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1908 στους σημερινούς οδικούς άξονες... 281 Πίνακας 8.3: Τμήματα του οδικού δικτύου στον Οδηγό του έτους 1908 που καταργήθηκαν... 283 Πίνακας 8.4: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1908... 285 Πίνακας 8.5: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1910... 286 Πίνακας 8.6: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1910 στους σημερινούς οδικούς άξονες... 289 Πίνακας 8.7: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1910... 291 Πίνακας 8.8: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1915... 293 Πίνακας 8.9: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1915 στους σημερινούς οδικούς άξονες... 297 Πίνακας 8.10: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1915... 302 Πίνακας 8.11: Χάνια και εμπορικές στοές που αναφέρονται στους εμπορικούς Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915... 304 Πίνακας 8.12: Αγορές που αναφέρονται στους εμπορικούς Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915... 308 Πίνακας 8.13: Μεταβολή του μήκους των οδών της Θεσσαλονίκης στις οποίες καταγράφηκαν επαγγελματικές χρήσεις για τα έτη 1908, 1910, 1915... 310 Πίνακας 8.14: Επαγγελματίες ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για τα έτη 1908, 1910 και 1915... 315 Πίνακας 8:15: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και κάλυψη οδικού δικτύου (σε m) για το έτος 1908... 326 Πίνακας 8:16: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και κάλυψη οδικού δικτύου (σε m) για το έτος 1910... 327 xix

Πίνακας 8:17: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα και κάλυψη οδικού δικτύου (σε m) για το έτος 1915... 328 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Σχήμα 4.1: Κατανομή χρήσεων γης στο σύνολο των συνοικιών της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι.... 98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Σχήμα 5.1: Μεταβολή της έκτασης των συνοικιών της Θεσσαλονίκης από τον 16 ο ως τις αρχές του 20 ου αι.... 122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Σχήμα 8.1: Μεταβολή του μήκους (σε m) των εμπορικών οδικών αξόνων της Θεσσαλονίκης για τα έτη 1908, 1910, 1915... 313 Σχήμα 8.2: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για τα έτη 1908, 1910 και 1915... 315 Σχήμα 8.3: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1908. 316 Σχήμα 8.4: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1910. 319 Σχήμα 8.5: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1915. 322 Σχήμα 8.6: Κάλυψη του οδικού δικτύου (σε m) επαγγελματιών ανά εθνότητα... 325 xx

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Εικόνα 2.1: Παράδειγμα διαφορετικών επιπέδων πληροφορίας σε ένα ΓΣΠ... 15 Εικόνα 2.2: Απόδοση χωρικής και περιγραφικής πληροφορίας σε ένα ΓΣΠ... 16 Εικόνα 2.3: Τα συστατικά μέρη ενός ΓΣΠ... 18 Εικόνα 2.4: Σύνδεση πρωτογενών πηγών δεδομένων με την ψηφιακή χαρτογραφία... 24 Εικόνα 2.5: Αμφίδρομη σχέση ψηφιακών χαρτογραφικών δεδομένων... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Εικόνα 3.1: Ενσωμάτωση layers διαφορετικών δεδομένων... 28 Εικόνα 3.2: Παρουσίαση διαχρονικών μεταβολών οδικού δικτύου... 36 Εικόνα 3.3: Οπτική επικάλυψη χαρτών διαφορετικών ιστορικών περιόδων... 41 Εικόνα 3.4: Χρήση raster χωρικών δεδομένων... 47 Εικόνα 3.5: Χρήση raster και vector χωρικών δεδομένων... 49 Εικόνα 3.6: Χρήση χωρικών δεδομένων από διαφορετικές πηγές... 52 Εικόνα 3.7: Γεωαναφορά μεταξύ ιστορικού χάρτη (vector δεδομένα) και σύγχρονης φωτογραφίας (raster δεδομένα)... 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Εικόνα 4.1: Επιλογή πεδίων του πίνακα δεδομένων για τη μεταβολή της πληθυσμιακής πυκνότητας των Χριστιανικών συνοικιών... 71 Εικόνα 4.2: Η Θεσσαλονίκη στα 1784... 83 Εικόνα 4.3: Χάρτης Plan de Salonique, 1829... 94 Εικόνα 4.4: Παρουσίαση χρήσεων γης στο σύνολο των τουρκικών συνοικιών στις αρχές του 20 ου αι.... 98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Εικόνα 5.1: Επιλογή υποβάθρων για σύγκριση της μεταβολής των συνοικιών μεταξύ του 16 ου αι. και των αρχών του 20 ου αι.... 121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Εικόνα 6.1: Οι βασικές οδικές αρτηρίες της Θεσσαλονίκης κατά τους βυζαντινούς χρόνους... 162 Εικόνα 6.2: Επιλογή οδικών τμημάτων που έχουν καταργηθεί... 163 Εικόνα 6.3: Επιλογή και υπολογισμός μεταβολής του μήκους οδικών τμημάτων... 164 Εικόνα 6.4: Η Θεσσαλονίκη το έτος 1784... 169 Εικόνα 6.5: Χάρτης Θεσσαλονίκης έτους 1850... 171 Εικόνα 6.6: Χάρτης Θεσσαλονίκης έτους 1873... 171 Εικόνα 6.7: Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης Plan de Salonique 1880 1882... 172 Εικόνα 6.8: Οθωμανικός Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης «Plan de la Ville de Thessalonique», 1894... 173 xxi

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ 1.1.1 Οι διαχρονικές μεταβολές του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης Η εξέλιξη και οι μετασχηματισμοί του οδικού δικτύου απεικονίζουν διαχρονικά την ιστορία των πολύπλευρων μεταβολών μιας πόλης. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, πόλης με αδιάλειπτη παρουσία στο χώρο της Μακεδονίας από την προϊστορική αρχαιότητα ακόμη, οι μεταβολές του οδικού δικτύου αντανακλούν την εξέλιξη του αστικού ιστού, άμεσα συνυφασμένη με την εξέλιξη της πολυπολιτισμικής ιστορίας της πόλης. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 μετέβαλλε καθοριστικά τον αστικό ιστό της Θεσσαλονίκης που παρέμενε σε γενικές γραμμές αδιατάρακτος για τους προηγούμενους αιώνες. Στη συνέχεια, η έλευση των προσφύγων, η ανταλλαγή των πληθυσμών κατά την ταραχώδη δεκαετία του 1920 και οι πολιτικές και οικονομικές αλλαγές των επόμενων δεκαετιών, καθόρισαν οριστικά την εικόνα της σημερινής πόλης. Ωστόσο, μέσα στο ιδιαίτερα έντονο και μακρόχρονο ιστορικό πλαίσιο, οι σημαντικότεροι δρόμοι της Θεσσαλονίκης παρέμειναν πάντα εκεί. Οδικοί άξονες που αποκαλύπτονται με τις πρόσφατες ανασκαφές, αποδεικνύουν εκ νέου τη μακρόχρονη και συνεχή παρουσία κατοίκων. Δρόμοι θαμμένοι κάτω από υπόγεια πολυκατοικιών, ευρήματα επαγγελματικών και βιοτεχνικών χώρων, ίχνη άγνωστων μνημείων υπενθυμίζουν συνέχεια ιστορικές πτυχές της πόλης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης μεταβάλλεται και εξελίσσεται. Κατά τη διάρκεια των 23 αιώνων ζωής της πόλης, οι οδικοί άξονες έχουν αλλάξει συχνά κατευθύνσεις, ονόματα και χαρακτήρα χρήσεων. Σημαντικοί εμπορικοί δρόμοι του παρελθόντος σήμερα έχουν απαλλαγεί από την παραδοσιακή αίγλη τους κι έχουν μετατραπεί σε πεζόδρομους και αδιέξοδα. Αντίστοιχα, σύγχρονοι εμπορικοί δρόμοι δημιουργήθηκαν στα ίχνη «άσημων» προγενέστερων χαράξεων ή στη θέση περιοχών ορόσημων για την ιστορία της πόλης. Συλλέγοντας τα αποσπασματικά στοιχεία από τους ιστορικούς χάρτες, τις κάρτες και τις παλιές φωτογραφίες, συναρμολογείται η ιστορία των δρόμων της πόλης και αποκαλύπτεται η εκάστοτε φυσιογνωμία τους. Συναντώνται 'αινιγματικά' ονόματα και περιγραφές οδών και περιοχών της πόλης, που είναι αδύνατο να συσχετιστούν με τη σύγχρονη εικόνα της: η Εγνατία απεικονίζεται ως «Μεγάλη οδός της Καλαμαριάς», παρουσιάζεται η «Αγορά του Πύργου» στην οδό Αριστοτέλους (σημερινή Ολύμπου), ενώ αναφέρεται η περιοχή των ορνιθοσφαγείων στη σημερινή Καλαποθάκη, υπόλειμμα της κεντρικής οδού Βουλγαροκτόνου. Οι σκόρπιες ιστορικές αναφορές στις πολυάριθμες μετονομασίες οδών, αν και είναι νοσταλγικές και ενδιαφέρουσες, δεν παρουσιάζονται ταξινομημένες, με αποτέλεσμα την ασαφή εικόνα του δαιδαλώδους πολεοδομικού ιστού της οθωμανικής περιόδου. 1.1.2 Σκοπός της έρευνας Η παρούσα διατριβή αποσκοπεί στη μελέτη των μεταβολών του αστικού ιστού της Θεσσαλονίκης, από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας και την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 ως σήμερα. Κύριος στόχος της είναι η έρευνα και παρουσίαση των διαχρονικών μεταβολών του οδικού δικτύου της πόλης, καθώς πολλοί από τους οδικούς άξονες αποτελούν αρχαίες χαράξεις. Παρατίθεται και διερευνάται επίσης η εξέλιξη των συνοικιών της πόλης, άμεσα συνυφασμένη με τα χαρακτηριστικά των διαφόρων εθνοτήτων που οριοθετούσαν ολόκληρες περιοχές. Η διατριβή πραγματεύεται τη συμβολή της γεωγραφικής πληροφορίας, αξιοποιώντας τα εργαλεία που προσφέρει η τεχνολογία των Γεωπληροφοριακών Συστημάτων (ΓΣΠ). Μέσω των δυνατοτήτων των ΓΣΠ, η διατριβή φιλοδοξεί αρχικά να υποδείξει/εισάγει μια μέθοδο αναγνώρισης και ταυτοποίησης του παλαιού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ οδικού δικτύου της Θεσσαλονίκης. Με τη δημιουργία της αντίστοιχης βάσης δεδομένων, καθίσταται πλέον δυνατή η χωροθέτηση και διερεύνηση της εξέλιξης των πολεοδομικών λειτουργιών της πόλης σε διαχρονική βάση. Επιπροσθέτως, με την ανάλυση οικονομικών στοιχείων της πόλης, παρέχονται πρωτότυπα στοιχεία για τις εμπορικές δραστηριότητες των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας καθώς και για την κατανομή τους στον αστικό ιστό. Τα αποτελέσματα της διερεύνησης των μεταβολών του οδικού δικτύου οδηγούν στη διατύπωση συμπερασμάτων σχετικά με τη μεταβολή των χαρακτηριστικών της πόλης. Τα συμπεράσματα αυτά δείχνουν τη σχέση ανάμεσα σε τρεις χρονικές περιόδους και δημιουργούν συγκριτικά δεδομένα, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν εμπεριστατωμένο επιστημονικό υπόβαθρο για περαιτέρω μελέτες σχετικά με τον αστικό ιστό της Θεσσαλονίκης. Κάποια από τα θέματα που στοχεύει να καλύψει η παρούσα διατριβή είναι τα ακόλουθα: Η αναλυτική καταγραφή και ψηφιακή απόδοση του αρχικού οδικού δικτύου της Θεσσαλονίκης των ελληνιστικών χρόνων καθώς και η παρουσίαση των οδικών τμημάτων που έχουν διασωθεί. Η διαχρονική καταγραφή των βασικών οδικών αξόνων του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, όπως επίσης και των κύριων εμπορικών οδών της Οθωμανικής περιόδου και η σύγκρισή τους με την αντίστοιχη υφιστάμενη κατάσταση. Η υπογράμμιση της ανάγκης εισαγωγής νέων τεχνολογιών στη βελτιστοποίηση των παραδοσιακών μεθόδων ιστορικής έρευνας. Έτσι, επιχειρείται αφενός η συγκέντρωση και οργάνωση πολλαπλών αρχειακών πηγών σε μια κοινή βάση δεδομένων και αφετέρου, η σύνδεσή τους με το διαθέσιμο χαρτογραφικό υλικό διαφορετικών χρονικών περιόδων. Η διερεύνηση παραγόντων της μετακίνησης εθνοτικών ομάδων εντός των ορίων της πόλης και η επισήμανση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Ως περιοχή έρευνας καθορίστηκε: Η εντός των τειχών Θεσσαλονίκη, δηλ. η περιοχή που οριοθετείται από το Επταπύργιο ως την παραλία και από το δυτικό τείχος στην περιοχή του Βαρδάρη ως τη σημερινή οδό Εθνικής Αμύνης. Η διατριβή επικεντρώθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή για τους εξής λόγους: 1. Υπάρχουν διαρκείς ιστορικές αναφορές για την εξέλιξή της. 2. Αποτελεί συνεχή και ομοιογενή χώρο οικιστικής και πολεοδομικής ανάπτυξης από την εποχή της ίδρυσης της Θεσσαλονίκης. 3. Είναι η 'καρδιά' του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. 4. Περιλαμβάνει το λιμάνι της πόλης, το οποίο αποτελούσε πάντα τροφοδότη και εμπορικό κόμβο της Θεσσαλονίκης και συνέβαλλε στη διαμόρφωση του πολεοδομικού πλέγματος. Οι μεταβολές του αστικού ιστού εξετάζονται σε τρεις (3) μεγάλες χρονικές περιόδους: Από τους ελληνιστικούς χρόνους έως τα τέλη του 19 ου αι., διάστημα το οποίο περιλαμβάνει τους πέντε (5) αιώνες Οθωμανικής κυριαρχίας, κατά τη διάρεκια των οποίων διαμορφώθηκε ο οικιστικός ιστός της πόλης. Από τις αρχές του 20 ου αι. έως την πυρκαγιά του 1917. Από την πυρκαγιά του 1917 έως τις αρχές του 21 ου αι. (διάστημα περίπου 100 ετών), μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε καθοριστικά ο σύγχρονος πολεοδομικός ιστός της Θεσσαλονίκης. Στα γεωγραφικά όρια της περιοχής μελέτης γίνεται αναγνώριση, διερεύνηση και συγκριτική αξιολόγηση των οδικών τμημάτων ως προς: τη μεταβολή της θέσης, τις διαχρονικές αλλαγές, και τέλος, το περιεχόμενο των λειτουργιών τους και το χαρακτήρα τους. Στους Χάρτες 1.1 και 1.2 παρουσιάζεται η περιοχή μελέτης σε αντιστοιχία, αφενός με την έκταση της Θεσσαλονίκης προ του 1917 (Χάρτης 1.1) και αφετέρου, με το σύγχρονο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης (Χάρτης 1.2). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.3 ΟΙ ΠΗΓΕΣ, Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1.3.1 Πηγές Μεθοδολογία Η πορεία της έρευνας ακολούθησε τις εξής φάσεις: 1. Συγκέντρωση των διαθέσιμων χαρτών που αφορούσαν την περιοχή μελέτης 2. Επιλογή των χαρτών αναφοράς και ψηφιοποίηση των χαρτογραφικών υποβάθρων 3. Συγκέντρωση βιβλιογραφικού υλικού και αποδελτίωσή του 4. Επιτόπιες επισκέψεις στους ακόλουθους φορείς (σε αλφαβητική σειρά): - Ακαδημία Αθηνών - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης - Αρχιεπισκοπή Θεσσαλονίκης - Βαφοπούλειο Ίδρυμα - Βιβλιοθήκη ΑΠΘ - Βιβλιοθήκη Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ - Βιβλιοθήκη ΤΕΕ Κεντρικής Μακεδονίας - Βιβλιοθήκη της Βουλής - Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης - Γεννάδειος Βιβλιοθήκη - Δήμος Θεσσαλονίκης / Αντιδημαρχία Πολιτισμού - Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης - Εθνική Χαρτοθήκη - Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης - ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης - Ενοριακούς Ναούς Δήμου Θεσσαλονίκης - Εταιρεία λογισμικού ARCGIS (Marathon Data Systems) - Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου - Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας - Ιστορικό Αρχείο Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ - Κεντρική Βιβλιοθήκη Δήμου Θεσσαλονίκης - Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης - Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Μουσείο Μπενάκη - ΝΟΗΣΙΣ / Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας - Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 5. Μελέτη των αρχειακών πηγών 6. Δημιουργία βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων με όλα τα στοιχεία που αφορούσαν το οδικό δίκτυο και τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά της πόλης 7. Συγκέντρωση των Επαγγελματικών Οδηγών που αφορούν το διάστημα μελέτης και την αναλυτική καταγραφή των δεδομένων τους 8. Δημιουργία ψηφιακής βάσης δεδομένων 9. Εισαγωγή όλων των στοιχείων στο δομημένο ειδικά για την έρευνα αυτή - γεωπληροφοριακό σύστημα (βλ. και 1.3.2 παρακάτω) 10. Δημιουργία των χαρτοσυνθέσεων που παρουσιάζονται στα Κεφάλαια 1 8. 1.3.2 Λογισμικό και χαρτογραφικά υπόβαθρα Για τη δημιουργία του ΓΣΠ χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό ArcGIS v. 9.3 και ArcGIS v. 10 της εταιρείας ESRI. Μέσω των εργαλείων του οργανώθηκε η βάση δεδομένων με τα κατάλληλα πεδία τα οποία υποδέχτηκαν τόσο τις χωρικές (γραμμικές) όσο και τις περιγραφικές πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας. Το περιβάλλον των ΓΣΠ προσφέρει τη δυνατότητα παρακολούθησης τόσο των χωρικών όσο και των χρονικών μεταβολών της εξέλιξης του οδικού δικτύου. Έτσι, μπορεί να επιτευχθεί οπτικοποίηση της γεωγραφικής περιοχής, όπως επίσης και της συνακόλουθης ανθρώπινης δραστηριότητας. Ειδικότερα, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε μια ψηφιακή Βάση Γεωγραφικών, Κοινωνικοοικονομικών και Πολεοδομικών δεδομένων, στο περιβάλλον της οποίας, μέσα από τη διαχρονική χωροθέτηση των οδικών αξόνων, καθίσταται δυνατή η διερεύνηση των πολεοδομικών μεταβολών. Για την επεξεργασία και το σταδιακό μετασχηματισμό των περιγραφικών δεδομένων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν από το λογισμικό του ΓΣΠ, χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό βάσης δεδομένων Microsoft Access 2013. Για τη δημιουργία των ψηφιακών χαρτογραφικών υποβάθρων χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθοι χάρτες: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. «Σχεδιάγραμμα πόλεως Θεσσαλονίκης» 1, κλίμακα 1:2,500. Ο χάρτης αφορά την εντός των τειχών περιοχή της πόλης, όπως διαμορφώθηκε μετά την πυρκαγιά του 1890 και παρέμεινε ως την πυρκαγιά του 1917. 2. «Τοπογραφικός Χάρτης της πόλεως Θεσσαλονίκης» 2, κλίμακα 1:10,000. Ο χάρτης παρουσιάζει την εντός των τειχών περιοχή και την ανατολική και δυτική επέκταση της πόλης. 1 Π. Σ. Βασματζίδης (σχεδιαστής του αντιγράφου), «Σχεδιάγραμμα Πόλεως Θεσσαλονίκης», 1:2500, 96.1 x 82.2 εκ., 1941 (συλλογή Π. Σαββαΐδη) 2 Τοπογραφικός χάρτης της Πόλεως Θεσσαλονίκης, «Plan de la Ville de Salonique», έκδ. εφημερίδας l Independent, Λιθογραφείο Γκατένιο, 1:10.000, 61.9 x 45.7, 1916 (συλλογή Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3. Ρυμοτομικό διάταγμα Δήμου Θεσσαλονίκης, 1919 (κλίμακα 1:2,500). Παρά το ό,τι ο χάρτης δημιουργήθηκε δύο (2) χρόνια μετά την πυρκαγιά του 1917, αποτυπώνει την εντός των τειχών περιοχή στην πρότερη κατάσταση, μαζί με τμήματα των ανατολικών και δυτικών επεκτάσεων. 4. Το ψηφιακό υπόβαθρο έτους 2000 του Δήμου Θεσσαλονίκης 3 (το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την υφιστάμενη κατάσταση). 3 Αρχείο Εργαστηρίου Γεωδαισίας και Γεωματικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παράλληλα, για τη σύγκριση των μεταβολών του οδικού δικτύου ψηφιοποιήθηκαν οι ακόλουθοι χάρτες: 5. Οθωμανικός Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης 1880 1882 (Χάρτης Wernieski 4.) 6. Οθωμανικός Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης 1894 (Χάρτης Salem 5.) 4 Αntoine Wernieski, Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης «Plan de Salonique», 1:2.500, 77.9 x 106.9 εκ., 1880-82 (επιχρωματισμένο αντίγραφο, αρχείο Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου) 5 H. Salem, Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης, «Plan de la Ville de Salonique», 1:2500, 113.9 x 93.2 εκ., 1894 (συλλογή Α. Παπαϊωάννου) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7. Χάρτης Θεσσαλονίκης και περιχώρων, 1909 6 8. Χάρτης της εντός των τειχών περιοχής, 1914 7 6 War Office, Χάρτης της Θεσσαλονίκης και της περιοχής της, «Map of Salonica and surrounding country (Turkish: SELANIK, Bulgarian: SOLUN, Greek: Thessaloniki)», 47.8 x 57.9 εκ., 1909 (συλλογή Α. Παπαϊωάννου) 7 Karl Baedeker, χάρτης Θεσσαλονίκης, έκδοση ταξιδιωτικού οδηγού Konstantinopel, Balkanstaaten, Kleinasien Archipel, Cypern. Handbuch für Reisende, 1:20.000, 21.3 x 16.2 εκ., 1914 (συλλογή Σ. Δεμερτζή) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι χάρτες αυτοί με την κατάλληλη ψηφιακή επεξεργασία προσαρμόστηκαν στις διαστάσεις της υπό μελέτη γεωγραφικής περιοχής, αφού προηγουμένως γεωαναφέρθηκαν (geo-referencing, βλ. και 2.3.1.2) στο σύστημα συντεταγμένων ΕΓΣΑ 87. Τα δεδομένα των χαρτών, αντιπροσωπευτικά της εποχής δημιουργίας τους, χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθεί όσο το δυνατόν πιο πιστά η εικόνα της περιοχής για την κάθε χρονική περίοδο. Στις χαρτοσυνθέσεις που παρουσιάζονται στα Κεφάλαια 1 8, χρησιμοποιήθηκαν τρία (3) διαφορετικά ψηφιακά υπόβαθρα, αντίστοιχα των χρονικών περιόδων έρευνας (τα οποία και αναγράφονται σε κάθε χαρτοσύνθεση της παρούσας διατριβής): 1. Υπόβαθρο προ της πυρκαγιάς του 1890 (αναγράφεται ως «υπόβαθρο προ του 1890») 2. Υπόβαθρο προ της πυρκαγιάς του 1917 (αναγράφεται ως «υπόβαθρο προ του 1917») 3. Σύγχρονο υπόβαθρο έτους 2000 (αναγράφεται ως «υπόβαθρο 2000») Τα αποτελέσματα της έρευνας αποτελούν συγκριτική πληροφορία (γεωγραφική πληροφορία ως προϊόν επεξεργασίας πρωτογενών δεδομένων) και παρουσιάζονται υπό μορφή πινάκων, γραφημάτων και βέβαια, χαρτοσυνθέσεων. Κάθε πίνακας, χάρτης ή γράφημα συνοδεύεται από τα απαραίτητα επεξηγηματικά στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στη βέλτιστη κατανόηση και ευκολότερη αναγνώριση των περιοχών ενδιαφέροντος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα αριθμητικά αποτελέσματα που βασίζονται σε γεωγραφικά δεδομένα (θέση, μήκος, συντεταγμένες, εμβαδόν κ.α.) υπόκεινται σε διαφορετικά σφάλματα λόγω της ακρίβειας και της ανομοιογένειας μεθόδων σχεδίασης και μέτρησης (αποτύπωσης) των αντίστοιχων αναλογικών χαρτών. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 13

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Ένα Γεωπληροφοριακό Σύστημα (ΓΣΠ) (Geographical Information System G.I.S.) μπορεί να οριστεί ως ένα σύστημα διαχείρισης χωρικών δεδομένων (spatial data) και περιγραφικών ιδιοτήτων (attribute data). Μπορεί να αποδοθεί επίσης ως ένα σύστημα πολλαπλών «έξυπνων» χαρτών το οποίο επιτρέπει στους χρήστες του να δημιουργήσουν διαδραστικά ερωτήματα, να αναλύσουν τα χωρικά δεδομένα και να προσαρμόσουν σε αυτά περιγραφικές ιδιότητες (Δημόπουλος, Κ. 1997). Τα ΓΣΠ παρέχουν δηλαδή τη δυνατότητα συλλογής, διαχείρισης, αποθήκευσης, επεξεργασίας, ανάλυσης και οπτικοποίησης σε ψηφιακό περιβάλλον των δεδομένων που σχετίζονται με τον γεωγραφικό χώρο αναφοράς (Πλατής, Β. 2008). Το βασικό στοιχείο που διαφοροποιεί τα ΓΣΠ από τα άλλα πληροφοριακά συστήματα ή τα συστήματα διανυσματικής σχεδίασης (CAD), είναι το ό,τι λειτουργούν με πραγματικές γεωγραφικές συντεταγμένες. Η σημαντικότερη δυνατότητα που παρέχουν τα ΓΣΠ είναι το ό,τι μπορούν να συνδέσουν ποικιλοτρόπως τη χωρική με την περιγραφική πληροφορία, η οποία δεν έχει από μόνη της χωρική υπόσταση (Ανδρεάδης, Θ. 2008). Η λειτουργία των ΓΣΠ στηρίζεται σε μια βάση δεδομένων η οποία αποτελείται από μια σειρά επιπέδων πληροφορίας (layers), τα οποία αναφέρονται μεν στην ίδια γεωγραφική περιοχή, αλλά μπορούν να παρέχουν διαφορετικό είδος πληροφορίας ανά layer. Κύριος και αντικειμενικός σκοπός της δημιουργίας βάσης δεδομένων (συλλογή και αποθήκευση δεδομένων), πάντα σε ψηφιακή μορφή, είναι η συσχέτιση των διαφόρων γεγονότων και καταστάσεων τα οποία μέχρι την είσοδό τους στο ΓΣΠ αποτελούσαν απλά ξεχωριστές ομάδες δεδομένων (Δούκας, Ι. και Υφαντής, Ι. 2005). Η επεξεργασία των δεδομένων αυτών στην ψηφιακή τους μορφή γίνεται με ειδικά λογισμικά (software) της κατηγορίας ΓΣΠ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 14

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Εικόνα 2.1: Παράδειγμα διαφορετικών επιπέδων πληροφορίας σε ένα ΓΣΠ (Rigaux, Ph. et al. 2002) 2.1 Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Επιγραμματικά, οι δυνατότητες των ΓΣΠ μπορούν να οριστούν ως εξής (Ζήσου, Α. 2007): Με τα κατάλληλα συστήματα γεωγραφικών συντεταγμένων (coordinate systems), τα ΓΣΠ παρουσιάζουν τα χωρικά δεδομένα στην ακριβή γεωγραφική τους θέση. Τα χωρικά δεδομένα μπορούν να απεικονίζονται είτε σε οθόνη υπολογιστή είτε επί χάρτου, σε οποιαδήποτε επιθυμητή κλίμακα. Το γεγονός αυτό καθιστά τα ΓΣΠ πολύ πιο ευέλικτα, ειδικά στην παρουσίαση της χωρικής πληροφορίας σε σχέση με τους συμβατικούς (αναλογικούς) χάρτες. Το μέγιστο προσόν των ΓΣΠ εντοπίζεται στη συσχέτιση χωρικών-γραφικών πληροφοριών με μη γραφικές πληροφορίες (τις λεγόμενες: περιγραφικές), όπως επίσης και στη δυνατότητα πράξεων (αριθμητικών και/ή λογικών) μεταξύ χαρτών. Για παράδειγμα, μπορούν να συσχετιστούν οι δρόμοι μιας περιοχής με τα ονόματά τους, όχι πλέον ως μια γραφική παράσταση κειμένου πάνω σε ένα σχέδιο (όπως ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 15

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ συμβαίνει π.χ. με τη χρήση των πακέτων CAD), αλλά μέσω κάποιας βάσης δεδομένων και πινάκων συσχέτισης (Σαγιάς, Ι.Π. 2001, Τσοτουλίδης, Ι. 2009). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, κάθε γεωγραφικό στοιχείο να συνδέεται με ένα μοναδικό κωδικό με μία εγγραφή στην περιγραφική βάση. Η διαδικασία είναι αυτόματη και δεν απαιτεί κάποια ιδιαίτερη ενέργεια. Το σημαντικό σημείο που πρέπει να γνωρίζει ο χρήστης είναι ότι υπάρχει σχέση ένα προς ένα μεταξύ των γεωγραφικών στοιχείων και των εγγραφών του πίνακα στη βάση, αντίστοιχα (Αστυακόπουλος, Α. 2009). Εικόνα 2.2: Απόδοση χωρικής και περιγραφικής πληροφορίας σε ένα ΓΣΠ (Rao, Y.L.P. 2006) Με τη δυνατότητα λογικών και/ή αριθμητικών πράξεων μεταξύ των χαρτών, καθίσταται δυνατή η συσχέτιση πληροφοριών που υπάρχουν σε διαφορετικούς χάρτες (Υφαντής, Ι. και Σαββαίδης, Π. 1999). Τα ΓΣΠ δέχονται δεδομένα από πολλαπλές πηγές οι οποίες μπορεί να έχουν πολλές διαφορετικές τυποποιήσεις και δομές. Στους διαφορετικούς τύπους δεδομένων συμπεριλαμβάνονται π.χ. χάρτες (αναλογικοί, ψηφιακοί), εικόνες, φωτογραφίες, βίντεο και άλλα ψηφιακά προϊόντα, μετρήσεις GPS, κείμενα, πίνακες δεδομένων κ.λπ. (Αδαμακόπουλος, Τ. 2002). Όλα αυτά τα διαφορετικής μορφής δεδομένα συνδυάζονται και ενοποιούνται μέσα στο ΓΣΠ ως μια βάση δεδομένων, έτσι ώστε να είναι διαθέσιμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 16

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ για κάθε είδους χρήση και παραγωγή νέων στοιχείων δεδομένων, τα οποία με τη σειρά τους μπορεί να αποτελέσουν εκ νέου δεδομένα για το σύστημα (Ανδριανάκος, Ν. και Φώτης Γ. 2004). Συνεπαγωγικά, το ΓΣΠ είναι μια 'τεράστια ψηφιακή δεξαμενή' κάθε είδους πληροφοριών με, θεωρητικά, άπειρες δυνατότητες ενοποίησης, διαχείρισης και ανάλυσης αυτών. Ακόμη, τα ΓΣΠ συνδυάζουν δεδομένα και συνεργάζονται με ένα μεγάλο αριθμό άλλων επιστημονικών πεδίων, όπως π.χ. τη Γεωγραφία, τη Χαρτογραφία, τη Φωτογραμμετρία την Τηλεπισκόπιση, τη Γεωδαισία, την Τοπογραφία, την Επιστήμη του Πολιτικού Μηχανικού, τη Στατιστική, την Πληροφορική, την Επιχειρησιακή Έρευνα, την Τεχνητή Νοημοσύνη κ.λπ. (Erwin, T. και Sweetkind Singer, J. 2009). 2.2 ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΓΣΠ Ένα ΓΣΠ απαρτίζεται από τα ακόλουθα τμήματα (Ζήσου, Α. 2007): 1. Τον κύριο ηλεκτρονικό εξοπλισμό (Hardware) από ηλεκτρονικούς υπολογιστές όπου θα εγκατασταθεί το ΓΣΠ, και τον περιφερειακό εξοπλισμό (plotters, printers, digitizers κ.λπ.) για την εισαγωγή δεδομένων και την παραγωγή/απεικόνιση αποτελεσμάτων. 2. Το κατάλληλο λογισμικό (Software). 3. Τα δεδομένα. Χωρίς δεδομένα, απλά δεν υπάρχει αντικείμενο. Συνήθως ένα μεγάλο μέρος του χρόνου μελέτης (που μπορεί να υπερβαίνει το 80% της συνολικής μελέτης) διατίθεται για την εισαγωγή, το «ξεκαθάρισμα» και την επιτυχή διαχείριση δεδομένων. Τα δεδομένα αποτελούν τη βάση όλων των εφαρμογών ΓΣΠ, καθώς χωρίς αυτά δεν μπορεί να υλοποιηθεί ούτε το στάδιο της μελέτης αλλά ούτε και η διαχείριση / ανάλυση των πληροφοριών. 4. Οργάνωση και προσωπικό (χρήστες). Σχηματικά, τα συστατικά μέρη ενός ΓΣΠ μπορεί να παρουσιαστούν ως εξής (Σχήμα 2.3): ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 17

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Εικόνα 2.3: Τα συστατικά μέρη ενός ΓΣΠ (Παπαδημητρίου, Ε. 2011). Οι διαδικασίες που συνθέτουν ένα ΓΣΠ και εκτελούνται κατά τη λειτουργία του είναι οι ακόλουθες: συλλογή δεδομένων κωδικοποίηση και εισαγωγή δεδομένων αποθήκευση και διαχείριση δεδομένων ανάκτηση δεδομένων επεξεργασία και ανάλυση δεδομένων απεικόνιση δεδομένων 2.3 ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΩΝ ΓΣΠ Όπως προαναφέρθηκε, τα ΓΣΠ αποδίδουν «γεωγραφική ταυτότητα» στις κάθε είδους ιδιότητες και θεματικές πληροφορίες που ενσωματώνονται σε αυτά. Ένα ΓΣΠ περιλαμβάνει μηχανισμούς και διαδικασίες τόσο για τη διαχείριση των χωρικών πληροφοριών, όσο και των περιγραφικών. Σε κάθε στοιχείο του χώρου αντιστοιχίζονται: Χωρικά δεδομένα (spatial data), που προσδιορίζουν τα γεωμετρικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά του στοιχείου (θέση, διαστάσεις, σχήμα κ.λπ.) και έχουν άμεση σχέση με τον εντοπισμό του. Περιγραφικά δεδομένα ή μη-χωρικά δεδομένα (aspatial data ή attributes), που αναφέρονται σε χαρακτηριστικά ή ιδιότητες που ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 18

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ αποδίδονται στο συγκεκριμένο στοιχείο του χώρου και δεν σχετίζονται άμεσα με τον εντοπισμό του. Μέσα από τις δομές λειτουργίας των ΓΣΠ και τις δυνατότητες του λογισμικού, είναι δυνατή η αμφίδρομη σχέση μεταξύ χωρικών και περιγραφικών δεδομένων (Τρύφωνα, Ν. 1996). O χρήστης επιλέγει το γραφικό (χωρικό) στοιχείο και με απλούστατο χειρισμό λαμβάνει τις περιγραφικές πληροφορίες που αντιστοιχούν σε αυτό. Mια γραφική οντότητα (ένα χωρικό στοιχείο) εντοπίζεται μέσα στον ψηφιακό χάρτη και τίθεται υπόψη του χρήστη, όταν αυτός επιλέγει από τη βάση περιγραφικών δεδομένων τη μη χωρική πληροφορία που σχετίζεται με το συγκεκριμένο γραφικό στοιχείο. Η μετακίνηση μεταξύ των βάσεων χωρικών και περιγραφικών δεδομένων δίνει τη δυνατότητα όχι μόνον της εύρεσης κάποιου στοιχείου ή κάποιας πληροφορίας, αλλά και της χρήσης πολλαπλών δεδομένων αποθηκευμένων σε μεγάλο αριθμό αρχείων. Τα «εργαλεία» αναζήτησης και η διαδικασία χωρικής ανάλυσης επιτρέπουν πολλαπλές αναζητήσεις, εύρεση στοιχείων που πληρούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις ή διαθέτουν προκαθορισμένα από το χρήστη ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Καπαγερίδης, Ι. 2006). 2.3.1 Εισαγωγή χωρικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ Η εισαγωγή χωρικών ψηφιακών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ είναι η πρωταρχική και εντελώς απαραίτητη εργασία για τη δημιουργία του ψηφιακού υποβάθρου πάνω στο οποίο θα δομηθεί και θα λειτουργήσει το ΓΣΠ. Οι κυριότεροι τρόποι εισαγωγής ψηφιακών στοιχείων είναι: Η μεταφορά χωρικών (ψηφιακών) δεδομένων από άλλα ΓΣΠ με αρχεία κοινού format. Οι επίγειες τοπογραφικές εργασίες (αποτυπώσεις). Η χρήση του δορυφορικού συστήματος εντοπισμού θέσης GPS. Φωτογραμμετρικές και τηλεπισκοπικές μέθοδοι. Η ψηφιοποίηση υπαρχόντων αναλογικών χαρτών. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 19

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 2.3.1.1 Ψηφιοποίηση χαρτών Μια πολύ συνηθισμένη πηγή για τη λήψη χωρικών δεδομένων είναι παλαιότεροι αναλογικοί χάρτες που απεικονίζουν την περιοχή του ΓΣΠ. Οι χάρτες αυτοί μπορούν να προέρχονται από διάφορες πηγές, να είναι σε διάφορες κλίμακες και να απεικονίζουν χωρικές λεπτομέρειες με μεγαλύτερη ή μικρότερη λεπτομέρεια. Η διαδικασία μετατροπής των συμβατικών (αναλογικών) χαρτών σε ψηφιακή μορφή μπορεί να γίνει είτε με ψηφιοποίηση σημείου προς σημείο (digitizing), είτε με σάρωση (scanning). Με την ολοκλήρωση της ψηφιοποίησης ενός χάρτη πρέπει οπωσδήποτε να γίνεται ενδελεχής έλεγχος για την πληρότητα και την ακρίβεια της ψηφιοποίησης. Ένας απλός και αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου περιλαμβάνει την εκτύπωση του ψηφιοποιημένου χάρτη σε διαφανές χαρτί και την ένθεσή του πάνω στον ιδίας κλίμακας πρωτότυπο χάρτη. Αυτή η άμεση σύγκριση δίνει αμέσως πληροφορίες για παραλείψεις και σφάλματα (Αλεξόπουλος, Ι. κ.α. 2004). 2.3.1.2 Απόδοση χωρικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ Σε κάθε σύστημα ΓΣΠ, τα χωρικά δεδομένα μπορούν να εισαχθούν ως τρεις οντότητες: Σημεία (points) Τα σημεία χρησιμοποιούνται για να αναπαραστήσουν οντότητες που είναι ιδιαίτερα μικρές για να απεικονιστούν ως πολύγωνα. Κάθε σημείο «μεταφέρει» τις γεωγραφικές του συντεταγμένες και οποιαδήποτε άλλη απαραίτητη πληροφορία σχετίζεται με αυτό. Γραμμές (lines) Οι γραμμικές απεικονίσεις χρησιμοποιούνται για την αναπαράσταση γραμμικών στοιχείων, όπως π.χ. οδικά ή άλλα δίκτυα, όρια περιοχών, ποτάμια κ.λπ. Πρόκειται για μια ακολουθία σημείων που ενώνονται μεταξύ τους και περιλαμβάνουν αντίστοιχες πληροφορίες με τα σημεία. Πολύγωνα (polygons) Τα πολύγωνα απεικονίζουν γεωγραφικές εκτάσεις, μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας. Με πολύγωνα μπορεί να απεικονιστεί η έκταση που καταλαμβάνει π.χ. ένα σχολείο, αλλά και μια πόλη ή μια ολόκληρη χώρα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 20

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Τα σημεία, οι γραμμές και τα πολύγωνα οργανώνονται ανά οντότητα σε θεματικά επίπεδα (layers), έτσι ώστε να παρουσιάζονται τέλεια τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο (Κουτσόπουλος, Κ. 2005). Για να επιτευχθεί πλήρως αυτή η τοποθέτηση, τα θεματικά επίπεδα θα πρέπει να είναι γεωαναφερμένα στο ίδιο σύστημα γεωγραφικής αναφοράς. Ως γεωαναφορά (georeference) ορίζεται η διαδικασία απόδοσης συστήματος συντεταγμένων στα δεδομένα, έτσι ώστε τόσο τα διανυσματικά (vector) όσο τα ψηφιδωτά (raster) δεδομένα να παρουσιάζονται στη σωστή γεωγραφική τους θέση και να είναι ακριβής η ανάλυση χωρικών σχέσεων. 2.3.2 Εισαγωγή περιγραφικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ Υπάρχει μεγάλος αριθμός πηγών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εισαγωγή περιγραφικών δεδομένων στις αντίστοιχες βάσεις του ΓΣΠ: συμβατικές βάσεις δεδομένων ηλεκτρονικά αρχεία υπηρεσιών συλλογή νεότερων στοιχείων H σειρά των επί μέρους εργασιών για την εισαγωγή περιγραφικών δεδομένων στα αρχεία του ΓΣΠ περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενέργειες (Παπαδημητρίου, Ε. 2011): Προετοιμασία των πρωτογενών δεδομένων και οργάνωση του μηχανισμού εισαγωγής τους στο ΓΣΠ. Πιθανή πιλοτική εφαρμογή για το σχεδιασμό της καταλληλότερης διαδικασίας εισαγωγής. Ελέγχους και διορθώσεις των βάσεων δεδομένων που δημιουργούνται. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 21

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 2.4 ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΓΣΠ Με τις δυνατότητες που προσφέρουν σήμερα τα ΓΣΠ, η ανάγνωση του χάρτη και η «επικοινωνία» χάρτη αναγνώστη έχει αλλάξει ριζικά. Η πληροφορία αποδίδεται µε διάφορους τρόπους και ο χρήστης πλέον δύναται να διαµορφώνει τον τρόπο µε τον οποίο τα δεδοµένα παρουσιάζονται, ανάλογα µε τα ερωτήµατα που θέτει (Σαββαίδης, Π. και Υφαντής, Ι. 2003 2004). 2.4.1 Ο χάρτης ως πηγή πληροφοριών για ένα ΓΣΠ Η χρήση υπαρχόντων χαρτών για τη δημιουργία ψηφιακού υποβάθρου σε ένα ΓΣΠ πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή. Παράγοντες που πρέπει να μελετώνται είναι (Καπαγερίδης, Ι. 2006): Η κλίμακα των υπαρχόντων χαρτών, η οποία έχει άμεση σχέση με τη λεπτομέρεια και την ακρίβεια απεικόνισης των διαφόρων γραφικών στοιχείων που είναι σχεδιασμένα σε αυτόν. Η σχεδίαση όλων των χαρτών σε ενιαίο χαρτογραφικό σύστημα. Η δυνατότητα εκτέλεσης μετασχηματισμών μεταξύ διαφόρων γεωδαιτικών συστημάτων αναφοράς. Η μέθοδος ψηφιοποίησης. Η επιλογή και άλλων τρόπων δημιουργίας ή συμπλήρωσης του ψηφιακού υποβάθρου από άλλες πηγές δεδομένων, όπως π.χ. επίγειες τοπογραφικές εργασίες, μετρήσεις με GPS, φωτογραμμετρικές εργασίες ή δορυφορικά τηλεπισκοπικά στοιχεία κ.λπ. Εκτός από τις αποκλειστικά γραφικές πληροφορίες που αντλούνται από ένα συμβατικό χάρτη που θα χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρο σε ένα ΓΣΠ, πρέπει να μελετώνται προσεκτικά και οι δευτερεύουσες πληροφορίες που καταγράφονται σ αυτόν (Βλαστάρης, Α. 2010). Στοιχεία όπως είναι π.χ. τα τοπωνύμια περιοχών, διοικητικά όρια, εδαφολογικές προσχώσεις ή ακτογραμμές που διαμορφώθηκαν, αποτελούν πολύτιμα περιγραφικά δεδομένα τα οποία (ακόμα κι αν δεν αποτυπωθούν ως προς τη χωρική τους διάσταση), παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για τη χωροχρονική εξέλιξη της υπό μελέτη περιοχής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 22

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 2.4.2 Ο χάρτης ως παραγόμενο προϊόν των ΓΣΠ Οι χάρτες, σε συμβατική (αναλογική) ή/και ψηφιακή (ηλεκτρονική) μορφή αποτελούν τις κυριότερες μορφές «προϊόντων» των ΓΣΠ. Τα περισσότερα προγράμματα ΓΣΠ διαθέτουν δυνατότητες σύνταξης και σύνθεσης χαρτών υψηλού αισθητικού αποτελέσματος που συνδυάζονται με τις άλλες δυνατότητες αποθήκευσης, επεξεργασίας δεδομένων και εκτέλεσης χωρικών αναλύσεων. Οι χάρτες και οι ψηφιακές αντίστοιχες απεικονίσεις αποτελούν συμβολικές αναπαραστάσεις ή γενικεύσεις του πραγματικού κόσμου (Λιβιεράτος, Ε. 1985). Επειδή, όπως είναι φυσικό, δεν είναι δυνατό σε ένα χάρτη να παρουσιαστούν όλες οι λεπτομέρειες του φυσικού κόσμου, χρειάζεται συχνά να προβλεφθεί μια «απλούστευση» της πραγματικότητας, ο βαθμός της οποίας εξαρτάται π.χ. από το είδος του χάρτη, το σκοπό για τον οποίο συντάχθηκε κ.λπ. Από τους ίδιους παράγοντες εξαρτάται και η επιλογή του τρόπου συμβολισμού των διαφόρων λεπτομερειών και των σχέσεων ανάμεσα στα χωρικά δεδομένα ή και ανάμεσα στα χωρικά και περιγραφικά δεδομένα (Κωνσταντινίδη, Θ. 2005). Ένας άρτιος επικοινωνιακός χάρτης πρέπει να προσφέρει στους χρήστες του τις απαραίτητες πληροφορίες, και να καλύπτει με τον καλύτερο τρόπο τους σκοπούς για τους οποίους συντάχθηκε. Έτσι, για τη σύνταξη ενός χάρτη συμβατικής ή ψηφιακής μορφής θα πρέπει να συνεκτιμώνται οι ακόλουθοι παράγοντες: Ο σκοπός για τον οποίο γίνεται η σύνταξη του χάρτη. Οι πιθανοί χρήστες του χάρτη. Οι εφαρμογές στις οποίες θα χρησιμοποιηθεί ο συγκεκριμένος χάρτης. Τα δεδομένα που υπάρχουν ή πρέπει να συγκεντρωθούν, για να καταστεί δυνατή η δημιουργία του χάρτη. Οι τεχνικές δυνατότητες που είναι διαθέσιμες για τη σύνθεση και εκτύπωση του χάρτη (Ανδριανάκος, Ν. και Φώτης, Γ. 2004). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 23

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 2.4.2.1 Από την Αναλογική στην Ψηφιακή Χαρτογραφία Η Ψηφιακή Χαρτογραφία είναι η παραγωγή χαρτών και χαρτογραφικών προϊόντων σε ψηφιακό περιβάλλον. Εννοιολογικά είναι υποσύνολο των ΓΣΠ, και ταυτίζεται με το στάδιο της οπτικοποίησης (visualization), αφού στις περισσότερες περιπτώσεις (Ανδρεάδης, Θ. 2008): το παράγωγο προϊόν είναι κάποιος χάρτης, είτε στη γνωστή του μορφή δηλαδή εκτυπωμένος σε χαρτί (αναλογικός, hardcopy) ή σε ψηφιακό αρχείο (softcopy) δεν απαιτεί όλες τις λειτουργίες (κυρίως αυτές της επεξεργασίας και ανάλυσης) που παρέχει ένα ΓΣΠ Η µετάβαση από την αναλογική στην ψηφιακή χαρτογραφία σηµατοδότησε σηµαντικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα κατασκευής και χρήσης των χαρτών. Πρώτα απ όλα, µε τη χρήση των νέων τεχνολογιών αυξήθηκαν οι δυνατότητες ανάκτησης και µέτρησης της χωρικής πληροφορίας στο πεδίο (Παρασχάκης, Ι. κ.α. 1990). Νέες τεχνικές αναπτύχθηκαν αυξάνοντας τον αριθµό και το εύρος των καταγραφών, βελτιώνοντας την ακρίβεια των µετρήσεων και µειώνοντας το οικονοµικό και χρονικό κόστος των διαδικασιών. Ως αποτέλεσµα, τα χωρικά φαινόµενα µπόρεσαν να περιγραφούν στη βάση πιο αναλυτικών παρατηρήσεων, γεγονός που δηµιούργησε την ανάγκη αναζήτησης νέων τρόπων διαχείρισης, απόδοσης και ανάλυσης του συνόλου και της πολυπλοκότητας των πληροφοριών. Πεδίο Πληροφορίες προς χαρτογράφηση Νέα Μέσα ανάκτησης χωρικής πληροφορίας: GPS, Total Station, Laser scanner, δορυφορικές εικόνες Επιλογή στοιχείων της πραγματικότητας πραγματικότητας Εικόνα 2.4: Σύνδεση πρωτογενών πηγών δεδομένων με την ψηφιακή χαρτογραφία (Τσιπίδης, Σ. 2009) Η ενσωµάτωση της τεχνολογίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών στη χαρτογραφική διαδικασία δεν δημιούργησε μόνο νέες τεχνικές γραφικών αναπαραστάσεων, αλλά επηρέασε συνολικά τον τρόπο απόδοσης της χωρικής πληροφορίας (Τσιπίδης, Σ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 24

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 2009). Οι συμβατικοί αναλογικοί χάρτες έδωσαν τη θέση τους σε ψηφιακά χαρτογραφικά περιβάλλοντα µε κύριο χαρακτηριστικό τη δυναµικότητα και τη διαδραστικότητα. Ο χάρτης δεν αντιπροσωπεύεται πια από µια θεµατική αναπαράσταση σε ένα φύλλο χαρτί. Οι ψηφιακοί χάρτες συγκροτούνται πλέον από παράλληλα και συνεργαζόμενα πεδία απεικόνισης, στα οποία τα δεδοµένα µπορούν να απεικονίζονται µε διαφορετικούς εναλλακτικούς τρόπους και οι ιδιότητες τους να αναλύονται διεξοδικά. Χάρτης Πεδία Απεικόνισης Πεδία Διαχείρισης Απόδοση Α Απόδοση Β Μενού Οδηγοί Εργαλεία Εικόνα 2.5: Αμφίδρομη σχέση ψηφιακών χαρτογραφικών δεδομένων (Τσιπίδης, Σ. 2009) 2.4.3 Η διάσταση του χρόνου στα γεωπληροφοριακά συστήματα Η χρονολογία καταγραφής δεδομένων είναι απόλυτα αναγκαία και σημαντική στις περιπτώσεις που μελετώνται μεταβολές ή τάσεις εξέλιξης και μεταβολής. Τα χωρικά δεδομένα αποτελούν μεταβαλλόμενες δυναμικές οντότητες και όχι στατικές. Μια γραμμή η οποία αντιπροσωπεύει ακτογραμμή, είναι πιθανό να έχει μεταβληθεί σε μια δεδομένη χρονική περίοδο, τόσο ως προς τη θέση όσο και ως προς το μήκος και το σχήμα της. Τα ΓΣΠ οφείλουν να σημειώνουν αυτές τις αλλαγές των χωρικών χαρακτηριστικών, έτσι ώστε να είναι δυνατή η αποτύπωση των χωροχρονικών μεταβολών μιας περιοχής ή μεμονωμένων χαρακτηριστικών (Rodger, R. et al. 2010). Αντίστοιχα, το σχήμα των πολυγώνων (πλατείες, νεκροταφεία, συνοικίες) μεταβάλλεται με το χρόνο ως αποτέλεσμα της μεταβολής των φυσικών ή πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Όπως αναφέρθηκε, βασική ιδιότητα αξιοποίησης των ΓΣΠ αποτελεί το ό,τι έχουν τη δυνατότητα να καταγράφουν και να αναλύουν αλλαγές στη χωρική πληροφορία. Ένα μη χωρικό ΓΣΠ περιγράφει μόνο μια στατική κατάσταση των δεδομένων. Αυτό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 25

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ σημαίνει ότι οι διαδοχικές ιστορικές φάσεις των δεδομένων ουσιαστικά παραλείπονται και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί το εκάστοτε προσδοκώμενο ή η μελλοντική πρόβλεψη μιας χωρικής κατάστασης (Δημόπουλος, Κ. 1997). Έτσι, ένα μη χρονικό ΓΣΠ στην ουσία αποκρύπτει τις διαδικασίες που αναγκάζουν τα δεδομένα να αλλάζουν από τη μια ιστορική φάση στην επόμενη, καθιστώντας δύσκολη την ανάλυση και κατανόηση της δυναμικής του διαμορφωμένου κόσμου. Αντίθετα, ένα χωροχρονικό ΓΣΠ μπορεί να επισημάνει τη μεταβαλλόμενη κατάσταση μιας περιοχής με την καταχώρηση ιστορικών και προσδοκώμενων γεωγραφικών φάσεων (Μαράτου, Θ. και Στεφάνου, Ι. 2004). Με την καταχώρηση των χρονικών ή ιστορικών πληροφοριών, ένα χωροχρονικό ΓΣΠ θα μπορεί να απαντήσει για παράδειγμα στις ακόλουθες ερωτήσεις: Πού και πότε εμφανίστηκε η αλλαγή; Ποιοι τύποι αλλαγών εμφανίστηκαν; Ποιο είναι το ποσοστό της αλλαγής; Ποια είναι η περιοδικότητα της αλλαγής; Τα χωροχρονικά ΓΣΠ μπορούν να θεωρηθούν ως εργαλεία για χαρτογράφηση δεδομένων σε τρισδιάστατη απεικόνιση με την προστιθέμενη διάσταση του χρόνου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 26

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (Ι.ΓΣΠ) (HISTORICAL GIS HGIS) Ως Ιστορικό Γεωπληροφοριακό Σύστημα (Ι.ΓΣΠ) μπορεί να οριστεί κάθε ιστορική έρευνα που περιλαμβάνει τη χρήση συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών. Ως νέο ερευνητικό πεδίο, καθώς μόλις την προηγούμενη δεκαετία άρχισε να αναγνωρίζεται ως πρακτική ή υποτομέας της ιστορικής έρευνας, το Ι.ΓΣΠ παρουσιάζει μια σειρά από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: 1. Τα γεωγραφικά ερωτήματα αφορούν ένα σημαντικό τμήμα της έρευνας. 2. Οι γεωγραφικές πληροφορίες περιέχουν / παρέχουν σημαντικό τμήμα των ιστορικών δεδομένων. 3. Ο κύριος όγκος των στοιχείων ή τα στοιχεία που δημιουργούν το αναλυτικό πλαίσιο της μελέτης, δομούνται και αναλύονται με βάσεις δεδομένων που αφορούν το χώρο και το χρόνο. Παρέχει την καινοτόμο δυνατότητα παρουσίασης σημαντικών ιστορικών στοιχείων σε χάρτες, που μπορούν να απεικονίζουν άγνωστες μέχρι πρότινος ή ανεπεξέργαστες χωρικές σχέσεις σε σχέση με την πάροδο του χρόνου (Knowles, A. 2005). Πολλές από τις σημερινές μελέτες Ι.ΓΣΠ είναι οι πρώτες που έχουν χαρτογραφήσει σημαντικές πρωτογενείς πηγές, ή που έχουν διερευνήσει όλες τις πληροφορίες που περιέχει μια ιστορική πηγή. Αυτή η δυνατότητα ψηφιακής απεικόνισης αναπαράστασης του παρελθόντος, αποτελεί το πιο συναρπαστικό στοιχείο ενός Ι.ΓΣΠ. Ωστόσο, σχετικά λίγοι ιστορικοί μέχρι σήμερα έχουν χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες χωρικής ανάλυσης ενός Ι.ΓΣΠ στις οποίες δίνουν έμφαση οι μελετητές των γεωεπιστημών, οι οποίοι μέχρι στιγμής είναι και οι κύριοι χρήστες των ΓΣΠ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 27

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.2 ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Για πολλά χρόνια η ιστορική έρευνα βασιζόταν σε αναλογικούς ιστορικούς χάρτες, συνήθως παλιούς και φθαρμένους, έγγραφα κ.λπ. Δεδομένου ότι πολλοί από αυτούς τους χάρτες υπήρχαν μόνο σε περιορισμένο αριθμό αντιγράφων, η πρόσβαση σε αυτούς δεν ήταν πάντα εύκολη, γεγονός που καθιστούσε την ερευνητική διαδικασία προβληματική (Bodovsky, Y. 2005). Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ένα ΓΣΠ παρέχει δύο βασικούς τρόπους ταυτόχρονης διαχείρισης χωρικών και περιγραφικών δεδομένων: Πρώτον, επιτρέπει τη διερεύνηση της χωρικής διάστασης που υπάρχει σε ένα ενιαίο σύνολο δεδομένων, και Δεύτερον, επιτρέπει την ενσωμάτωση δεδομένων από διαφορετικές πηγές μέσω της κοινής τους γεωγραφικής θέσης (Maguire, D.J. et al. 2005). Αυτή η δυνατότητα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην ιστορική έρευνα, όπου η ικανότητα παρακολούθησης των αλλαγών με την πάροδο του χρόνου, εξετάζοντας λεπτομερώς την αλλαγή των χαρακτηριστικών σε συγκεκριμένες γεωγραφικές θέσεις, προσφέρει νέους τρόπους εξερεύνησης των δεδομένων που μεταβάλλονται διαχρονικά. Εικόνα 3.1: Ενσωμάτωση layers διαφορετικών δεδομένων (Peters, D. 2012) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 28

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Για την αποτελεσματική χρήση των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα θα πρέπει να λαμβάνονται πρωταρχικά υπόψη τα εξής τρία σημεία (Gregory, I. N. 2003): 1. Η επίδραση της χωρικής διάστασης στα υπό μελέτη φαινόμενα. Το βασικό ερώτημα μιας μελέτης μέσω ΓΣΠ είναι "τί αντίκτυπο έχει η γεωγραφία στα δεδομένα". Αυτό ισχύει τόσο για αμιγώς γεωγραφικά ζητήματα (όπως π.χ. οι σχέσεις μεταξύ της βιομηχανικής ανάπτυξης και της ανάπτυξης του δικτύου μεταφορών), όσο και σε πολύ πιο περίπλοκα εννοιολογικά ζητήματα (όπως π.χ. οι επιπτώσεις της χωρικής συσχέτισης για τις στατιστικές τεχνικές). 2. Οι περιορισμοί των ίδιων των δεδομένων. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους περιορισμούς των πρωτογενών δεδομένων (π.χ. η κατάσταση και η ευκρίνεια των ιστορικών χαρτών) και για τους περιορισμούς που αφορούν τη χωρική φύση των δεδομένων, όπως είναι π.χ. η κλίμακα και η ακρίβεια. 3. Κατά την έρευνα, ανάλυση ή παρουσίαση των ιστορικών δεδομένων, θα πρέπει να αποφεύγονται οι περιττές απλουστεύσεις, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα με τις ελάχιστες δυνατές «απώλειες» από την αρχική τους μορφή. Θα πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη η πιθανή αλλοίωση των πρωτογενών δεδομένων, όπως και η επίδραση της αλλοίωσης αυτής, και στα επόμενα στάδια χρήσης των δεδομένων και στο αποτέλεσμα της έρευνας. 3.2.1 Χρήσεις των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα Όταν οι ιστορικοί συλλέγουν και δημοσιεύουν γεωγραφικές πληροφορίες, συχνά υποτιμούν (ή ακόμα και αγνοούν) τις χωρικές συνιστώσες των πληροφοριών και τη σημασία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα δημογραφικά δεδομένα. Ο πληθυσμός μιας περιοχής συνήθως καταγράφεται χρησιμοποιώντας πολύ μικρές, σαφώς καθορισμένες γεωγραφικές ζώνες (Duran, Z. et al. 2004), κι έτσι τα δεδομένα περιέχουν εξαιρετικά αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τη χωρική διακύμανση των δημογραφικών δεικτών. Εντούτοις, οι εκθέσεις των απογραφών και οι πίνακες δεδομένων που δημιουργούνται, αφαιρούν το σύνολο σχεδόν των γεωγραφικών πληροφοριών, αφήνοντας μόνο μια σχεδόν υπαινικτική γεωγραφία με βάση τα τοπωνύμια και ίσως τις διοικητικές περιοχές. Από μόνα τους, τα στοιχεία αυτά αποτελούν ασήμαντες γεωγραφικές πληροφορίες, που απαιτούν είτε τοπική γνώση εκ μέρους του ερευνητή, ή αναφορά σε χωριστούς χάρτες για τη σύνθεση των γεωγραφικών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 29

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ δεδομένων. Χωρίς τη γεωγραφική συνιστώσα, οι ερευνητές δεν μπορούν να θέσουν χωρικά ερωτήματα, είτε για τα ίδια τα δεδομένα είτε για τη σχέση τους με άλλα γεωγραφικά δεδομένα της ίδιας περιοχής (αλλά σε διαφορετικές χρονικές περιόδους) (Gregory, I. N. et al. 2001). Ωστόσο, πολλοί ιστορικοί έχουν αρχίσει να εκτιμούν την αξία που συχνά κρύβεται ή αγνοείται στις διαθέσιμες γεωγραφικές πληροφορίες και συνήθως χρησιμοποιούν τα ΓΣΠ με τρεις τρόπους: 1. Ως ερευνητικό εργαλείο για την ανακάλυψη και διαχείριση ερευνητικών πηγών. Οι γεωγραφικές πληροφορίες μπορούν να είναι ένα δυναμικό εργαλείο ταξινόμησης ψηφιακών αρχείων, επιτρέποντας στους ιστορικούς και άλλους ερευνητές να χρησιμοποιούν τη γεωγραφική συνιστώσα και να δημιουργούν μια αλληλεπίδραση με το χάρτη, για να ανακαλύψουν όλες τις διαθέσιμες πηγές που σχετίζονται με μια συγκεκριμένη τοποθεσία. 2. Ως καινοτόμο και ισχυρό μέσο παρουσίασης των ερευνητικών αποτελεσμάτων, καθώς αποκαλύπτει και οπτικοποιεί την ιστορική εξέλιξη περιοχών. 3. Ως εργαλείο αναλυτικής μεθοδολογίας για την κατανόηση και ανάλυση των χωρικών σχέσεων. Ένα ΓΣΠ, εκτός από τη δυνατότητα οπτικής ανάλυσης των χωρικών σχέσεων, παρέχει επίσης λειτουργίες για πολύ πιο σύνθετες τεχνικές χωρικής ανάλυσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έρευνα για την εξάπλωση του «έντυπου» πολιτισμού ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ενός πολύπλοκου συνόλου χωρικά κατανεμημένων μεταβλητών. Μέσω της χωρικής ανάλυσης μπορούν να μοντελοποιηθούν και να χαρτογραφηθούν τα ποσοστά αναλφαβητισμού και η κατανομή βιβλιοθηκών, οικιακών εκτυπωτών και βιβλιοπωλείων (Gregory, I. N. et al. 2001). Ωστόσο, για να γίνει κατανοητή η εξάπλωση αυτών των πεδίων, θα πρέπει να συσχετιστούν με άλλα είδη γεωγραφικών πληροφοριών, όπως π.χ. τις εξελίξεις στη μετανάστευση, στις μεταφορές και τις αλλαγές στην εκπαίδευση. Για να μοντελοποιηθεί η σχέση μεταξύ αυτών των παραγόντων, απαιτείται μια ιδιαίτερα σύνθετη βάση δεδομένων που θα είναι σε θέση να χειριστεί τις μεταβλητές που αλλάζουν μέσω του χρόνου και του χώρου, για ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών τύπων δεδομένων. Με τη χρήση του ΓΣΠ ως δυνατότητα ένταξης όλων αυτών των μεταβλητών σε ένα ενιαίο γεωγραφικό πλαίσιο, οι ερευνητές ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 30

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ στοχεύουν στη μελέτη των σχέσεων μεταξύ της ανάπτυξης του «έντυπου» πολιτισμού και των ευρύτερων κοινωνικών εξελίξεων. Η χωρική ανάλυση (ή γεωγραφική ανάλυση των δεδομένων) αναφέρεται σε ένα σύνολο στατιστικών και άλλων μεθόδων και τεχνικών που διαφέρουν από τις συμβατικές τεχνικές ποσοτικής ανάλυσης, στο σημείο όπου η γεωγραφική θέση ενσωματώνεται στο σύστημα ως αναπόσπαστο τμήμα της ανάλυσης. Αυτό με απλά λόγια σημαίνει ότι τα αποτελέσματα μιας χωρικής ανάλυσης θα αλλάξουν αν αλλάξει η θέση των προς μελέτη αντικειμένων. 3.2.2 Προβλήματα χρήσης των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα Παρά την αναμφισβήτητη δυνατότητα συμμετοχής των ΓΣΠ στους τρεις τομείς της ιστορικής έρευνας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο, μέχρι σήμερα ισχύουν σοβαροί περιορισμοί για τη χρήση τους, οι οποίοι παρουσιάζονται στη συνέχεια: Ως γνωστόν, σε ένα ΓΣΠ τα χωρικά στοιχεία απεικονίζονται με τέσσερις τύπους γραφικών οντοτήτων: σημεία (points), γραμμές (lines), πολύγωνα (polygons), ή ψηφίδες (pixels). Στις περιπτώσεις όπου τα χωρικά στοιχεία έχουν σαφείς και καθορισμένες θέσεις στο χώρο, το ΓΣΠ αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο. Ωστόσο, κάποια ιστορικά δεδομένα δεν μπορούν να απεικονιστούν επαρκώς στο χώρο κατά αυτό τον τρόπο, είτε επειδή τα δεδομένα δεν εμπίπτουν σε κάποιον από τους τέσσερις τύπους γραφικών, είτε επειδή είναι ανακριβή, ένα πρόβλημα που το ΓΣΠ δεν μπορεί να αντιμετωπίσει εύκολα (Gregory, I. N. 2003). Επίσης, οι πληροφορίες σχετικά με το χρόνο, τον τόπο και τα χαρακτηριστικά στις ιστορικές πηγές είναι συχνά ασαφείς, ελλιπείς ή αντιφατικές, καθώς αναπόφευκτα συνδέονται με συγκεκριμένες ιδεολογίες ή πολιτικές θέσεις κατά την περίοδο δημιουργίας τους, οι οποίες δεν μπορεί να είναι εντελώς σαφείς στους σύγχρονους μελετητές. Τα εργαλεία των ΓΣΠ μέχρι στιγμής δεν είναι κατάλληλα για να χειριστούν χωρικές και, πολύ περισσότερο, διαχρονικές ασάφειες. Τα ίδια τα δεδομένα μπορούν επίσης να προκαλέσουν προβλήματα. Τα περισσότερα ιστορικά δεδομένα λαμβάνονται από τους ιστορικούς χάρτες, οι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 31

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ οποίοι μπορεί να μην είναι ακριβείς, και η ακρίβεια εισαγωγής των στοιχείων τους στο ΓΣΠ εξαρτάται άμεσα από την ακρίβεια του αναλογικού χάρτη αναφοράς. Συνήθως, κατά την τεχνική επεξεργασία των δεδομένων (σάρωση, ψηφιοποίηση) προστίθενται νέα σφάλματα και χάνονται πολλές από τις ενδείξεις για την ακρίβεια της αρχικής πηγής (Forsell, H. 2003). Για παράδειγμα, οι μεγάλου πάχους γραμμές γεωγραφικών ορίων που έχουν σχεδιαστεί με το χέρι στους ιστορικούς χάρτες, θα ψηφιοποιηθούν και θα εισαχθούν στο ΓΣΠ ως μια απλή διανυσματική οντότητα, ενιαίου πάχους. Στον πρωτογενή χάρτη είναι πολύ πιθανό το πάχος της συγκεκριμένης γραμμής να δόθηκε για κάποιο ιδιαίτερο λόγο, αλλά κατά την ψηφιακή απόδοση της γραμμής αγνοείται πλέον η όποια πληροφορία μεταφέρει. Επίσης σημαντική, είναι η κλίμακα του χάρτη αναφοράς: ένας χάρτης είναι πάντα ακριβής μέσα στους περιορισμούς της κλίμακάς του. Σε ένα ΓΣΠ, εντούτοις, υπάρχει η δυνατότητα εντυπωσιακής μεγέθυνσης ή ενσωμάτωσης των στοιχείων που λαμβάνονται από χάρτες σχεδιασμένους σε πολύ διαφορετικές κλίμακες. Η δυνατότητα αυτή μπορεί να παραποιήσει τα στοιχεία του αρχικού χάρτη, καθώς κάθε χάρτης έχει σχεδιαστεί για σαφή απεικόνιση των συγκεκριμένων δεδομένων και οι γραφικές μεταβολές του είναι πολύ πιθανό να οδηγήσουν σε ανακρίβειες, σφάλματα και παρανοήσεις. Για τους λόγους αυτούς, το ΓΣΠ είναι ιδιαίτερα απαιτητικό σε θέματα ακρίβειας των πρωτογενών στοιχείων, γεγονός που πρέπει να γίνει θεμελιωδώς κατανοητό από τους ιστορικούς. Καθώς η προέλευση των συστημάτων ΓΣΠ βασίστηκε στις τεχνολογικές προόδους των γεωεπιστημών, μέχρι σήμερα τα εργαλεία και οι τεχνικές ανάλυσης που προσφέρονται από το λογισμικό των ΓΣΠ βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στις ανάγκες αυτών των κλάδων. Οπότε, χρειάζεται «εξειδικευμένη» ισχυρή ενίσχυση για την πλήρη ενσωμάτωσή τους ως εργαλεία της ιστορικής έρευνας. Ο ρόλος του ΓΣΠ στους τομείς της ιστορικής γεωγραφίας και των ανθρωπιστικών σπουδών δεν έχει ακόμα καθιερωθεί πλήρως, απαιτούνται δε αλλαγές τόσο στο ισχύον λογισμικό όσο και στην αύξηση ενδιαφέροντος των ιστορικών για τη νέα αυτή τεχνολογία. Η βάση της ιστορικής μελέτης και έρευνας συνήθως είναι το να περιγράψει τις διαχρονικές αλλαγές το πώς κάποιες πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας μετατράπηκαν, και γιατί. Έτσι, για να είναι αποτελεσματικό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 32

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ το ΓΣΠ θα πρέπει να εξελιχτεί και η δυνατότητα χωροχρονικής ανάλυσης και απεικόνισης. Σε πολύ μεγάλο ποσοστό, οι περιορισμοί χρήσης των ΓΣΠ στην ιστορική έρευνα είναι πρακτικοί. Το λογισμικό ΓΣΠ έχει κατά κανόνα υψηλό κόστος απόκτησης και συντήρησης και μπορεί να είναι δύσκολο στη χρήση από μη έμπειρους χρήστες. Παρά το ό,τι το κόστος του απαιτούμενου εξοπλισμού έχει μειωθεί αισθητά τα τελευταία χρόνια, μπορεί ακόμα να είναι υψηλό, και, επίσης, τα δεδομένα των ΓΣΠ είναι συχνά ακριβά για να αγοραστούν. Το ίδιο συμβαίνει και με το εξειδικευμένο προσωπικό των ΓΣΠ. Κατά συνέπεια, η εμπλοκή του ΓΣΠ στην ερευνητική διαδικασία είναι συχνά δαπανηρότερη από την αρχικά προβλεπόμενη και πρέπει να εξετάζεται με ιδιαίτερη προσοχή. Τέλος, οι ιστορικοί συνήθως δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με την τεχνολογία των ΓΣΠ, γεγονός που δυσχεραίνει τη δυνατότητα κατανόησης της δομής και των απαιτήσεων των ΓΣΠ. Το προφανές συνηθέστερο αποτέλεσμα είναι τα ΓΣΠ να αντιμετωπίζονται απλά σαν μέσο ηλεκτρονικής χαρτογράφησης και να αγνοούνται πλήρως οι δυνατότητες συμβολής τους στην ιστορική έρευνα. 3.2.3 Διαχείριση ιστορικής αβεβαιότητας στα χωρικά δεδομένα Σε αντίθεση με πολλούς ερευνητικούς τομείς που χρησιμοποιούν τα ΓΣΠ και όπου τα δεδομένα είναι απαραίτητο να είναι ακριβή και καθορισμένα, οι ιστορικοί έχουν συνηθίσει να ασχολούνται με πρωτογενείς πηγές που είναι ελλιπείς και ανακριβείς και μπορεί να περιέχουν ασάφειες, αντιφάσεις αλλά και προκαταλήψεις. Πολλοί ιστορικοί αναπτύσσουν ερευνητικά θέματα αποσιωπώντας στοιχεία ή ασάφειες στις πρωτογενείς πηγές δεδομένων. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι ακόμα και στο μεσαίωνα, στο δωδέκατο αιώνα, οι αρμόδιοι υπάλληλοι διατύπωναν διαμαρτυρίες γιατί οι χάρτες ήταν ανεπαρκείς (Gregory, I. N. et al. 2001). Επιπλέον, πάρα πολλοί ιστορικοί χάρτες έχουν πλέον χαθεί, και οι μόνες διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με γεωγραφικές θέσεις (π.χ. των συνόρων κάποιας περιοχής) είναι ελλιπείς και προέρχονται μόνο από αποσπασματικά κείμενα που περιγράφουν τους χάρτες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 33

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η γεωγραφική θέση ενός υπό εξέταση φαινομένου αποτελεί προφανώς ένα βασικό συστατικό της ιστορικής έρευνας (Francaviglia, R. V. 1996). Συχνά, η τοποθεσία περιγράφεται απλά ως ένα τοπωνύμιο, μια ασαφής περιοχή, όπως π.χ. «το νοτιοδυτικό τμήμα της χώρας", ή περιγραφικά, όπως π.χ. "κοντά στις όχθες του ποταμού". Η απλοϊκή προσέγγιση για την αντιμετώπιση αυτής της χωρικής ασάφειας στο ΓΣΠ είναι η προσπάθεια κατανόησης των ακριβών γεωγραφικών συντεταγμένων και των χαρακτηριστικών που απαιτούνται, μέσα από τις όποιες δυνατότητες παρέχει το λογισμικό ΓΣΠ. Έτσι, η ένδειξη του τόπου επαναπροσδιορίζεται ως θέση του σημείου που λαμβάνεται από ένα σύγχρονο χάρτη, στην περιοχή δίνονται ακριβή όρια και η περιγραφή «κοντά στην όχθη του ποταμού" έχει ληφθεί ως (περισσότερο ή λιγότερο) αυθαίρετη απόσταση από μια γραμμή που αντιπροσωπεύει τη σύγχρονη πορεία του ποταμού. Οι λύσεις αυτές είναι, στην καλύτερη περίπτωση περιορισμένες, και στη χειρότερη, εντελώς λανθασμένες. Αυτό που απαιτείται είναι η ικανότητα να προβλεφθεί ρητά η αβεβαιότητα στις γεωγραφικές πληροφορίες. Πρόκειται για ένα επιστημονικό πεδίο που προσελκύει ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον και έχει ήδη ενταχθεί στη θεματολογία σχετικών μαθημάτων και σεμιναρίων εκμάθησης ΓΣΠ. Ωστόσο, τα εμπορικά λογισμικά πακέτα ΓΣΠ δεν έχουν ακόμη ενσωματώσει λειτουργίες για εύκολη και κοινά αποδεκτή διαχείριση της αβεβαιότητας, γεγονός που μεταφέρει στους ερευνητές την πρόσθετη ευθύνη του να είναι ενήμεροι για το πώς χειρίζονται τα ΓΣΠ τις αντίστοιχες αβεβαιότητες, και στη συνέχεια πώς να προσαρμοστούν τα μαθήματα και τα σεμινάρια εκμάθησης ΓΣΠ σε ιστορικά θέματα. Ο χειρισμός της αβεβαιότητας μπορεί να επιτευχθεί με διάφορα μέσα. Μπορούν να αναπτυχθούν μοντέλα δεδομένων που να επιτρέπουν, για παράδειγμα, να συνυπάρχουν διάφορες εναλλακτικές της γεωγραφικής θέσης ενός συγκεκριμένου αντικειμένου, με αξιολογήσεις σχετικά με το βαθμό βεβαιότητας της κάθε εναλλακτικής. Υπάρχουν πρότυπα για τα ψηφιακά γεωγραφικά λεξικά που μπορούν να συνδέσουν ονόματα περιοχών σε περισσότερες από μία προδιαγεγραμμένες θέσεις. Έτσι είναι δυνατή η εισαγωγή πληροφοριών σχετικά με τα διάφορα ονόματα που χρησιμοποιούνται για την ίδια θέση, αλλαγές στη θέση και την έκταση του τόπου με το χρόνο και τις ιστορικές πηγές σχετικά με τις τοποθεσίες. Απαιτούνται συνεχείς προσπάθειες στη χαρτογραφία και σε άλλους τομείς της γεω-απεικόνισης για την ανάπτυξη ισχυρών τεχνικών για την εμφάνιση των διαφόρων μορφών αβεβαιότητας. Επιπλέον, θα πρέπει να αναπτυχθούν νέες τεχνικές ανάλυσης έτσι ώστε να λαμβάνονται υπόψη όλες οι μορφές της χωρικής και χρονικής αβεβαιότητας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 34

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.3 Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ Ι.ΓΣΠ Εδώ και πολλά χρόνια οι ιστορικοί γεωγράφοι υποστηρίζουν ότι για την πλήρη κατανόηση ενός φαινομένου πρέπει να υπάρξει η πλήρης γνώση τόσο του γεωγραφικού χώρου, όσο και του χρονικού διαστήματος κατά τη διάρκεια του οποίου εξελίσσεται το φαινόμενο. Αυτό σημαίνει ότι τα ιστορικά δεδομένα πρέπει να αντιμετωπίζονται λαμβάνοντας υπόψη και τις 3 συνιστώσες τους: τα χαρακτηριστικά τους, τη γεωγραφική θέση, και τη διάσταση του χρόνου. Δυστυχώς, η πολυπλοκότητα διαχείρισης τριών διαφορετικών τύπων δεδομένων ταυτόχρονα, συνήθως οδηγεί τους ερευνητές είτε στην απλοποίηση του χώρου για να διατηρηθεί η χρονική συνιστώσα, είτε στην απλοποίηση του χρόνου για να διατηρηθεί η χωρική συνιστώσα. Όπως έχει διατυπωθεί (Cliff and Haggett 1996), «Αν θέλουμε να διατηρήσουμε μια συνεπή ιστορική χρονική σειρά, θα πρέπει να θυσιαστεί σε μεγάλο βαθμό η χρονική λεπτομέρεια. Αντίθετα, αν θέλουμε να διατηρήσουμε το μεγαλύτερο ποσοστό της χωρικής λεπτομέρειας τότε μπορούμε να έχουμε μόνο βραχυπρόθεσμες και ασυνεχείς χρονοσειρές». Παρόλο που τα ΓΣΠ είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά στη διαχείριση περιγραφικών και χωρικών ιδιοτήτων, τα περισσότερα εμπορικά πακέτα λογισμικού ΓΣΠ δεν περιλαμβάνουν τη χρονική διάσταση, επειδή υπάρχουν αρκετά σοβαρά εννοιολογικά ζητήματα που εμποδίζουν τη διάσταση του χρόνου να ενταχθεί πλήρως στα ΓΣΠ. Ως αποτέλεσμα αυτής της έλλειψης, η προσέγγιση και διαχείριση των χωροχρονικών στοιχείων επαφίεται στην κρίση των χρηστών των ΓΣΠ (Griffiths, S. 2013). Αυτό δεν αποτελεί απαραίτητα μειονέκτημα, καθώς παρέχει στους ερευνητές την ευκαιρία να αναπτύξουν οι ίδιοι τις λύσεις που απαιτούνται για τους σκοπούς της εκάστοτε έρευνας, από το να έχουν στη διάθεσή τους μόνο τα λογισμικά που παρέχονται από τους προμηθευτές, συνήθως μη άμεσα προσαρμόσιμα στις ερευνητικές τους ανάγκες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 35

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.3.1 Η διάσταση του χρόνου στα ΓΣΠ Σύμφωνα με τα παραπάνω, ένα πλήρως χρονολογικό ΓΣΠ θα πρέπει να είναι σε θέση να απαντήσει σε τρεις τύπους ερωτημάτων: 1. Αλλαγές σε ένα αντικείμενο: όπως π.χ.: «έχει μετακινηθεί το αντικείμενο τα τελευταία δύο χρόνια;», «πού ήταν το αντικείμενο πριν από δύο χρόνια;» ή «πώς έχει αλλάξει το αντικείμενο κατά τα τελευταία πέντε χρόνια;" 2. Αλλαγές στη χωρική κατανομή του προς μελέτη φαινομένου, όπως π.χ.: «ποιες αγροτικές περιοχές κατά την ημερομηνία 1/1/1980 έχουν αλλάξει σε αστικές στις 31/12/1989;» ή, «συνέβησαν αλλαγές χρήσης γης σε αυτή τη λεκάνη απορροής μεταξύ 1/ 1/1980 και 31/12/1989;» και «ποια ήταν η κατανομή των εμπορικών χρήσεων γης επί συγκεκριμένης οδού πριν από 15 χρόνια»; 3. Αλλαγές στις χρονικές σχέσεις μεταξύ πολλαπλών γεωγραφικών φαινομένων, όπως π.χ.: «ποιες περιοχές παρουσίασαν κατολίσθηση εντός μιας εβδομάδας από μια μεγάλη καταιγίδα;», «ποιες από τις αγροτικές περιοχές που βρίσκονται μέσα σε μισό χιλιόμετρο της νέας παράκαμψης έχουν αλλάξει σε αστικές, από τότε που ολοκληρώθηκε η παράκαμψη»; 1870 1880 1890 Εικόνα 3.2: Παρουσίαση διαχρονικών μεταβολών οδικού δικτύου (GIS and Society, 1996) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 36

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Δυστυχώς, τα μοντέλα δεδομένων που χρησιμοποιούνται από τα ΓΣΠ, βασίζονται σε πολλαπλά θεματικά layers δεδομένων και δεν επιτρέπουν τον εύκολο χειρισμό των ερωτημάτων αυτού του τύπου. Το βασικό πρόβλημα σχετίζεται με την τοπολογία των στοιχείων. Το ΓΣΠ διαχειρίζεται αποτελεσματικά το χώρο με την ενσωματωμένη χωρική τοπολογία, αλλά για να διαχειρίζεται επίσης αποτελεσματικά και το χρόνο, θα πρέπει να αναπτυχθεί χωροχρονική τοπολογία, η οποία μέχρι στιγμής δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί επαρκώς στο λογισμικό ΓΣΠ (Gregory, I. N. 2003). 3.3.2 Μέθοδοι διαχείρισης του χρόνου στο Ι.ΓΣΠ Ένας απλός τρόπος διαχείρισης του χρόνου είναι η αντιμετώπισή του ως ένα χαρακτηριστικό, με μια μόνο εγγραφή περιγραφικών δεδομένων που συνδέεται με κάθε χωρικό χαρακτηριστικό. Πολλαπλές σειρές εγγραφών μπορεί επίσης να συνδεθούν σε κάθε χωρικό χαρακτηριστικό, όπου κάθε γραμμή θα έχει ημερομηνία έναρξης και λήξης. Αυτό επιτρέπει τον χειρισμό πολύπλοκων καταστάσεων, όπως για παράδειγμα, τον έλεγχο των οικονομικών στατιστικών μιας επιχείρησης (όπως είναι η παραγωγή, τα κέρδη και η απασχόληση), αλλά όπου το όνομα και η ιδιοκτησία της επιχείρησης μεταβάλλονται επίσης με την πάροδο του χρόνου. Η διαχείριση του χρόνου με τον τρόπο αυτό, επιτρέπει στα χωρικά χαρακτηριστικά να δημιουργούνται και να καταργούνται, όπως επίσης και να μεταβάλλονται τα χαρακτηριστικά τους με την πάροδο του χρόνου. Περιορισμό σε αυτή την προσέγγιση αποτελεί το ό,τι η θέση των χαρακτηριστικών δεν μπορεί να αλλάξει (Moylan, B. and Masters, C. 2001). Όταν η χρονική φύση των δεδομένων παρουσιάζει πιο σαφή χωρικά χαρακτηριστικά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν διαφορετικά layers για να αντιπροσωπεύσουν την κατάσταση σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Η μέθοδος αυτή, όπου έχει εφαρμοστεί, ονομάζεται «προσέγγιση των βασικών ημερομηνιών» και είναι ιδιαίτερα κατάλληλη όταν τα χωρικά δεδομένα λαμβάνονται από τους χάρτες αναφοράς διαφορετικών χρονικών περιόδων. Παράδειγμα αυτής της προσέγγισης αποτελεί ο Άτλαντας του μεγάλου λιμού της Ιρλανδίας (Gregory, I. N. 2003). Ο Άτλαντας αυτός χρησιμοποιεί στοιχεία απογραφής για να δείξει τις δημογραφικές αλλαγές στην Ιρλανδία που προέκυψαν από τον λιμό του 19 ου αιώνα. Στο αντίστοιχο ΓΣΠ έχουν δημιουργηθεί layers που εκπροσωπούν τις διάφορες διοικητικές γεωγραφικές περιοχές που έλαβαν μέρος στις απογραφές των ετών 1841, 1851, 1861 και 1871, αντίστοιχα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 37

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Τα layers συνδέονται με ένα ευρύ φάσμα των στοιχείων απογραφής στις εν λόγω ημερομηνίες, επιτρέποντας την παραγωγή αλληλουχίας χαρτών και δείχνοντας π.χ. το πώς η χωρική κατανομή των συνθηκών στέγασης και η χρήση της Ιρλανδικής γλώσσας έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Αν και η προσέγγιση αυτή είναι απλή και αποτελεσματική, είναι κατάλληλη μόνο για ένα περιορισμένο αριθμό ημερομηνιών, ή όπου η αλλαγή καταγράφεται σε σαφώς καθορισμένες χρονικές στιγμές μεταξύ περιόδων σχετικής σταθερότητας (Knowles, A. and Hillier, A. 2008). Πιο περίπλοκες καταστάσεις είναι πιο προβληματικές. Αν, π.χ. ένας ερευνητής θέλει να δημιουργήσει μια βάση δεδομένων για την αλλαγή των διοικητικών ορίων μιας χώρας, για να εφαρμοστεί η προσέγγιση αυτή θα πρέπει να ψηφιοποιηθούν τα διοικητικά όρια για κάθε ημερομηνία κατά την οποία υπάρχουν διαθέσιμοι χάρτες. Εδώ αναμένεται να εμφανιστούν δύο προβλήματα: Πρώτον, όπου τα όρια δεν αλλάζουν, η ίδια γραμμή θα πρέπει να ψηφιοποιηθεί πολλές φορές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα περιττή προσπάθεια για πολλαπλή διαδικασία ψηφιοποίησης και αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε τεχνικά προβλήματα. Δεύτερον, δεν είναι δυνατή η ψηφιοποίηση των ορίων για κάθε πιθανή ημερομηνία. Αν και η σύνδεση περιγραφικών δεδομένων και χωρικών δεδομένων για μια συγκεκριμένη ημερομηνία μπορεί να παρέχει μια καλή προσέγγιση των πραγματικών ορίων, θα υπάρξει κάποιο σφάλμα που θα εισαχθεί ως αποτέλεσμα. Το σφάλμα αυτό για μια λανθασμένη αναπαράσταση της εν λόγω διοικητικής μονάδας, μπορεί να κυμανθεί είτε σε πολύγωνα χωρίς περιγραφικά δεδομένα, ή σε περιγραφικά δεδομένα χωρίς πολύγωνα. Οι παραπάνω περιορισμοί έχουν οδηγήσει πολλούς ερευνητές να προσπαθήσουν να αναπτύξουν συστήματα με συνεχή αρχεία αλλαγών των ορίων, έτσι ώστε να είναι δυνατή η εξαγωγή των ορίων για την κατάλληλη ημερομηνία και η σύνδεσή τους με κάθε κατάλληλο περιγραφικό δεδομένο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 38

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.4 ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ Οι ιστορικοί χάρτες αποτελούν τη βασική πηγή δεδομένων για τα περισσότερα Ι.ΓΣΠ. Καταγράφουν τις γεωγραφικές πληροφορίες που είναι απαραίτητες για την αναδημιουργία των ιστορικών περιοχών, είτε πρόκειται για πόλη, για περιοχή ή κράτος. Πολύ συχνά οι χάρτες αυτοί παρέχουν πληροφορίες που δεν έχουν διατηρηθεί σε καμία άλλη γραπτή πηγή, όπως είναι τα τοπωνύμια, τα όρια γεωγραφικών περιοχών και άλλα φυσικά χαρακτηριστικά που έχουν τροποποιηθεί ή εξαφανιστεί λόγω της σύγχρονης ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι οι ιστορικοί χάρτες αποδίδουν τα χαρακτηριστικά των δημιουργών τους και αντιπροσωπεύουν την κοσμοθεωρία της εκάστοτε εποχής που δημιουργήθηκαν, όπως επίσης και το επίπεδο της τεχνολογίας και της επιστήμης κατά την ίδια περίοδο (Madry, S. 2006). Οι παραδοσιακοί χαρτογράφοι δημιουργούσαν τους χάρτες με τη συγκέντρωση των πληροφοριών από τους υφιστάμενους δημοσιευμένους χάρτες ή τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών. Για τη δημιουργία χαρτών που προέκυπταν από τις γεωγραφικές αποστολές του 19 ου αιώνα, οι χαρτογράφοι έπρεπε να κουβαλούν βαριά βασικά τοπογραφικά όργανα, τον υπόλοιπο τοπογραφικό εξοπλισμό και τις τεράστιες φωτογραφικές μηχανές της εποχής, με τα εμπορικά τρένα και τα μουλάρια στα βουνά, τα φαράγγια και σε δύσβατες περιοχές. Τα τοπογραφικά σημεία τους (σημεία έρευνας) είχαν υψηλή ακρίβεια για την εποχή τους, αλλά η τοπογραφική αποτύπωση των σημείων αυτών σε χάρτες αποτελούσε τόσο «τέχνη» όσο και επιστήμη. Η παλιά ρήση «όλοι οι χάρτες ψεύδονται γιατί όλοι οι χάρτες είναι επίπεδοι», είναι αληθινή και πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν κατά την εισαγωγή και αξιολόγηση των ιστορικών χαρτογραφικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ. Κανείς ιστορικός χάρτης δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι παρουσιάζει την απόλυτη αλήθεια (Gregory, I. N. et al. 2001). Επίσης, η χρήση των ιστορικών χαρτών στην πραγματικότητα περιπλέκει τα πράγματα, καθώς οι χαρτογράφοι αναπαριστούν τις γεωγραφικές περιοχές σε ένα τμήμα χαρτιού, χρησιμοποιώντας χαρτογραφικές προβολές και κλίμακες που εξυπηρετούν πρωτίστως το σκοπό του εκάστοτε χάρτη (συχνά με σημαντικές παρεκκλίσεις από την πραγματικότητα). Παράλληλα, η κλίμακα του χάρτη συμπιέζει την αναπαριστόμενη επιφάνεια στις διαστάσεις του χαρτιού. Έτσι, είναι πολύ δύσκολο να συγκριθούν πληροφορίες που παρουσιάζονται σε διαφορετικά προβολικά συστήματα και κλίμακες. Όταν οι γεωγραφικές θέσεις είναι αποθηκευμένες σε έναν υπολογιστή, σε αντίθεση με ένα χάρτη, οι προβολές και οι κλίμακες είναι εύκολα να αλλάξουν, επιτρέποντας έτσι τη σύγκριση δεδομένων και πληροφοριών που ήταν προηγουμένως ασυμβίβαστες στους ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 39

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ χάρτες. Η δυνατότητα των ΓΣΠ ως εργαλείο ανάλυσης βασίζεται ακριβώς στην ικανότητα γεωαναφοράς όλων των επιπέδων πληροφορίας από όλες τις πηγές, με βαθμό ακρίβειας προσαρμοσμένο στους στόχους της ανάλυσης. Τα ΓΣΠ προφανώς δίνουν νέες προοπτικές στους ιστορικούς χάρτες καθώς τους απελευθερώνουν από τον στατικό περιορισμό τους στην έντυπη μορφή και επιτρέπουν ένα νέο επίπεδο μελέτης και παρουσίασής τους. Οι ψηφιακές αποδόσεις των ιστορικών χαρτών προσφέρονται για τη μελέτη των ιστορικών περιοχών, των ίδιων των χαρτών και για το πώς οι περιοχές μελέτης άλλαξαν με την πάροδο του χρόνου. Αν και πάντα ήταν εφικτή η σύγκριση δύο ή περισσότερων χαρτών, η αξιοπιστία των συμπερασμάτων διέπονταν (κυρίως) από την προσωπική ερμηνευτική ικανότητα του χρήστη (Knowles, A. 2005). Με την τεχνολογία των ΓΣΠ η ερμηνεία των χωρικών μεταβολών βασίζεται πλέον και σε αντικειμενικά κριτήρια. Το πιο σημαντικό σημείο για τους στόχους της ιστορικής έρευνας, είναι το ό,τι οι πληροφορίες που ήταν δύσκολο να συμπεριληφθούν στους παραδοσιακούς ιστορικούς χάρτες τώρα γίνονται εύκολα προσβάσιμες (Rumsey, D. and Williams, M. 2002). Πλέον είναι εύκολη η μέτρηση των υψομέτρων, των αποστάσεων και των εμβαδών των περιοχών μελέτης, όπως επίσης και η απεικόνιση διαφορετικών όψεων της περιοχής μέσω της περιστροφής του χάρτη. 3.4.1 Τεχνικές χρήσης και δεδομένα ιστορικών χαρτών Η δυνατότητα οπτικής επικάλυψης (visual overlay) των χαρτών αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τις ανάγκες της ιστορικής έρευνας. Εντούτοις, για να τεθούν ερωτήματα (queries) ή για να γίνουν μετρήσεις χωρικών σχέσεων μεταξύ των χαρακτηριστικών, τα χωρικά χαρακτηριστικά πρέπει να μεταφερθούν από τους ιστορικούς χάρτες και να αποδοθούν ως διανυσματικά πεδία στα layers του ΓΣΠ. Αυτό γίνεται με την ψηφιοποίηση των χαρακτηριστικών στοιχείων των χαρτών ως σημεία, γραμμές, και πολύγωνα. Συνήθως οι ιστορικοί χάρτες σαρώνονται οπτικά και στη συνέχεια ψηφιοποιούνται επί της οθόνης. Η ψηφιοποίηση είναι πολύ χρονοβόρα διαδικασία, αλλά συμβάλλει σημαντικά στο πλήθος των δεδομένων που γίνονται διαθέσιμα για χρήση στο ΓΣΠ. Για παράδειγμα, με τη δημιουργία διανυσματικών δεδομένων από τα οικοδομικά τετράγωνα και τις θέσεις των κτιρίων στο χάρτη μιας πόλης, μπορούν να παραχθούν περιγραφικά δεδομένα όπως είναι τα στοιχεία ιδιοκτητών, χρήσεις γης, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 40

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ χρονολογίες κατασκευής κτιρίων, τύπος κτιρίων και αρχιτεκτονικός ρυθμός για κάθε κτίριο. Στη συνέχεια μπορεί να τεθεί π.χ. ερώτημα για το καθεστώς ιδιοκτησίας και να γίνει ταξινόμηση των κτιρίων σε δημόσια και ιδιωτικά, τα οποία μπορούν να εμφανίζονται με διαφορετικά χρώματα (Rumsey, D. and Williams, M. 2002). Η ίδια διαδικασία σε έναν σύγχρονο χάρτη πόλης και η σύγκριση των δύο συνόλων στοιχείων, θα επιτρέψουν τον προσδιορισμό π.χ. της μεταβολής του ποσοστού δημόσιας και ιδιωτικής ιδιοκτησίας ή την αλλαγή του αρχιτεκτονικού ύφους. 1797 1835 1895 2001 Εικόνα 3.3:Οπτική επικάλυψη χαρτών διαφορετικών ιστορικών περιόδων (Patrick, F. 2008) Οι πόλεις προσφέρονται για γεω-οπτικοποίηση επειδή οι αστικοί χάρτες μεγάλης κλίμακας και η αποτύπωση του οδικού δικτύου προσφέρουν σημαντικές ιστορικές πληροφορίες και εντυπωσιακά υπόβαθρα αναπαράστασης του παρελθόντος. Οι αστικοί χάρτες αποτελούν το ιδανικό υπόβαθρο παροχής στοιχείων σε ένα σύστημα ΓΣΠ, καθώς καλύπτουν σχετικά μικρές περιοχές με μεγάλη χαρτογραφική ανάλυση. Έτσι, για την ίδια περιοχή είναι εύκολο να δημιουργηθούν επικαλύψεις χαρτών διαφορετικών χρονικών περιόδων και με τη διαδοχική παράθεση των ψηφιακών επιπέδων να εμφανίζονται με εντυπωσιακό τρόπο οι αστικές αλλαγές στη διάρκεια των ιστορικών περιόδων (Gregory, I. N. and Healey, R. G. 2007). Με την οπτική σάρωση ενός ιστορικού χάρτη σε υψηλή ανάλυση, μπορεί να αντληθούν πληροφορίες για τη δημιουργία επιπέδων ΓΣΠ, ή να επισημανθούν τα σημαντικότερα στοιχεία του βασικού ιστορικού χάρτη. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 41

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.4.2 Σφάλματα από τα δεδομένα των ιστορικών χαρτών Τόσο η οπτική σάρωση όσο και η ψηφιοποίηση είναι τεχνικές διαδικασίες επιρρεπείς σε σφάλματα. Ως σφάλμα εννοείται η διαφορά μεταξύ του πραγματικού κόσμου και της ψηφιακής αναπαράστασής του. Συνήθως τα σφάλματα προέρχονται από τις απλουστεύσεις, ανακρίβειες και ελλείψεις που προκαλούνται από τους περιορισμούς των πρωτογενών δεδομένων και τον τρόπο εισαγωγής τους στο ΓΣΠ. Οι περιορισμοί των πρωτογενών δεδομένων αφορούν κατά κύριο λόγο την κλίμακα, τα χαρακτηριστικά των δεδομένων που περιλαμβάνονται ή αποκλείονται, και τέλος, την ακρίβεια της αρχικής έρευνας (Mares, D. and Moschek, W. 2013). Η κλίμακα καθορίζει το βαθμό λεπτομέρειας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απόδοση των χαρακτηριστικών. Η ακρίβεια αναφέρεται στο πόσο αποτελεσματικά έχουν αποτυπωθεί στην εκτύπωση του χάρτη τα στοιχεία της αρχικής έρευνας σε σχέση με την πραγματική τους θέση στο γεωγραφικό σύστημα. Οι έντυποι αναλογικοί χάρτες μπορεί να παραμορφωθούν με την πάροδο του χρόνου, ειδικά αν έχουν εκτεθεί σε συνθήκες υγρασίας. Εάν ένας χάρτης έχει διπλωθεί, η τοποθέτησή του σε scanner ή σε ψηφιοποιητή θα είναι αδύνατη, καθώς η προκύπτουσα παραμόρφωση θα αντανακλάται στο ψηφιακό αντίγραφο. Αν χρησιμοποιούνται φωτοτυπίες ή άλλες μορφές αντιγράφων ως πηγή δεδομένων, θα περιέχουν επίσης πρόσθετα σφάλματα. Οι τεχνικοί περιορισμοί του scanner ή του ψηφιοποιητή μπορεί επίσης να προκαλέσουν λάθη, ή, τουλάχιστον, να περιορίσουν τις μέγιστες προδιαγραφές της ακρίβειας (Gregory, I. N. and Ell P. S. 2007). Οι ιστορικοί χάρτες μικρής κλίμακας είναι πιο επιρρεπείς σε σφάλματα από ότι οι χάρτες μεγάλης κλίμακας. Μια μεγάλη περιοχή (π.χ. η γεωγραφική έκταση ενός κράτους) είναι πιό δύσκολο να απεικονιστεί σε μια επίπεδη επιφάνεια σε σχέση με μια μικρή περιοχή (π.χ. η γεωγραφική έκταση μιας πόλης). Οι χάρτες μεγάλης κλίμακας είναι συχνά πιο εύκολοι και ακριβείς για τη χρήση τους σε ένα ΓΣΠ, επειδή τείνουν να έχουν τα λιγότερο σημαντικά γεωγραφικά λάθη (Καλλιβρετάκης, Λ. 2003). Μπορούν επίσης να έχουν περισσότερα μοναδικά χαρακτηριστικά στοιχεία για να συμβάλουν στην αναγνώριση περιοχών και στην παροχή πληροφοριών, όπως είναι οι πληροφορίες για χρήσεις γης, τη θέση των κτιρίων, διαδρομές, χειμάρρους και ούτω καθ' εξής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 42

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.5 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΓΣΠ Ως γεωγραφική πληροφορία μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε πληροφορία αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη θέση στο έδαφος. Οι πιο προφανείς πληροφορίες εμφανίζονται σε τοπογραφικούς χάρτες (π.χ. ισοϋψείς, ποτάμια και τοπία), ή πληροφορίες που σχετίζονται με τις περιοχές των θεματικών χαρτών (π.χ. πυκνότητα του πληθυσμού ή ποσοστά θνησιμότητας). Ωστόσο, οι χάρτες μπορούν να περιέχουν πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες, όχι απαραίτητα στο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων. Για παράδειγμα, έχουν συνταχθεί χάρτες από τους Αβορίγινες της Αυστραλίας που απεικονίζουν διαδρομές σύμφωνα με τα σχήματα των τοτέμ ζώων, οι οποίοι προσφέρουν σημαντικές εθνολογικές γεωγραφικές πληροφορίες (Madry, S. 2006). Οι γεωγραφικές πληροφορίες αντλούνται και εκτός των συμβατικών χαρτών. Τα δεδομένα ενός πίνακα αποτελούν γεωγραφική πληροφορία, αν ο πίνακας περιλαμβάνει στήλες ή πεδία δεδομένων, που παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τις τοποθεσίες. Αυτό το είδος των δεδομένων χρησιμοποιείται ευρέως στην ιστορία και σε συναφείς κλάδους. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελούν οι πίνακες απογραφής: συνδέουν κάθε στατιστικό στοιχείο δεδομένων, όπως η δομή των νοικοκυριών και η εργασία, με χωρική αναφορά που συχνά είναι είτε το όνομα ενός τόπου ή αναγνωριστικό γεωγραφικό σημείο. Παρομοίως, ένα μεγάλο ποσοστό των στατιστικών πηγών συνδέουν τα δεδομένα τους με τις αντίστοιχες τοποθεσίες. Ωστόσο, ένα μεγάλο μέρος των γεωγραφικών πληροφοριών είναι φτωχότερα δομημένες, με αποτέλεσμα να αγνοείται η χωρική συνιστώσα πολλών συνόλων δεδομένων. Αν η τοποθεσία που εμφανίζεται σε μια φωτογραφία μπορεί να προσδιοριστεί, τότε η ίδια η φωτογραφία αποτελεί μια μορφή γεωγραφικής πληροφορίας. Οι εικόνες και τα κείμενα, που αποτελούν συνήθεις πηγές για τους περισσότερους ιστορικούς, συχνά περιέχουν ένα πλούτο χωρικών πληροφοριών, αλλά συνήθως οι πηγές αυτές είναι περιγραφικές, και προαπαιτείται κάποια ερμηνεία πριν μπορέσουν να καθοριστούν με ακρίβεια οι απεικονιζόμενες περιοχές (Travis, C. 2013). Όταν σε ένα κείμενο αναφέρεται κάποιο τοπωνύμιο, αυτό αποτελεί γεωγραφική πληροφορία. Με ορισμένες επιφυλάξεις, σχεδόν κάθε πληροφορία με γεωγραφική αναφορά μπορεί να εισαχθεί και να αποτελέσει δεδομένο σε ένα ΓΣΠ. Κάθε στοιχείο δεδομένων συνδέεται με τη χωρική συνιστώσα του, που αποκαλείται χωρικό δεδομένο, η οποία παρέχει τις πληροφορίες σχετικά με το πού ακριβώς βρίσκεται το αντικείμενο στην επιφάνεια της γης. Αν και χρησιμοποιούνται ευρέως τα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 43

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ τοπωνύμια και τα αναγνωριστικά θέσης, τα χωρικά δεδομένα μπορούν να αποθηκευτούν πιο άμεσα με βάση τις γεωγραφικές τους συντεταγμένες. Η ενσωμάτωση των περιγραφικών και χωρικών δεδομένων διαφοροποιεί τα ΓΣΠ από τις συνηθισμένες μεθοδολογίες της ιστορικής γεωγραφικής έρευνας. Η δυνατότητα να συμπεριλαμβάνονται τα χωρικά δεδομένα στην ιστορική έρευνα, επιτρέπει στους ιστορικούς και σε άλλους ερευνητές να θέσουν νέα είδη ερωτημάτων και να ενθαρρυνθούν νέες προοπτικές (Gregory, I. N. et al. 2001), καθώς: Η τοποθεσία αποτελεί ένα κοινό μέσο ενοποίησης για διαφορετικά είδη δεδομένων. Τα δεδομένα που ορίζονται γεωγραφικά παρουσιάζουν γεωμετρικές ιδιότητες. Τα γεωγραφικά δεδομένα που συλλέγονται σε ένα ενιαίο σύνολο δεδομένων εμφανίζουν χωρικές εξαρτήσεις. Εκτός από την παροχή πληροφοριών και τη δημιουργία βάσεων δεδομένων, οι εφαρμογές ΓΣΠ για τους ιστορικούς θα πρέπει να επιτρέπουν την πρόσβαση σε ιστορικά έγγραφα από τα οποία προήλθε η χωρική και περιγραφική πληροφορία, μαζί με τα αντίστοιχα ιστορικά σχόλια. Κείμενα που περιγράφουν μέρη και εικόνες που απεικονίζονται στους ιστορικούς χάρτες, μπορούν να συνδέονται με υπερσυνδέσμους (hyperlinks) με τα γεωγραφικά δεδομένα που σχετίζονται με αυτές τις θέσεις. Κάποιοι ιστορικοί χάρτες μπορεί να γεωαναφερθούν και να εισαχθούν σε ένα ΓΣΠ, ενώ άλλοι που δεν είναι σε αναγνωρίσιμο σύστημα συντεταγμένων μπορεί απλά να συνδέονται ηλεκτρονικά με τις εικόνες. 3.5.1 Ιδιαιτερότητες ιστορικών δεδομένων Οι ιδιαιτερότητες των ιστορικών δεδομένων μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα (Αλεξόπουλος, Ι. 2008): Εμπεριέχουν συνήθως στοιχεία ασάφειας και περίπλοκες διασυνδέσεις με γεγονότα και στοιχεία, ενώ παράλληλα υπάρχουν κενά με αποτέλεσμα ασυνέχειες στην ιστορική γνώση. Δεν υπάρχει ομογενοποιημένο σύστημα ταξινόμησης και κατηγοριοποίησης των δεδομένων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 44

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Δεν συμβαδίζουν με τα σύγχρονα χωρικά δεδομένα και υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί για σημαντικές γεωγραφικές έννοιες (όπως π.χ. τα όρια, τα σύνορα κ.α.). Ενσωματώνουν διάσπαρτες πληροφορίες και συσχετίσεις με διαφόρων τύπων δεδομένα. Η κλίμακα των ιστορικών χαρτών χαρακτηρίζει την ακρίβεια της γεωγραφικής αναπαράστασης πολλές φορές προσεγγιστικά, καθώς συνήθως παρουσιάζονται μόνο οι σχετικές και όχι οι απόλυτες θέσεις στο χώρο. Για τη σχεδίαση χαρτών και διαγραμμάτων συχνά έχουν χρησιμοποιηθεί «ειδικές τεχνικές» για να αποκρύψουν την έλλειψη της ακρίβειας. Η αποσπασματική συγκέντρωση της ιστορικής γνώσης όπως είναι αναμενόμενο, προσδίδει υποκειμενικές διαστάσεις στις αναφορές και ερμηνείες των ιστορικών γεγονότων. Αντίστοιχα, η υποκειμενικότητα αυτή μεταφέρεται ακόμα πιο έντονα και με περισσότερες παραδοχές στους χάρτες, από τη στιγμή που τα αναφερόμενα φαινόμενα αποκτούν οπτική διάσταση στο χώρο και όχι μόνο περιγραφική. 3.5.2 Προβλήματα χρήσης ιστορικών δεδομένων Η μεταφορά των δεδομένων των ιστορικών πηγών στο ΓΣΠ μπορεί να είναι μια σύνθετη διαδικασία που πολλές φορές αποτελεί από μόνη της ερευνητικό έργο. Ανάλογα με την έκταση της περιοχής μελέτης, μπορεί να χρειαστεί διάστημα χρόνων από την ανάπτυξη μιας βάσης δεδομένων Ι.ΓΣΠ ως την παραγωγή αποτελεσμάτων. Εκτός από την ανιαρή διαδικασία εισαγωγής των δεδομένων, άλλα προβλήματα που συναντώνται είναι (Knowles, A. 2005): ο επιθυμητός ακριβής προσδιορισμός της γεωγραφικής θέσης των δεδομένων στο χαρτογραφικό υπόβαθρο η εξοικείωση με τις διαφορετικές μορφές δεδομένων η εύρεση ή η δημιουργία των κατάλληλων χαρτών αναφοράς και η εξοικείωση με το λογισμικό ΓΣΠ Η εξαγωγή αποτελεσμάτων από τις ιστορικές πηγές είναι μια διαδικασία που δεν μπορεί εύκολα να αυτοματοποιηθεί, καθώς ο μελετητής πρέπει να κατανοήσει την πηγή προέλευσης, τη νοοτροπία και τις συνθήκες που ίσχυαν κατά τη δημιουργία των ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 45

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ δεδομένων, όπως επίσης και να αναγνωρίσει τα σημεία ελλιπούς αξιοπιστίας τους. Όλη αυτή η εμπλοκή ωστόσο μπορεί να οδηγήσει σε πολύ σημαντικό και πολύπλευρο ερευνητικό αποτέλεσμα. Διάφοροι παράγοντες επηρεάζουν τη δυνατότητα χρήσης των ιστορικών δεδομένων σε ένα ΓΣΠ. Τα βασικά ζητήματα είναι η πρόσβαση στους αυθεντικούς χάρτες και η ποιότητα σάρωσής τους. Επίσης, οι ακριβείς τεχνικές γεωαναφοράς, η αναλυτική κατανόηση των χαρτογραφικών τεχνικών που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους χαρτογράφους, το πολιτιστικό, πολιτικό, και τεχνολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι χάρτες δημιουργήθηκαν (Madry, S. 2006). Από τεχνικής άποψης, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το format των δεδομένων, η ανάλυση τους και οι λειτουργίες απεικόνισης που είναι διαθέσιμες στο ΓΣΠ. Όλα αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη προσοχή και πάντα να λαμβάνονται υπόψη τα πιθανά προβλήματα σε ένα ΓΣΠ, όπως π.χ. η χρήση δεδομένων διαφορετικών κλιμάκων, η μετάδοση λάθους, η χωρική αυτοσυσχέτιση, το πρόβλημα τροποποίησης των μονάδων μέτρησης κ.λπ. Φυσικά, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται τόσο στις ερωτήσεις που υποβάλλονται στο ΓΣΠ, όσο και στα συμπεράσματα που συνάγονται από την ανάλυση. 3.5.3 Χωρικά ιστορικά δεδομένα (vector raster) Υπάρχουν τόσο εννοιολογικές, όσο και τεχνικές διαφορές μεταξύ των διανυσματικών (vector) και των ψηφιδωτών (raster) συστημάτων. Η βασική διαφορά είναι ότι ένα διανυσματικό σύστημα δημιουργεί και αποθηκεύει πληροφορίες σχετικά με διακριτά αντικείμενα και τους δίνει ακριβείς θέσεις με σαφή όρια. Το raster σύστημα αποθηκεύει εικόνες της γήινης επιφάνειας, χωρίς ακρίβεια θέσεων βάση συντεταγμένων, δεν απαιτεί σαφή όρια και δεν απεικονίζει διανυσματικές έννοιες (π.χ. γραμμές) (Bodovsky, Y. 2005). Το ερώτημα σχετικά με το είδος των δεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν εξαρτάται από τα δεδομένα που πρέπει να περιλαμβάνονται στο ΓΣΠ και το σκοπό χρήσης του συστήματος. Ένας εμπειρικός κανόνας είναι ότι τα vector συστήματα είναι πιο κατάλληλα για τη μελέτη ανθρωπογενών δεδομένων (π.χ. αστική ανάπτυξη, δίκτυα υποδομών), ενώ τα raster συστήματα είναι καλύτερα για τη μελέτη φυσικών ή περιβαλλοντικών μεγεθών. Μια άλλη άποψη είναι ότι τα vector συστήματα είναι πιο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 46

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ κατάλληλα για ακριβή και γνωστά χαρακτηριστικά, ενώ τα raster συστήματα επιλέγονται όταν υπάρχει σχετική αβεβαιότητα στα δεδομένα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εφαρμογή του Ι.ΓΣΠ της Μεγάλης Βρετανίας (Great Britain Historical GIS - GBHGIS) που δημιουργήθηκε με στοιχεία απογραφών του 19 ου και του 20 ου αιώνα, ή το ΓΣΠ για τη χωρική διάρθρωση των Τραπεζών του Βελγίου (Knowles, A. 2005). Στις εφαρμογές αυτές χρησιμοποιήθηκαν διανυσματικά συστήματα δεδομένων, ως περισσότερο κατάλληλα για την παρουσίαση και χαρτογράφηση των διοικητικών ορίων σύμφωνα με τις αρχικές ιστορικές πηγές. Αντίθετα, για τη δημιουργία ενός ΓΣΠ για τις χρήσεις γης και της αξίας της γης στην Αγγλία με μεσαιωνικά στοιχεία που λήφθηκαν από διαθήκες, χρησιμοποιήθηκε ένα σύστημα raster δεδομένων, επειδή εκτός των άλλων δεν ήταν δυνατό να τεθούν σαφή όρια μεταξύ των κτημάτων ή των τύπων γης σύμφωνα με τα πρωτογενή στοιχεία. Εικόνα 3.4:Χρήση raster χωρικών δεδομένων (Patrick, F. 2008) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 47

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Ένας άλλος παράγοντας σχετικά με την επιλογή χρήσης μεταξύ raster και vector δεδομένων, είναι η εξέταση των ιστορικών χαρτών που θα χρησιμοποιηθούν ως βάση για τη δημιουργία ενός ΓΣΠ. Οι ιστορικοί χάρτες μπορεί να περιλαμβάνουν οδούς, ποτάμια, οικισμούς, δάση και διοικητικά όρια, καθώς τα τοπωνύμια και σκιασμένες περιοχές για να υπογραμμίσουν το ανάγλυφο του εδάφους. Διαθέτουν επίσης καθαρά χαρτογραφικές πληροφορίες, όπως είναι το υπόμνημα, η κλίμακα και η ημερομηνία. Ένα raster μοντέλο δεδομένων θα παρέχει μια ενιαία εικόνα του χάρτη που θα είναι πανομοιότυπη με το πρωτότυπο, αλλά η ηλεκτρονική μορφή θα περιλαμβάνει πιθανότατα σφάλματα που εισάγονται κατά τη διαδικασία ψηφιοποίησης. Ουσιαστικά, στην έκδοση raster, κάθε pixel θα έχει μια τιμή που αντιπροσωπεύει το χρώμα του για τον αρχικό χάρτη. Αυτό επιτρέπει στις σκιασμένες περιοχές να κωδικοποιηθούν και οι πληροφορίες των τοπωνύμιων να παραμείνουν ερμηνεύσιμες. Μπορεί ωστόσο να προκαλέσει προβλήματα (Wachowicz, M. and Owens, J. B. 2013): για παράδειγμα, μπορεί να αναγνωριστεί το όνομα μιας περιοχής που απεικονίζεται κατά μήκος μιας οδού, αλλά ενδεχομένως οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες του λογισμικού δεν θα είναι σε θέση να προσδιορίσουν αν η οδός αποτελεί ή όχι μια συνεχή γραμμή. Στο μοντέλο raster θα υπάρχουν pixels που αντιπροσωπεύουν τα διοικητικά όρια, αλλά καμία ένδειξη για το ό,τι τα όρια αυτά αφορούν περιοχές, όπως ενορίες ή συνοικίες. Αυτό γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο, αν στον αρχικό χάρτη έχουν χρησιμοποιηθεί διακεκομμένες ή ασυνεχείς γραμμές, καθώς είναι σχεδόν αδύνατο για ένα λογισμικό ηλεκτρονικής σχεδίασης να τις εντοπίσει ως συνεχείς γραμμές. Μια διανυσματική αναπαράσταση του χάρτη θα είναι πιο αφηρημένη από την αντίστοιχη raster. Κάθε τύπος πληροφορίας, όπως οι οδοί, οι ποταμοί, οι χρήσεις γης και οι διοικητικές περιοχές, θα πρέπει να αποθηκεύονται σε ένα ξεχωριστό επίπεδο δεδομένων (layer). Για παράδειγμα, οι οδοί θα πρέπει να αποθηκεύονται σε ένα layer γραμμών, και οι διοικητικές περιοχές σε ένα layer πολυγώνων. Ένα vector σύστημα μπορεί να προσδιορίσει στη συνέχεια διαδρομές κατά μήκος των οδών, την ύπαρξη διαφορετικών διοικητικών περιοχών, με ποια γεωμετρικά στοιχεία συνορεύουν κ.λπ. Τα μήκη των γραμμών και τα όρια των διοικητικών περιοχών μπορούν να υπολογίζονται εύκολα. Μεγάλο μέρος των συναφών πληροφοριών, ωστόσο, αφαιρείται, καθώς η γραμμοσκίαση δεν μπορεί να αναπαρασταθεί άμεσα στο vector σύστημα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 48

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εικόνα 3.5: Χρήση raster και vector χωρικών δεδομένων (Patrick, F. 2008) Παρά το ό,τι οι πληροφορίες από τα τοπωνύμια μπορούν να αποκωδικοποιηθούν, η ηλεκτρονική γραφή των τοπωνυμίων δεν θα είναι πανομοιότυπη με αυτή του αρχικού χάρτη αναφοράς. Αυτό μπορεί να προκαλέσει προβλήματα, καθώς ο αρχικός χαρτογράφος μπορεί να έχει τοποθετήσει τα ονόματα προσεκτικά κατά μήκος μιας γραμμής ή να έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλα γράμματα για να αποδοθούν οπτικά περιοχές μεγάλης έκτασης. Αν γίνει μεγέθυνση σε μια γραμμή στο raster σύστημα, η γραμμή θα μεγενθυθεί, καθώς θα αυξηθεί το μέγεθος του pixel. Στο vector σύστημα η γραμμή θα παραμείνει στο ίδιο πλάτος, καθώς τα vector δεδομένα δεν έχουν καμία έννοια του πλάτους της γραμμής. Οι παραδοσιακοί χαρτογράφοι χρησιμοποιούσαν συχνά το πλάτος της γραμμής για να χειριστούν γεωγραφικές αβεβαιότητες, οι οποίες μπορεί να καλυφθούν κάτω από μια παχιά γραμμή. Το raster σύστημα το διατηρεί αυτό, αλλά στο vector σύστημα χάνεται. Έτσι, το vector σύστημα είναι πιο αφηρημένο και με τη δημιουργία της τοπολογίας καθίσταται πιο λειτουργικό, αλλά θα χάσει κάποια από τα συμφραζόμενα πληροφοριών. Το σύστημα raster, ως εικόνα αποδίδει πολύ πιο άμεσα τον αρχικό χάρτη αναφοράς (Gregory, I. N. and Ell, P. S. 2007). 3.5.4 Τεχνικές εισαγωγής χωρικών ιστορικών δεδομένων Οι ιστορικοί χάρτες και ενδεχομένως και οι αεροφωτογραφίες αποτελούν την κύρια πηγή ιστορικών δεδομένων και χαρτών αναφοράς. Η ψηφιακή έκδοση των αρχικών πηγών μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τρόπους που υπερβαίνουν κατά πολύ τις χρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 49

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ για τις οποίες δημιουργήθηκαν τα αρχικά δεδομένα. Επομένως, είναι σημαντικό να δημιουργηθεί η καλύτερη δυνατή αναπαράσταση της αρχικής πηγής, καθώς επίσης και στοιχεία για την τεκμηρίωσή της. Ως μέρος της τεκμηρίωσης θα πρέπει να συμπεριληφθούν και τα πρότυπα ή οι παραδοχές που έγιναν σχετικά με την ακρίβεια της συλλογής δεδομένων, έτσι ώστε τα ψηφιακά παράγωγα που δημιουργούνται να αποτελέσουν μια πηγή που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από επόμενους ερευνητές. Ένας χάρτης αναφοράς μετατρέπεται σε raster μορφή δεδομένων με σάρωση μέσω scanner, διαδικασία η οποία παράγει μια αναπαράσταση του αρχικού χάρτη «σπάζοντάς» τον σε μικρά εικονοστοιχεία (pixels). Κατά τη σάρωση, η επιλογή της ανάλυσης σάρωσης ή το μέγεθος του pixel, αποτελεί ιδιαίτερα κρίσιμο παράγοντα. Το μέγεθος του pixel συνήθως εκφράζεται σε κουκκίδες ανά τετραγωνική ίντσα (dpi), η οποία δίνει τον αριθμό των pixels που συγκεντρώνεται από κάθε τετραγωνικό εκατοστό της σελίδας. Όσο υψηλότερη είναι η ανάλυση της σάρωσης, ή μεγαλύτερος ο αριθμός των dpi, τόσο περισσότερη λεπτομέρεια αποδίδεται από την αρχική πηγή. Το μειονέκτημα της χρήσης υψηλής ανάλυσης είναι ότι απαιτεί έναν πιο ακριβό scanner, έχει μεγαλύτερη διάρκεια και δημιουργεί αρχεία πολύ μεγάλης χωρητικότητας (Gregory, I. N. and Ell, P. S. 2007). Εκτός από την σάρωση που αποτελεί αυτοματοποιημένη διαδικασία, η εισαγωγή των στοιχείων του χάρτη σε διανυσματικό format γίνεται με την ψηφιοποίησή του, όπου οι συντεταγμένες κάθε σημείου αποθηκεύονται στον υπολογιστή. Αν και πλέον έχουν αναπτυχθεί και άλλες μέθοδοι ψηφιοποίησης εκτός από την παραδοσιακή διαδικασία ψηφιοποίησης μέσω ταμπλέτας ψηφιοποιητή, ωστόσο η διαδικασία παραμένει αργή και απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και προσοχή από το χρήστη. Σημαντική προσπάθεια έχει γίνει για την ανάπτυξη τεχνικών για την αυτόματη εξαγωγή διανυσματικών δεδομένων από μια σκαναρισμένη εικόνα (raster). Αυτό είναι γνωστό ως μετατροπή raster-to-vector δεδομένων και θα μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση χρόνου ψηφιοποίησης. Η μετατροπή raster-to-vector δεδομένων είναι υπολογιστικά πιο εύκολη, αν και συνήθως λιγότερο χρήσιμη για το ΓΣΠ. Συχνά χρησιμοποιείται από το λογισμικό για τη μετατροπή των δεδομένων από ένα ή περισσότερα layers διανυσματικών στοιχείων σε ένα χάρτη εξόδου σε μορφότυπο bitmap γραφικών, αλλά μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργήσει ένα raster ΓΣΠ layer από ένα vector layer. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 50

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.5.5 Δημιουργία ΓΣΠ layers από χωρικά δεδομένα Όπως προαναφέρθηκε, ένα layer στο ΓΣΠ είναι ανάλογo με έναν πίνακα σε μια βάση δεδομένων, καθώς αποτελεί τη βασική μονάδα αποθήκευσης πληροφοριών που αποτελείται τόσο από χωρικά όσο και από περιγραφικά δεδομένα. Συνήθως, στο ΓΣΠ κάθε layer αποθηκεύεται σε ένα ξεχωριστό αρχείο. Ένα layer αποθηκεύει συνήθως μόνο ένα τύπο των χωρικών δεδομένων, είτε πρόκειται για τα σημεία, γραμμές, πολύγωνα, ή ένα πλέγμα raster. Επίσης, συνήθως αποθηκεύει πληροφορίες μόνο για ένα θέμα. Για παράδειγμα, αν στόχος είναι η δημιουργία ενός layer σημείων για δημόσια κτίρια, όπως εκκλησίες, μουσεία και σχολεία, μπορεί να είναι επιθυμητό να δημιουργηθεί ένα ενιαίο layer που να περιέχει όλα τα δημόσια κτίρια με τον τύπο κάθε κτιρίου ως ένα χαρακτηριστικό, ή μπορεί να είναι επιθυμητό να δημιουργηθεί ένα ξεχωριστό layer για κάθε τύπο κτιρίου. Αν στόχος είναι η κωδικοποίηση πληροφοριών από έναν τοπογραφικό χάρτη σε ένα ΓΣΠ, μπορεί να δημιουργηθεί ένα raster layer που παρέχει μια σκαναρισμένη εικόνα του ίδιου του χάρτη, ένα layer σημείων ή layers που περιέχουν τα δημόσια κτίρια, layer γραμμών που περιέχει τα οδικά και μεταφορικά δίκτυα και τους ποταμούς, και layers πολυγώνων που περιέχουν τους οικισμούς, τις διοικητικές περιοχές, τις λίμνες και τα δάση. Αντίστοιχα, μπορούν να προστεθούν σε όλα τα layers περισσότερες πληροφορίες, όπως είναι τα είδη των δημοσίων κτιρίων, η ταξινόμηση των δρόμων, τα ονόματα των ποταμών, τα ονόματα και το είδος των διοικητικών περιοχών, καθώς και τα ονόματα και οι τύποι των δασικών εκτάσεων. Η σημαντικότερη ιδιότητα των layers είναι η ικανότητα να ενσωματώνουν δεδομένα από διαφορετικές πηγές. Κάθε layer περιέχει ένα σύστημα συντεταγμένων. Εφόσον αυτό αντιστοιχεί στις πραγματικές συντεταγμένες, τα δεδομένα από διαφορετικά layers μπορούν να ενσωματωθούν με μεγάλη ακρίβεια. Συνοπτικά, αν είναι γνωστές οι γεωγραφικές θέσεις ενός συνόλου χαρακτηριστικών, είναι δυνατό στη συνέχεια να καθοριστεί το πώς αυτά τα χαρακτηριστικά σχετίζονται με ένα δεύτερο σύνολο δεδομένων για το οποίο διατίθεται επίσης και η ακριβής γεωγραφική τους θέση. Για έναν ιστορικό, αυτή η δυνατότητα είναι ανεκτίμητη καθώς η ιστορική έρευνα περιλαμβάνει πληροφορίες από διάφορες πηγές και προσπαθεί να τις συνδυάσει για να αποδώσει μια όσο γίνεται πιο πλήρη εικόνα των υπό μελέτη φαινομένων. Καθώς πολλές πληροφορίες έχουν χωρική αναφορά, το ΓΣΠ προσφέρει τη δυνατότητα να ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 51

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ συγκεντρώνει πληροφορίες από διαφορετικές πηγές, με τρόπους που προηγουμένως ήταν ανέφικτοι. Εικόνα 3.6: Χρήση χωρικών δεδομένων από διαφορετικές πηγές (Rigaux, Ph. et al. 2002) 3.5.6 Περιγραφικά ιστορικά δεδομένα Συχνά, με την ευκαιρία μιας ερευνητικής εργασίας για μια συγκεκριμένη περιοχή, συλλέγονται όσες περισσότερες διαθέσιμες και διαφορετικές πληροφορίες υπάρχουν, οι οποίες και αντιστοιχίζονται με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά των δεδομένων. Με τη συλλογή όλων αυτών των πιθανά ανόμοιων μεταξύ τους δεδομένων, είναι εφικτό να διερευνηθούν οι σχέσεις μεταξύ των δεδομένων για να προκύψουν νέα στοιχεία. Παραδείγματα περιγραφικών δεδομένων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ΓΣΠ, είναι πληροφορίες σχετικά με την παρουσία ή την απουσία χαρακτηριστικών, όπως οι δρόμοι και τα κτίρια, τα έγγραφα που αφορούν γεγονότα που συνέβησαν σε ένα τόπο, εικόνες ή φωτογραφίες σχετικά με τους χώρους, καθώς και αρχεία ήχου ή βίντεο που αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία (Philo, C. 2009). Η αναλυτική περιγραφή των γεωγραφικών θέσεων από τα ιστορικά χειρόγραφα, μπορεί επίσης να παρέχει περιγραφικά στοιχεία σε ένα ΓΣΠ. Ιστορικοί χάρτες ή σκαριφήματα μπορούν επίσης να είναι μέρος των περιγραφικών δεδομένων, ιδιαίτερα αν έχουν άμεσες αναφορές για την ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 52

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ υπό εξέταση περιοχή, ακόμα κι αν δεν μπορούν να γεωαναφερθούν σε σχέση με τους σύγχρονους χάρτες. Αντί να αποθηκευτούν όλες οι πληροφορίες σχετικά με μια γεωγραφική θέση σε ένα ενιαίο ΓΣΠ, τα περιγραφικά δεδομένα του ΓΣΠ μπορούν να αποτελούνται από υπερ-συνδέσεις (hyper links) σε ιστοσελίδες που περιέχουν πληροφορίες για συγκεκριμένα μέρη ή θέματα. Το μόνο που απαιτείται για να μετατραπούν τα στοιχεία αυτά σε δεδομένα ΓΣΠ είναι η σύνδεσή τους με το κατάλληλο σύστημα γεωγραφικών συντεταγμένων των υπό μελέτη τοποθεσιών. 3.5.7 Σύνδεση χωρικών και περιγραφικών ιστορικών δεδομένων Υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους τα περιγραφικά δεδομένα μπορούν να συνδέονται με τα χωρικά δεδομένα: 1. Τα περιγραφικά δεδομένα μπορεί ήδη να περιλαμβάνουν χωρικά δεδομένα υπό τη μορφή ενός ζεύγους συντεταγμένων για κάθε γραμμή εγγραφής. 2. Μπορεί να υπάρχει μια χωρική αναφορά, όπως ένα όνομα τοποθεσίας, που συνδέει τα περιγραφικά δεδομένα με τα χωρικά δεδομένα. 3. Είναι πιθανό να υπάρχουν συγκεκριμένοι γεωγραφικοί προσδιορισμοί στα περιγραφικά δεδομένα, ώστε να μπορέσουν να συνδεθούν άμεσα με τα χωρικά δεδομένα. Μια βέλτιστη λύση για τη σύνδεση χωρικών και περιγραφικών δεδομένων, είναι όταν υπάρχουν περιγραφικά δεδομένα που περιλαμβάνουν μια χωρική αναφορά, όπως μια ονομασία περιοχής, και, αντίστοιχα σε ένα layer χωρικών δεδομένων περιλαμβάνεται μια παρόμοια χωρική αναφορά. Αυτό συμβαίνει συχνά, καθώς πολλά δεδομένα αναφέρουν τοπωνύμια, οπότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί μια σχεσιακή ένωση για να ενωθούν τα περιγραφικά με τα χωρικά δεδομένα, υποθέτοντας ότι τα ονόματα των τοποθεσιών στα δύο σύνολα δεδομένων είναι ταυτόσημα. Αυτό συμβαίνει συχνά με τα δεδομένα που αφορούν πόλεις ή διοικητικές περιοχές, όπου τα χωρικά δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί μπορούν να συνδεθούν με πολλαπλές βάσεις δεδομένων. Ένα πρόβλημα που προκύπτει είναι ότι η ορθογραφία των τοπωνυμίων στα ιστορικά στοιχεία συνήθως δεν είναι τυποποιημένη και μπορεί κάλλιστα να αλλάξει με την ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 53

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ πάροδο του χρόνου ή μεταξύ διαφορετικών πηγών. Αυτό συχνά απαιτεί μια ad hoc λύση, δηλ. και στις δύο πηγές θα πρέπει να περιλαμβάνεται μια τυποποιημένη ορθογραφία των ονομάτων θέσεων έτσι ώστε να παρέχουν μια τέλεια αντιστοιχία. Μια πιο επιστημονική λύση είναι να δημιουργηθεί ένα λεξικό, ένας πίνακας βάσης δεδομένων που να παρέχει μια τυπική γραφή του κάθε τοπωνυμίου που εμφανίζεται στην περιγραφική βάση δεδομένων. Επειδή μπορεί να υπάρχουν πολλαπλές εναλλακτικές ορθογραφίες, η δομή αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να συνδέσει ένα ενιαίο layer ΓΣΠ δεδομένων σε πολλαπλές σειρές των περιγραφικών δεδομένων. Ένα άλλο πρόβλημα είναι το ό,τι οι προσδιορισμοί των γεωγραφικών θέσεων μπορεί να μην είναι ταυτόσημοι μεταξύ των δύο πηγών. Αυτό συμβαίνει συχνά όταν συνδέονται στοιχεία που αναφέρονται σε διοικητικές μονάδες, όπως οι περιοχές ή οι τομείς απογραφής, με τα χωρικά δεδομένα. Καθώς τα διοικητικά όρια αλλάζουν συχνά, ένα layer χωρικών δεδομένων που προορίζεται να αντιπροσωπεύει τα περιγραφικά δεδομένα, δεν μπορεί στην πραγματικότητα να είναι εντελώς ακριβές. Η τελική επιλογή γίνεται όταν τόσο τα χωρικά όσο και τα περιγραφικά δεδομένα διαθέτουν κάποιο είδος ονόματος ή άλλο αναγνωριστικό στοιχείο, αλλά αυτά δεν είναι τυποποιημένα μεταξύ των δύο συνόλων. Αυτό μπορεί να συμβεί λόγω της χρήσης διαφορετικών γλωσσών ή επειδή τα δύο σύνολα δεδομένων έχουν δημιουργηθεί χωρίς να έχει προβλεφθεί η ενοποίηση τους. Η περίπτωση αυτή απαιτεί ιδιαίτερο χειρισμό, δεδομένου ότι συχνά απαιτείται να επεξεργαστούν τα δεδομένα με το χέρι, δημιουργώντας ένα πεδίο και στα δύο σύνολα δεδομένων το οποίο θα έχει κοινές τιμές και θα επιτρέπει να δημιουργηθεί μια σχεσιακή ένωση (Gregory, I. N. and Ell, P. S. 2007). Μια παραλλαγή μπορεί να συμβεί όταν στα χωρικά δεδομένα που ψηφιοποιήθηκαν ειδικά για να συνδεθούν σε ένα υπάρχον σύνολο περιγραφικών δεδομένων, είναι εύκολο να προστεθούν μοναδικοί αριθμοί ταυτότητας στα χωρικά δεδομένα καθώς αυτά ψηφιοποιούνται. Σε αυτή την περίπτωση, η προσθήκη ενός πεδίου με τους μοναδικούς αριθμούς ταυτότητας στα περιγραφικά δεδομένα πριν την ψηφιοποίηση των χωρικών δεδομένων, και στη συνέχεια η απόδοση αυτών των ίδιων αριθμών ταυτότητας στα χωρικά δεδομένα καθώς ψηφιοποιούνται, μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση χρόνου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 54

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, είναι σημαντικό να αποθηκεύονται τα περιγραφικά δεδομένα στο πλέον κατάλληλο πακέτο λογισμικού, και όχι κατ 'ανάγκη να εισάγονται στο ΓΣΠ. Σχεδόν όλα τα λογισμικά ΓΣΠ το επιτρέπουν αυτό και είναι κάτι που ενισχύει σε μεγάλο βαθμό τη λειτουργικότητα και την ευκολία χρήσης της βάσης δεδομένων που προκύπτει. 3.6 ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ Είτε μέσω σάρωσης είτε μέσω ψηφιοποίησης, για να μπορούν τα δεδομένα να χρησιμοποιηθούν σε ένα ΓΣΠ μπορεί να απαιτηθούν μέχρι και τρία επιπλέον στάδια: 1. Η γεωαναφορά για να μετατραπούν οι συντεταγμένες της ψηφιοποίησης σε συντεταγμένες σε τοπογραφικό (γεωγραφικό) σύστημα αναφοράς. 2. Η εισαγωγή του κατάλληλου προβολικού συστήματος. 3. Η συνένωση συνεχόμενων ηλεκτρονικών φύλλων χάρτη μαζί, πιθανότατα με τη διαδικασία του rubber - sheeting, για να δημιουργηθεί ένα ενιαίο layer το οποίο θα αποτελείται από αρκετά φύλλα χάρτη. 3.6.1 Γεωαναφορά Η διαδικασία της γεωαναφοράς αποτελεί θεμελιώδη λειτουργία του ΓΣΠ. Δίνει σε κάθε layer πραγματικές γεωγραφικές συντεταγμένες της περιοχής μελέτης, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει υπολογισμός των αποστάσεων, των περιοχών και των γωνιών σε πραγματικές μονάδες. Έτσι το layer μπορεί να ενσωματωθεί με οποιοδήποτε άλλα layers πληροφοριών της περιοχής που διαθέτουν επίσης πραγματικές συντεταγμένες. Η γεωαναφορά γίνεται με την προσθήκη ενός αριθμού σημείων ελέγχου (control points), μερικές φορές γνωστά ως tic σημεία, στο layer. Συνήθως χρησιμοποιούνται τέσσερα σημεία και, στην ιδανική περίπτωση, αυτές είναι οι τέσσερις γωνίες του φύλλου χάρτη. Σε αυτά στη συνέχεια εισάγονται πραγματικές συντεταγμένες, όπως το γεωγραφικό πλάτος και μήκος, διαδικασία που προϋποθέτει ότι το λογισμικό γνωρίζει τόσο τις αρχικές συντεταγμένες των σημείων ελέγχου, όσο και τις πραγματικές τους συντεταγμένες. Στη συνέχεια, με ένα μαθηματικό μετασχηματισμό γίνεται μετατροπή όλων των συντεταγμένων του layer στις πραγματικές συντεταγμένες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 55

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εικόνα 3.7: Γεωαναφορά μεταξύ ιστορικού χάρτη (vector δεδομένα) και σύγχρονης φωτογραφίας (raster δεδομένα) (Geocoding in ARCGIS, 2004) Η γεωαναφορά ωστόσο αποτελεί επίσης μια σημαντική πηγή πιθανών σφαλμάτων. Εάν το χαρτί στο φύλλο χάρτη παραμορφώνεται με οποιονδήποτε τρόπο, ή ο χάρτης δεν έχει τοποθετηθεί εντελώς επίπεδα στον ψηφιοποιητή ή το scanner, ή υπάρχει οποιαδήποτε ανακρίβεια στην ψηφιοποίηση των σημείων ελέγχου ή στις πραγματικές συντεταγμένες, θα οδηγήσει σε σφάλμα κατά τη διαδικασία γεωαναφοράς. Αυτό το σφάλμα θα παραμείνει ως θεμελιώδες μέρος του προκύπτοντας layer (Gregory, I. N. and Ell, P. S. 2007). Οι περισσότεροι σύγχρονοι χάρτες περιέχουν ένα σαφή κάνναβο (grid) που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ληφθούν τα σημεία ελέγχου, σε αντίθεση με τους παλαιότερους χάρτες, με αποτέλεσμα την πρόκληση προβλημάτων. Μια λύση είναι να αναζητηθούν χαρακτηριστικά στον παλιό χάρτη, τα οποία υπάρχουν επίσης σε ένα σύγχρονο χάρτη, όπως είναι π.χ. η θέση των εκκλησιών. Σε κάθε περίπτωση τα χαρακτηριστικά θα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 56

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ πρέπει να επιλέγονται με προσοχή, καθώς μπορεί να έχουν μετακινηθεί με την πάροδο του χρόνου. Τα επιλεγμένα χαρακτηριστικά χρησιμοποιούνται ως σημεία ελέγχου και ψηφιοποιούνται χρησιμοποιώντας τη θέση τους από τον αρχικό χάρτη, με τις πραγματικές γεωγραφικές τους συντεταγμένες που λαμβάνονται από έναν αντίστοιχο σύγχρονο χάρτη. Ένας παλαιός χάρτης είναι σχεδόν αδύνατο να ευθυγραμμιστεί τέλεια στα σύγχρονα συστήματα συντεταγμένων, επειδή οι μέθοδοι χαρτογράφησης πριν από την εποχή της αεροφωτογραφίας συνήθως απεικονίζουν την κλίμακα, τη γωνία, την απόσταση και την κατεύθυνση των γεωγραφικών δεδομένων με πολύ μεγάλες ανακρίβειες. Ωστόσο, για τις περισσότερες εφαρμογές ΓΣΠ, η αξία των ιστορικών πληροφοριών που περιέχονται στους έντυπους χάρτες αντισταθμίζει τα υπόλοιπα σφάλματα που εμφανίζονται στη γεωαναφορά. Πρέπει να σημειωθεί ότι η γεωαναφορά δεν βελτιώνει απαραιτήτως έναν ιστορικό χάρτη, και άρα δεν τον κάνει περισσότερο ακριβή. Κατά τη διαδικασία μετατροπής του αρχικού χάρτη στην ψηφιακή του μορφή, η γεωαναφορά αλλάζει τις γραμμές και τα σχήματα, την απόσταση μεταξύ των αντικειμένων, την αισθητική του χάρτη και την αξία του ως πολιτιστικό χειροποίητο τεχνούργημα. Ιδανικά, για την απόκτηση όλων των απεικονιζόμενων πληροφοριών, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο παραμορφωμένος, ψηφιακός παλαιός χάρτης μαζί με τη σκαναρισμένη εικόνα του αρχικού χάρτη, καθώς η ίδια η αδυναμία της τέλειας ευθυγράμμισης των ιστορικών χαρτών με τους σύγχρονους χάρτες μπορεί να αποδώσει περαιτέρω ιστορικές πληροφορίες (Rumsey, D. and Williams, M. 2002). Τα τελευταία χρόνια, με την καινοτομία των μερικώς διαφανών raster επιπέδων στο ΓΣΠ (partially transparent raster layers), μπορούν να παραχθούν σύνθετοι χάρτες που απεικονίζουν τον διαχρονικό μετασχηματισμό μιας περιοχής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 57

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3.6.2 Εισαγωγή προβολικού συστήματος Τα προβολικά συστήματα χρησιμοποιούνται για να απεικονίζουν ή να προβάλλουν σημεία που ανήκουν σε μια επιφάνεια αναφοράς πάνω σε μια άλλη. Με τον τρόπο αυτό τα γεωμετρικά ή φυσικά χαρακτηριστικά της πρώτης επιφάνειας μεταφέρονται (μέσω μιας αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας) πάνω στη δεύτερη. Η χρήση διαφορετικών προβολικών συστημάτων μπορεί να προκαλέσει παραμορφώσεις στον χάρτη. Σε περίπτωση που το πρωτότυπο διαθέσιμο χαρτογραφικό υλικό αποτελείται από χάρτες διαφορετικών προβολικών συστημάτων, τότε είναι απαραίτητο, αφού επιλεγεί το προβολικό σύστημα αναφοράς του ΓΣΠ, να γίνουν μετασχηματισμοί όλων των χαρτογραφικών δεδομένων που δεν αναφέρονται σε αυτό, έτσι ώστε το τελικό ψηφιακό υπόβαθρο του ΓΣΠ να είναι ενιαίο (Καπαγερίδης, Ι. 2006). Μόλις ένα layer έχει γεωαναφερθεί, είναι σκόπιμο να δοθεί ένα σύγχρονο προβολικό σύστημα στον χάρτη. Συνήθως, το layer προβάλλεται αρχικά πάνω στο ίδιο προβολικό σύστημα που χρησιμοποιήθηκε στο χάρτη αναφοράς. Το λογισμικό των ΓΣΠ απλοποιεί τη χρήση των προβολικών συστημάτων, καθιστώντας εύκολες τις απαραίτητες μετατροπές. 3.6.3 Διαδικασία Rubber Sheeting Οι ανακρίβειες των γεωμετρικών στοιχείων των ιστορικών χαρτών καθιστούν πολύ δύσκολη τη σύγκριση των χαρακτηριστικών τους με την υφιστάμενη κατάσταση. Αυτό το μειονέκτημα επιλύεται με την ενσωμάτωση των ιστορικών χαρτών στο ΓΣΠ μετά από rubber sheeting μετασχηματισμό, δηλ. γεωμετρική διόρθωση τους. Ο μετασχηματισμός αυτός κάνει δυνατή τη σύγκριση και την επικάλυψη πολλαπλών φύλλων χάρτη από διαφορετικές χρονικές περιόδους. Επιπλέον, προσδίδει τις κλίμακες χαρτών στους ιστορικούς χάρτες και μπορεί να κάνει δυνατή την επικάλυψη των σημερινών ισοϋψών στους ιστορικούς χάρτες (Shimizu, E. and Takashi, F.) Κατά τη διαδικασία του rubber sheeting, ένα φύλλο χάρτη τεντώνεται και στρέφεται σε διάφορες κατευθύνσεις για να ενωθεί ακριβώς με το παρακείμενο φύλλο χάρτη. Η βασική διαδικασία στηρίζεται συνήθως στην εύρεση γραμμών που συνεχίζουν από το ένα φύλλο χάρτη στο άλλο. Ο χειριστής επιλέγει τις γραμμές από το layer στις οποίες θα γίνει rubber sheeting, και υποδεικνύει με ποιες γραμμές από το παρακείμενο layer θα ενωθούν (Gregory, I. N. and Ell, P. S. 2007). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 58

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εφόσον οι αρχικές έρευνες ήταν ακριβείς, η ψηφιοποίηση έγινε με ακρίβεια και η γεωαναφορά έγινε σωστά, το σφάλμα που τελικά εισάγεται κατά τη διαδικασία rubber sheeting πρέπει θεωρητικά να είναι ελάχιστο. Ωστόσο, με τους ιστορικούς χάρτες, δεν είναι πάντα δυνατή η επίτευξη αυτών των υψηλών στόχων ακριβείας. 3.7 ΟΠΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΓΣΠ Η παραγωγή χαρτών αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των ΓΣΠ και η χρήση των χαρτών για την εξερεύνηση και την παρουσίαση των δεδομένων με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης των ΓΣΠ, αποτελεί βασικό μέρος της εργαλειοθήκης ΓΣΠ. Τα εξαγόμενα προϊόντα αποτελούν κάτι περισσότερο από την απλή χαρτογράφηση: γραφήματα, πίνακες, καθώς και όλες οι συμβατικές μέθοδοι παρουσίασης δεδομένων αποτελούν επίσης έγκυρα και χρήσιμα εργαλεία. Στη χαρτογράφηση, η τεχνολογία των ΓΣΠ χρησιμοποιείται για να περιγράψει και να προτείνει εξηγήσεις για τις χωρικές επιδράσεις του υπό εξέταση θέματος. Η δυνατότητα αυτή δημιουργεί ένα τεράστιο πεδίο για τη διερεύνηση και παρουσίαση των ιστορικών θεμάτων που σχετίζονται άμεσα με το γεωγραφικό χώρο αναφοράς, σε αντίθεση με το παρελθόν (Gregory, I. N. 2003). 3.7.1 Δημιουργία χαρτών Ο χάρτης αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο παρουσίασης των χωρικών πληροφοριών. Η ιστορία της χαρτογραφίας είναι μακρά, αποτελεί δε τόσο μια επιστήμη όσο και μια τέχνη. Από επιστημονική άποψη, ο ρόλος της χαρτογραφίας είναι να παρουσιάσει τα χαρακτηριστικά στην επιφάνεια της γης με ακρίβεια και αντικειμενικότητα. Από καλλιτεχνική άποψη, ο ρόλος της είναι να παρουσιάσει αυτές τις πληροφορίες με ένα τρόπο που είναι τόσο επικοινωνιακός, όσο και οπτικά ευχάριστος. Αυτοί οι δύο ρόλοι είναι ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενοι, και απαιτείται εξειδικευμένη χρήση των χαρτογραφικών προτύπων για την εξισορρόπησή τους (Buckler, J. 1998). Τα περισσότερα πακέτα λογισμικού ΓΣΠ καθιστούν εύκολη την παραγωγή βασικών χαρτών. Αυτό σημαίνει ότι σχεδόν αμέσως μόλις τα δεδομένα είναι σε μορφή ΓΣΠ, οι μελετητές είναι σε θέση να τα αναλύσουν και να τα εξερευνήσουν μέσα από χάρτες. Οι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 59

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ χάρτες μπορούν να τελειοποιηθούν και να επανασχεδιαστούν εκ νέου πολλές φορές ως μέρος της ερευνητικής διαδικασίας, δίνοντας στον ερευνητή τη δυνατότητα να αποκτήσει μια εις βάθος κατανόηση των χωρικών τύπων που περιέχουν τα δεδομένα. Στο τέλος της ερευνητικής διαδικασίας, η παραγωγή των χαρτών για δημοσίευση, είτε σε χαρτί, είτε σε ηλεκτρονική πλέον μορφή, είναι μια σχετικά απλή διαδικασία. Ένας χάρτης μπορεί να θεωρηθεί ως μια αφαιρετική παρουσίαση του κόσμου. Παρουσιάζει σύνθετες πληροφορίες σχετικά με ένα ή περισσότερα φαινόμενα με κατανοητό τρόπο, και αποτελεί επίσης μια έγκυρη εικόνα των υποκείμενων δεδομένων. Για να γίνει αυτό αποτελεσματικά, πρέπει να ακολουθείται μια σειρά από γενικούς κανόνες (Gregory, I. N. 2003): 1. Ο χάρτης πρέπει να περιέχει όσες περισσότερες λεπτομέρειες είναι αναγκαίες, αλλά όχι τόσο πολλές ώστε το θέμα του να γίνεται δυσδιάκριτο, υπερβολικά «γεμάτο» ή περίπλοκο. 2. Ένας χάρτης θα πρέπει να είναι κατανοητός από μόνος του, χωρίς να είναι απαραίτητη η αναφορά σε συνοδευτικά κείμενα. Για το σκοπό αυτό χρειάζεται έναν τίτλο, ένα υπόμνημα και την κλίμακα. Το υπόμνημα θα πρέπει να εξηγεί όλα τα σύμβολα και τη σκίαση που χρησιμοποιείται στο χάρτη. 3. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται για τους συμβολισμούς πρέπει να είναι κατάλληλη για τα δεδομένα που παρουσιάζονται. 4. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται και η σκίαση θα πρέπει να είναι αυτονόητα, ώστε να ελαχιστοποιείται η ανάγκη του χρήστη του χάρτη να ανατρέχει στο υπόμνημα (για παράδειγμα, η παρουσίαση των υδάτινων επιφανειών θα πρέπει να είναι χρώματος μπλε). 5. Αν ένα σύστημα σκίασης χρησιμοποιείται για να παρουσιάσει μια θεματική ιεραρχία, τα χαρακτηριστικά στο κάτω μέρος της ιεραρχίας θα πρέπει να σκιάζονται με ανοιχτότερα χρώματα, αυτά στην κορυφή με σκουρότερα, και θα πρέπει να υπάρχει σαφής και αυτονόητη χρωματική εξέλιξη στην θεματική ιεραρχία. Έτσι, αν τα δεδομένα κατατάσσονται σε τιμές μικρότερες από 10, 10 έως 20, 20 έως 30 κ.ο.κ., η "λιγότερο από 10" κλάση θα έχει κανονικά την ελαφρύτερη σκίαση και οι φωτοσκιάσεις θα γίνουν πιο σκούρες καθώς οι τιμές γίνονται υψηλότερες. 6. Όπου μια συνεχής μεταβλητή (π.χ. το ποσοστό ανεργίας), υπο-διαιρείται σε διακριτές κλάσεις, πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα τόσο στην επιλογή του ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 60

ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ αριθμού των κλάσεων, όσο και στο πώς αυτές ορίζονται. Σε γενικές γραμμές, για γκρίζας κλίμακας χάρτες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται όχι περισσότερο από τέσσερις ή πέντε κλάσεις. Όπου υπάρχει διαθέσιμη χρωματική κλίμακα, οι κλάσεις μπορεί να αυξηθούν εάν είναι απαραίτητο, αλλά ποτέ σε περισσότερες από δέκα. Τα χρονικά διαστήματα δεν θα πρέπει να επιλεγούν αυθαίρετα, αλλά πρέπει να βασίζονται σε ορισμένα χαρακτηριστικά των δεδομένων. 3.7.2 Κινούμενη και διαδραστική απεικόνιση Το ψηφιακό animation είναι ένα πεδίο που έχει πολλά να προσφέρει στους ιστορικούς. Οι παραδοσιακοί έντυποι χάρτες είναι φτωχοί στην παρουσίαση των αλλαγών με την πάροδο του χρόνου, σε αντίθεση με την κίνηση (animation) εικόνας που μπορεί να παρέχει αυτή τη δυνατότητα. Υπάρχουν πολλές σύγχρονες μορφές αρχείων που επιτρέπουν τη δημιουργία κινούμενων σχεδίων, από κινούμενα GIF, όπου μια σειρά GIF εικόνες ενώνονται διαδοχικά, μέχρι πιο πολύπλοκες μορφές βίντεο, όπως AVI, MPEG κ.λπ. Ωστόσο, αν και τα τεχνικά ζητήματα που σχετίζονται με την παραγωγή animations είναι καλά ανεπτυγμένα, σε σχέση με τα χαρτογραφικά θέματα βρίσκονται ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Η κινούμενη εικόνα μπορεί να παρουσιάσει περισσότερα στοιχεία από μια απλή χρονοσειρά γεγονότων. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να δείξει διαφορετικές απόψεις του πεδίου, ή ακόμα και να παρουσιάσει την επιφάνεια μελέτης από ψηλά, μέσω των εικονικών τοπίων. Η τεχνική αυτή εφαρμόζεται ιδιαίτερα στα ψηφιακά μοντέλα εδάφους, όπου μπορούν να έχουν ενσωματωθεί τόσο ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία, όσο και σύγχρονα γεωγραφικά δεδομένα. Όπως και με τα κινούμενα σχέδια, η προοπτική αυτή αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περιοχή έρευνας για την ιστορική γεωγραφία, αλλά πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι το τελικό αποτέλεσμα στοχεύει ουσιαστικά στη μετάδοση πληροφοριών και όχι μόνο στην παρουσίαση εντυπωσιακών γραφικών (Gregory, I. N. 2003). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 61

ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 4.1 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΩΣ ΤΟΝ 15o ΑΙΩΝΑ Ο όρος «συνοικία» αποτελεί απόδοση του τουρκικού mahalle, αντίστοιχος με τη βυζαντινή «γειτονιά» και τη σημερινή «ενορία» (Βάρνας, Φ. 2009). Όπως συνέβαινε και με άλλες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη Θεσσαλονίκη η συνοικία εκτός από βασική χωροταξική μονάδα είχε και φορολογική σημασία. Η καταγραφή των συνοικιών γινόταν από τη διοίκηση για φορολογικούς λόγους, καθώς οι συνοικίες αποτελούσαν διοικητικά υποσύνολα της πόλης. Ως εκ τούτου, μια συνοικία ως φορολογική μονάδα μπορεί να μην αντιστοιχούσε πάντα σε μια γεωγραφική περιοχή. Επειδή δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί πότε μια συνοικία είχε μόνο γεωγραφική ή μόνο φορολογική σημασία, στα οθωμανικά κατάστιχα που έχουν διασωθεί και προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη διοικητική και εθνογραφική δομή της Θεσσαλονίκης, οι ονομασίες των συνοικιών συνήθως χρησιμοποιούνται με τη γεωγραφική σημασία τους (Κοτζαγεώργης, Φ.Π. 2012). Μέσα από διαδοχικές απογραφές που διασώζονται στα φορολογικά κατάστιχα, μπορεί να διαπιστωθεί ποιες συνοικίες βρισκόταν σε λειτουργία σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, όπως και ποιες εθνότητες κατοικούσαν ανά συνοικία. Κάθε συνοικία αποτελούσε μια ενότητα με κέντρο τον χώρο λατρείας της περιοχής (τζαμί, εκκλησία, συναγωγή), από τον οποίο έπαιρνε και το όνομά της. Ο χώρος αυτός συνήθως ήταν το πρώτο τζαμί που ιδρυόταν ή χτιζόταν στην περιοχή, ή προϋπήρχε ως εκκλησία. Από τους ρωμαϊκούς ακόμη χρόνους υπάρχουν αναφορές για την παρουσία Εβραίων στην πόλη χωρίς να αναφέρονται συγκεκριμένες περιοχές κατοικίας τους. Η συγκέντρωσή τους σε συνοικίες γίνεται κατά την Βυζαντινή εποχή, όταν λόγω θρησκευτικών διώξεων από τους Χριστιανούς άρχισαν να συγκεντρώνονται όλο και περισσότεροι γύρω από τις συναγωγές τους στην κάτω πόλη, κοντά στα παραθαλάσσια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 62

ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ τείχη (Φωτιάδης, Π. 2000). Στα μέσα του 12 ου αι. αναφέρεται πάνω από την Εγνατία, κοντά στην Παναγία Χαλκέων, συνοικία που ονομαζόταν «της παλιάς Εβραϊδας». Η δεύτερη συνοικία που δημιουργήθηκε πολύ αργότερα, ήταν η συνοικία Baru στα τέλη του 14 ου αι. Έτσι, πριν τη μαζική έλευση των Εβραίων το 1492 υπήρχαν ήδη οι 2 πρώτες εβραϊκές συνοικίες (Κωνσταντινίδου, Φ. 2011). Μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, η πόλη αναφέρεται ως ιδιαίτερα αραιοκατοικημένη (Ζαχαρόπουλος, Ν. 1995, Αναγνώστης, Ι. 1997). Οι Έλληνες που είχαν παραμείνει (καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι είχαν καταφέρει να φύγουν πριν την άλωση), κατοικούσαν σε ελάχιστα τμήματα της πόλης. Ο κατακτητής σουλτάνος Μουράτ Β εφάρμοσε ένα πρόγραμμα εποικισμού της πόλης προκειμένου να την καταστήσει και πάλι σημαντικό αστικό κέντρο της Μακεδονίας: διέταξε όσους κατοίκους είχαν φύγει να επιστρέψουν στην πόλη και παράλληλα μετέφερε στη Θεσσαλονίκη 1,000 οικογένειες Τούρκων από τα Γιαννιτσά (Τσάρας, Γ. 1985, Καμινιάτης, Ι. 2000). Ως βάση για την εγκατάσταση των νέων κατοίκων χρησιμοποιήθηκαν οι παλιές βυζαντινές συνοικίες οι οποίες σύντομα επεκτάθηκαν, ενώ αρκετές διαιρέθηκαν σε επιμέρους συνοικίες. Για μια μεγάλη χρονική περίοδο, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι συνυπήρχαν στις κατοικημένες περιοχές, ως τον 16 ο αι. οπότε οι Χριστιανοί κάτοικοι άρχισαν να συγκεντρώνονται στις ίδιες περιοχές όπου παρέμειναν και στους επόμενους αιώνες. 4.2 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΝ 15 ο ΑΙΩΝΑ Η βασική πηγή αναφοράς για τη γεωγραφική κατανομή των κατοίκων της Θεσσαλονίκης σε συνοικίες ανά εθνότητες τον 15 ο αι., είναι ένα κατάστιχο αναλυτικής καταγραφής του πληθυσμού της πόλης (Δημητριάδης, Β. (1) 1983) στο οποίο καταγράφονται ονομαστικά όλοι οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης για το έτος 1478, χωριστά οι Μουσουλμάνοι και οι Χριστιανοί, ανάλογα με την περιοχή κατοικίας τους. Παρά τη μετατροπή των περισσότερων εκκλησιών σε τζαμιά, 50 χρόνια μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης οι συνοικίες έχουν καταγραφεί με τα ελληνικά τους ονόματα τα οποία προέρχονται συνήθως από τις εκκλησίες που προϋπήρχαν σε κάθε περιοχή. Οι Μουσουλμάνοι ήταν χωρισμένοι σε cema at (κοινότητες, ομάδες) με κέντρο ένα συνοικιακό τζαμί χωρίς μιναρέ (mescid). Αυτό σημαίνει ότι είχαν εγκατασταθεί στην ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 63

ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ πόλη πρόσφατα, συνήθως μετά από αναγκαστική εκτόπιση, και φορολογικά τουλάχιστον δεν ανήκαν ακόμη σε κάποια συνοικία. Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης που αναφέρονται το 1478 ήταν 11 συνολικά: Αγίας Πελαγίας (Ayo Pelaya), Αγίου Δημητρίου (Ayo Dimitri), Αγίου Ισαάκ (Ayo Sayakia), Αγίου Μηνά (Ayo Mine), Ασωμάτων (Asomat), Αχειροποιήτου (Ahiropit), Γιάννη Μαύρου Κάλη, Ιπποδρομίου (Podrom), Καταφυγής (Ketafi), Ομφαλού (Ofalo), Χρυσή. Σε καθεμιά από τις συνοικίες αυτές λειτουργούσαν από 1 ως 4 τζαμιά και συνοικιακά τεμένη, τα περισσότερα από τα οποία προϋπήρχαν ως εκκλησίες. Σύμφωνα με τα στοιχεία του καταστίχου του 1478, ο πληθυσμός των Μουσουλμάνων ήταν 4,320 κάτοικοι και των Χριστιανών 6,094 κάτοικοι. Λόγω της μετατροπής των περισσότερων εκκλησιών σε τζαμιά, οι Μουσουλμάνοι κατοικούσαν σε πολύ μεγαλύτερη έκταση της πόλης σε σχέση με τους Χριστιανούς. Όπως φαίνεται στον Χάρτη 4.1, και στον Πίνακα 4.1 ο πληθυσμός των περισσότερων συνοικιών ήταν μικτός, χριστιανικός και μουσουλμανικός. Αμιγώς χριστιανική ήταν η μικρή συνοικία του Γιάννη Μαύρου Κάλη 1 και αμιγώς μουσουλμανικός ήταν ο πληθυσμός της συνοικίας του Αγίου Ισαάκ. Οι Μουσουλμάνοι υπερείχαν πληθυσμιακά των Χριστιανών στις συνοικίες Ομφαλού και Αγίου Δημητρίου, συνοικίες που βρισκόταν στην βορειοδυτική πλευρά της πόλης. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός Μουσουλμάνων καταγράφεται στη συνοικία του Ομφαλού (600), ενώ οι περισσότεροι Χριστιανοί καταγράφονται στις συνοικίες Αγίας Πελαγίας (950), Ιπποδρομίου (992) και Ασωμάτων (935). Στη συνοικία της Καταφυγής ο πληθυσμός των Μουσουλμάνων (545) ήταν περίπου ίσος με τους Χριστιανούς (530 κάτοικοι). Αν και προφανώς υπήρχαν και Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη το 1478, δεν καταγράφεται στο σχετικό κατάστιχο η παρουσία τους, ούτε αναφέρεται η ύπαρξη εβραϊκών συνοικιών. Αυτό οφείλεται κύρια στο ό,τι η μεγάλη μάζα των Εβραίων εγκαταστάθηκε στην πόλη λίγα χρόνια αργότερα, μετά το 1490, μετά την απέλαση των Εβραίων από την Ισπανία και από άλλες περιοχές της Δυτικής Ευρώπης (Σικελία, Σαρδηνία, Ναβάρα, Προβηγκία, Νάπολη) (Μεσσίνας, Η. 1998, Τζιουμάκης, Γ. 2009). Με την ίδρυση των συναγωγών τους άρχισε και η συγκέντρωσή τους στις συνοικίες που δημιουργούνταν γύρω από τις συναγωγές. 1 Η τοποθεσία της δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια επειδή λόγω του χριστιανικού στοιχείου της δεν υπήρχε κάποιο τέμενος έτσι ώστε να προσδιοριστεί η θέση της (Δημητριάδης, Β. (1) 1983) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 64

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 65

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Κατά τον 15 ο αι. καταγράφεται η μεγαλύτερη οικιστική εξάπλωση των Εβραίων γύρω από τις συνοικίες Ez-Haim και Baru. Στα τέλη του 15 ου αι. δημιουργείται η συνοικία Pulya (Κωνσταντινίδου, Φ. 2011). Πίνακας 4.1: Κατανομή των κατοίκων της Θεσσαλονίκης ανά εθνότητα για το έτος 1478 Α/Α ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1478 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ 1 Αγίου Δημητρίου 480 263 2 Αγίου Ισαάκ 125-3 Αγίου Μηνά 425 490 4 Αγίας Πελαγίας 320 950 5 Ασωμάτων 405 935 6 Αχειροποιήτου 360 663 7 Γιάννη Μαύρου Κάλη - 167 8 Ιπποδρομίου 540 992 9 Καταφυγής 545 530 10 Ομφαλού 600 392 11 Χρυσή 520 712 ΣΥΝΟΛΟ 4,320 6,094 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 4.3 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΝ 16 ο ΑΙΩΝΑ Αντίστοιχη πηγή αναφοράς για την εξέλιξη των συνοικιών του 1478, αποτελεί ένα άλλο κατάστιχο απογραφής των κατοίκων της Θεσσαλονίκης το οποίο συντάχθηκε στις αρχές του 16 ου αι. (έτος 1525) και στο οποίο καταγράφονται όλοι οι κάτοικοι ανά συνοικία (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Εφαρμόζοντας μια συστηματική πολιτική μεταφοράς των πληθυσμών, οι μουσουλμάνοι αναδιάταξαν τις εθνοτικές ομάδες στον χώρο εντός των τειχών, παραχωρώντας την ανατολική περιοχή στους Χριστιανούς και κρατώντας για τους ίδιους τα υψώματα του λόφου, στην Πάνω πόλη. Το 1525 καταγράφονται 42 συνοικίες, 32 μουσουλμανικές και 10 χριστιανικές, οι οποίες παρουσιάζονται αναλυτικά στη συνέχεια. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 66

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.3.1 Χριστιανικές συνοικίες τον 16 ο αιώνα Κατά τον 16 ο αι., οι χριστιανικές συνοικίες διατηρούσαν ακόμη τις ονομασίες της προηγούμενης καταγραφής (του έτους 1478) αλλά είχαν μειωθεί αισθητά τα όρια των περιοχών τους και πλαισιωνόταν από νέες, αμιγώς μουσουλμανικές συνοικίες (Δημητριάδης, Β. 1979). Όπως φαίνεται στον Χάρτη 4.2, οι χριστιανικές συνοικίες κατανέμονταν διάσπαρτα στα όρια της Θεσσαλονίκης αλλά οι περισσότερες βρισκόταν πάνω και κάτω από τον άξονα της οδού Εγνατίας. Μόνο 3 από τις 10 χριστιανικές συνοικίες βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της πόλης: οι συνοικίες Χρυσή και Ομφαλού στα βορειοδυτικά και η συνοικία των Ασωμάτων στα βορειοανατολικά. Στις επόμενες δεκαετίες άλλαξαν όλες οι ονομασίες των χριστιανικών συνοικιών και στη θέση πολλών από αυτές δημιουργήθηκαν μουσουλμανικές κι εβραϊκές συνοικίες που διατηρήθηκαν ως την απελευθέρωση της πόλης (Χεκίμογλου, Ε. 1999). Πίνακας 4.2: Οι Χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1525 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1525 1 Αγίου Δημητρίου 2 Αγίου Μηνά 3 Αγίας Πελαγίας 4 Ασωμάτων 5 Αχειροποιήτου 6 Γιάννη Μαύρου Κάλη 7 Ιπποδρομίου 8 Ομφαλού 9 Καταφυγής 10 Χρυσή Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 Ο χριστιανικός πληθυσμός προφανώς ενισχύθηκε με την εγκατάσταση αποίκων και από άλλες περιοχές, καθώς τον 15 ο αι. καταγράφεται αύξησή του στο σύνολο των κατοίκων, ποσοστό περίπου 26% (Πίνακας 4.3). Ωστόσο, η αύξηση αυτή δεν ήταν γραμμική ανά συνοικία, καθώς καταγράφεται μείωση των Ελλήνων σε κάποιες συνοικίες (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 67

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Σύμφωνα με τα στοιχεία απογραφής των χριστιανών κατοίκων τα έτη 1500 και 1568 (Κοτζαγεώργης, Φ.Π. 2012), προκύπτουν τα εξής: α) Μετά το 1525 χάνεται σταδιακά ο βυζαντινός χαρακτήρας των χριστιανικών συνοικιών. Στις απογραφές των ετών 1478, 1500 και 1525, οι χριστιανικές συνοικίες αναφέρονται με τα ίδια ονόματα. Στην απογραφή του 1568 ωστόσο, διατηρούνται μόνο τα ονόματα των συνοικιών Ιπποδρομίου, Αχειροποιήτου, Χρυσής και Αγίου Δημητρίου. Δημιουργούνται νέες συνοικίες, καθώς καταγράφονται χριστιανοί κάτοικοι στις συνοικίες Aya Sofya Cedid, Hammam-I Cedid, Ishakiye, Kaponioglu, Londaritu Cedid, Moskopulu, Panarit, Yeni Kilise και Yilan Mermer Cedid. β) Στις απογραφές του 16 ου αι. (έτη 1500, 1525, 1568) αναφέρονται ομάδες χριστιανών συγκεντρωμένοι σε κοινότητες (cema at) σύμφωνα με το επάγγελμά τους. Πρόκειται για τα cema at εργατών αλυκών (tuzeciyan, tuzeciyan-i mensuh, tuzeciyan I Istelos), επισκευαστών (meremetciyan), πυροβολητών (zenburekciyan), Χριστιανών του κάστρου (kala), ομάδα διαφόρων (muteferrika). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 68

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 69

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.3.1.1 Μεταβολή της πληθυσμιακής πυκνότητας στις Χριστιανικές συνοικίες μεταξύ του 15 ου και 16 ου αιώνα, με τη χρήση ΓΣΠ Η μικρότερη αύξηση χριστιανικού πληθυσμού καταγράφηκε στη συνοικία της Καταφυγής (περίπου 1%) και η μεγαλύτερη στη συνοικία της Αγίας Πελαγίας (περίπου 74%) η οποία αποτελούσε την πολυπληθέστερη χριστιανική συνοικία το 1525, αν και δεν σημειώνεται πλέον σε καταγραφή του 1613. Η αμιγώς χριστιανική συνοικία του Γιάννη Μαύρου Κάλη συρρικνώθηκε ραγδαία σε σχέση με την καταγραφή του 1478 (μείωση πληθυσμού περίπου 73%) και αργότερα χάθηκε κάθε ίχνος της (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Εντυπωσιακή ήταν και η μείωση του πληθυσμού στη συνοικία Αγίου Δημητρίου, κατά περίπου 42% σε σχέση με το 1478. Μέσω των εργαλείων ανάλυσης του ΓΣΠ και συγκρίνοντας τη μεταβολή του πληθυσμού με τη μεταβολή της έκτασης ανά συνοικία για τα έτη 1478 και 1525, προκύπτει και η μεταβολή της πληθυσμιακής πυκνότητας για τις χριστιανικές συνοικίες. Συγκεκριμένα, στη βάση δεδομένων του ΓΣΠ, στα layers των συνοικιών 1478 και 1525 δημιουργήθηκε το πεδίο area όπου υπολογίστηκε η έκταση κάθε συνοικίας. Επιπλέον, στο layer για τις συνοικίες του 1525 δημιουργήθηκαν τα πεδία pop1478 και pop1525, όπου συμπληρώθηκαν τα πληθυσμιακά στοιχεία για κάθε χρονική περίοδο (Εικόνα 4.1). Μέσω υπολογιστικών αλγορίθμων προέκυψαν τα ακόλουθα αποτελέσματα: Στον Πίνακα 4.3 παρουσιάζεται η χωροχρονική μεταβολή της έκτασης των χριστιανικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης για τα έτη 1478 1525. Από τα στοιχεία του Πίνακα προκύπτει ότι εκτός από τη συνοικία της Αχειροποιήτου, όλες οι χριστιανικές συνοικίες μείωσαν την έκτασή τους σε ποσοστό πάνω από 50% μεταξύ των δύο ετών αναφοράς. Η μεγαλύτερη εδαφική συρρίκνωση αφορά τις συνοικίες Αγίου Δημητρίου (περίπου 88%) και Χρυσή (περίπου 85%), αντίστοιχα. Σε κάθε χριστιανική συνοικία του 1525, παρά τη δραστική μείωση της έκτασης, η πυκνότητα του πληθυσμού παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Η μεγαλύτερη αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητας σημειώνεται στη συνοικία της Καταφυγής, η έκταση της οποίας μειώθηκε κατά περίπου 75% ενώ ο πληθυσμός της αυξήθηκε μόλις κατά 1% περίπου. Χαρακτηριστική επίσης είναι και η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 70

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ αύξηση της πυκνότητας του πληθυσμού στη συνοικία της Αγίας Πελαγίας, η οποία όπως αναφέρθηκε παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αύξηση του πληθυσμού (περίπου 74%), αλλά και ιδιαίτερα σημαντική μείωση της έκτασής της (περίπου 76%). Εικόνα 4.1: Επιλογή πεδίων του πίνακα δεδομένων για τη μεταβολή της πληθυσμιακής πυκνότητας των Χριστιανικών συνοικιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 71

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πίνακας 4.3: Μεταβολή του πληθυσμού και της έκτασης των Χριστιανικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης μεταξύ του 15 ου και του 16 ου αι. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ Έλληνες κάτοικοι 1478 Έλληνες κάτοικοι 1525 μεταβολή πληθυσμού 1478 / 1525 έκταση συνοικιών 1478 (m 2 ) έκταση συνοικιών 1525 (m 2 ) μεταβολή έκτασης 1478 / 1525 (m 2 ) Αγίας Πελαγίας 950 1,655 74% 441,400 105,736-76% Αγίου Δημητρίου 263 153-42% 148,500 18,245-88% Αγίου Μηνά 490 749 53% 352,900 80,520-77% Ασωμάτων 935 1,053 13% 720,600 234,939-67% Αχειροποιήτου 663 756 14% 155,700 128,284-18% Γιάννη Μαύρου Κάλη 167 45-73% - - - Ιπποδρομίου 992 1,563 58% 374,300 188,914-50% Καταφυγής 530 536 1,10% 115,400 28,824-75% Ομφαλού 392 315-20% 186,500 43,086-77% Χρυσή 712 851 20% 233,900 34,780-85% ΣΥΝΟΛΟ 6,094 7,676 26% 2,729,200 863,328-68% Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά 4.3.2 Μουσουλμανικές συνοικίες τον 16 ο αιώνα Οι αρχικές ομάδες των μουσουλμάνων κατοίκων (cema at) στη διάρκεια του 16 ου αι. είτε μετεγκαταστάθηκαν είτε συγκρότησαν νέες συνοικίες με πλειονότητα μουσουλμανικού πληθυσμού. Σε κατάστιχο των αρχών του 16 ου αι καταγράφονται 39 μουσουλμανικές συνοικίες. Όπως απεικονίζεται στον Χάρτη 4.3, ενώ οι χριστιανικές συνοικίες έτειναν να είναι εκτεταμένες και πολυπληθείς, οι μουσουλμανικές υποδιαιρούνταν σε μικρότερες, με αποτέλεσμα να είναι περισσότερες αριθμητικά και πιο περιορισμένες πληθυσμιακά. Κατά τη διάρκεια του 16 ου αι. οι ονομασίες των μουσουλμανικών συνοικιών προέρχονται πλέον από τα ονόματα των τζαμιών τους ανά περιοχή και οι περισσότερες διατηρήθηκαν ως το τέλος της τουρκοκρατίας. Χωροθετούνται όλες βόρεια της Εγνατίας (Χεκίμογλου, E. 1996), εκτός από τη συνοικία Akce Mescid που βρισκόταν στην περιοχή του Ιπποδρομίου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 72

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Στην καταγραφή του έτους 1525 αναφέρονται συνολικά 40 μουσουλμανικές συνοικίες, 8 από τις οποίες δεν στάθηκε δυνατό να ταυτιστούν γεωγραφικά, λόγω έλλειψης των σχετικών πηγών. Πρόκειται για τις συνοικίες Kalkanci, Saltik Hoca, Bali, Haci Mustafa Duzmece, Haci Kemal, Hizir Dabag, Kasim Celad, Kurd Divane (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Οι ονομασίες των υπολοίπων παρατίθενται στον Πίνακα 4.4 και η κατανομή τους στον Χάρτη 4.3: Πίνακας 4.4: Οι Μουσουλμανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1525 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1525 1 Abdul Malik 2 Abdullah Kadi 3 Ahmed Subasi 4 Akce Mescid 5 Ali Pasa 6 Balaban 7 Balat 8 Cezeri Kasim Pasa 9 Eski Cami i 10 Haci Ahmed 11 Haci Hasan 12 Haci Ismail 13 Haci Musa 14 Haci Mustafa 15 Haci Yakub 16 Hamza Bey 17 Haracci Ali 18 Haracci Kemal 19 Ishak Pasa 20 Kara Haci Oglu 21 Κasimiye 22 Koca Kasim Pasa 23 Musa Halife 24 Mustafa Kazaz 25 Mustafa Pinti Hasan 26 Sari Hatib 27 Saro Muderris 28 Sinancuk 29 Suluca Manastir 30 Tarakci 31 Tarakci Oglu 32 Yahya Bali Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 73

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 74

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.3.3 Εβραϊκές συνοικίες τον 16 ο αιώνα Για τις εβραϊκές συνοικίες δεν υπάρχει σαφής αναφορά και χωροθέτηση στο κατάστιχο του έτους 1525. Όπως προαναφέρθηκε, αρκετοί Εβραίοι κατοικούσαν ήδη στα δυτικά της πόλης κοντά στη θάλασσα, και σταδιακά οι συνοικίες τους άρχισαν να απλώνονται προς το κέντρο, όπου αναπτύσσονταν και οι αγορές (Lowry, H. 1992). Εικάζεται ότι καταλάμβαναν την περιοχή νότια της Εγνατίας μέχρι τη θάλασσα και από την οδό Βενιζέλου ως τη σημερινή οδό Δ. Γούναρη στα ανατολικά (Χάρτης 4.4). Στην περιοχή αυτή ιδρύθηκαν οι παλαιότερες συναγωγές, πολλές από τις οποίες συνέχιζαν να λειτουργούν ως το τέλος της τουρκοκρατίας. Μέχρι τα μέσα του 16 ου αι. καταγράφεται η μεγαλύτερη εξάπλωση των Εβραίων στο κέντρο της πόλης. Στα παλιά σφαγεία ιδρύθηκε η συνοικία Salhane και στα σημερινά Λουλουδάδικα η συνοικία Kulhan. Γύρω από το χαμάμ της περιοχής δημιουργήθηκε ισχυρός εβραϊκός πυρήνας, με αποτέλεσμα τη μετονομασία του χαμάμ σε Yahudi hamam επειδή βρισκόταν σε ισχυρό εβραϊκό περιβάλλον (Χατζητρύφωνος, Ε. 1990). Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκαν οι συνοικίες Aguda, Findik, Kadi, Leviye, Tophane, Yeni Havlu. Στα δυτικά δημιουργήθηκαν 2 συνοικίες, η Malta και η Cedid οι οποίες ξεχώριζαν με το δυτικό τείχος. Με την κατεδάφισή του ενώθηκαν στη συνοικία Malta Cedid, την περιοχή του Φραγκομαχαλά, η οποία κατά πλειονότητα κατοικούνταν από Εβραίους και από παροικία Ευρωπαίων κατοίκων (Φράγκων). Στον Χάρτη 4.5 παρουσιάζεται η συνολική κατανομή των συνοικιών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1525. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 75

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 76

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 77

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Στον Πίνακα 4.5 και στον Χάρτη 4.6 παρουσιάζεται η μετεξέλιξη των συνοικιών του έτους 1525 σε σχέση με τις αρχικές συνοικίες του έτους 1478. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του Πίνακα 4.5, το έτος 1525 παρέμεναν τα ονόματα των συνοικιών του 1478, εκτός από τη συνοικία του Αγίου Ισαάκ η οποία το 1525 είχε μετονομαστεί σε Koca Kasim Pasa. Αποτυπώνεται επίσης έντονα η ιδιαίτερα μεγάλη έκταση που καταλάμβαναν οι συνοικίες του 1478, και ιδιαίτερα οι συνοικίες Ασωμάτων, Αγίου Μηνά, Αγίας Πελαγίας και Ιπποδρομίου (Χάρτης 4.6). Πίνακας 4.5: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης τα έτη 1478 και 1525 (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1478 ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1525 Αγίας Πελαγίας Αγίου Δημητρίου Αγίου Ισαάκ Αγίας Πελαγίας, Αγίου Μηνά*, Αχειροποίητος*, Εβραϊκές συνοικίες* Αγίου Δημητρίου*, Haci Ahmed*, Haci Ismail*, Kasimiye*, Sinancuk Koca Kasim Pasa* Αγίου Μηνά Ασωμάτων Αχειροποιήτου Ιπποδρομίου Καταφυγής Ομφαλού Χρυσή Αγίου Μηνά, Hamza Bey*, Haracci Kemal, Tarakci Oglu* Αγίου Δημητρίου*, Ασωμάτων, Ahmed Subasi, Ali Pasa*, Haci Ismail*, Haci Mustafa, (Imaret) Ishak Pasa, Kasimiye*, Musa Halife, Mustafa Pinti Hasan, Suluca Manastir Αχειροποιήτου, Abdul Malik*, Ali Pasa*, Eski Cami i, Haci Hasan*, Saro Muderris* Αχειροποιήτου*, Ιπποδρομίου, Εβραϊκές συνοικίες*, Akce Mescid Καταφυγής, Abdul Malik*, Abdullah Kadi, Balaban, Balat, Haci Ahmed*, Haci Hasan*, Hamza Bey* Ομφαλού, Haci Yakub, Haracci Ali, Tarakci, Mustafa Kazaz*, Sari Hatib* Χρυσή, Cezeri Kasim Pasa, Haci Musa, Kara Haci Oglu, Mustafa Kazaz*, Sari Hatib*, Tarakci Oglu*, Yahya Bali Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 78

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 79

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.4 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17 ο ΑΙΩΝΑ Κατά τον 17 ο αι. οι συνοικίες Ελλήνων, Αρμενίων κ.λπ. μετατοπίστηκαν προς το νότιο τμήμα της πόλης κάτω από τις μουσουλμανικές συνοικίες, προς το τείχος της Καλαμαρίας (σημερινό Συντριβάνι). Η περιοχή γύρω από την Καμάρα και το Ιπποδρόμιο, δηλαδή το μέσο και το ΝΑ τμήμα της πόλης, αποτελούσε το ισχυρότερο συγκρότημα των χριστιανικών συνοικιών και τον 19 ο αι. Αρχές του 17 ου αι. δημιουργήθηκε η εβραϊκή συνοικία Bedaron και στα μέσα του αιώνα δημιουργήθηκε η επίσης εβραϊκή Rogos (Κωνσταντινίδου, Φ. 2011). Ο Εβλιγιά Τσελεμπή το 1668 αναφέρει σχετικά με τις συνοικίες της Θεσσαλονίκης (Τσελεμπή, Ε. 1994): «Οι μαχαλάδες των σερήδων είναι 48 και, μεταξύ αυτών: το Γάντι Κουλέ, ο μαχαλάς του Βαρντάρ, της Καλαμαριάς, του Χορτάτζ, του Κασίμ Πασά, της Αγια Σοφιάς κ.α. Οι καφίρηδες κι οι αμαρτωλοί μένουν κατά μιλαέτια σε 16 μαχαλάδες. Έτσι, έχουμε μαχαλάδες: Αρμένηδων, Ρωμιών, Φράγκων, Σιρφ (Σέρβοι), Βουλγάρων, καθώς και το μαχαλά των Λατίν μιλετί (γιατί, μαζί με τους άλλους άπιστους, κατοικούν κι αυτοί οι απαίσιοι). Όλες οι κατοικίες των απίστων βρίσκονται κάτω από τους μουσουλμάνικους μαχαλάδες, σ ένα ίσιωμα προς το μέρος της πύλη του τείχους της Καλαμαριάς. Οι τσιφούτικοι μαχαλάδες είναι 56 και βρίσκονται μέσα από την Ισκελέ Καπουσού, κάτω απ τον τοίχο του κάστρου. Τα σπίτια τους είναι άθλια εβραιόσπιτα μακριά από μας αλλά οι μαχαλάδες τους είναι στο κέντρο της αγοράς και πυκνοκατοικημένοι». Σύμφωνα με απογραφές των ετών 1640, 1693 και 1698 (Κοτζαγεώργης, Φ.Π. 2012) οι χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης άλλαξαν το 1640 και παρέμειναν έτσι ως τα τέλη του 17 ου αι., έχοντας εντελώς διαφορετικές ονομασίες από τον προηγούμενο αιώνα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 80

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πίνακας 4.6: Χριστιανικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης το έτος 1640 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1640 1 Αγίου Αθανασίου (Aya Tanasi) 2 Αγίου Κωνσταντίνου (Aya Konstantin) 3 Αγίου Νικολάου (Aya Nikola) 4 Αγίου Υπατίου (Aya Pati) 5 Λαγουδιανής (Lagudyat efraz-i Bayir) 6 Νέας Παναγίας (Panaya-i Kebir) 7 Πλαγιάς (Bayir tahrit-i Cedid) 8 Παναγούδας (Panavuda) 9 Kireyit Πηγή: Κοτζαγεώργης, Φ.Π. 2012 Τα ονόματα των περισσότερων συνοικιών προερχόταν από εκκλησίες που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Η συνοικία του Αγίου Αθανασίου ήταν η πολυπληθέστερη χριστιανική συνοικία και παρέμεινε ως τον 18 ο αι. Η συνοικίας της Λαοδηγήτριας (ή Λαγουδιανής) σημειώνεται ότι προήλθε από τη συνοικία της Πλαγιάς (Bayir Μπαίρι), η οποία μπορεί να ταυτιστεί με τη συνοικία Μονής Βλατάδων (Cavus Manastir), στη θέση της παλιάς συνοικίας των Ασωμάτων. Στα μέσα του 17 ου αι. οι Χριστιανοί ζούσαν συγκεντρωμένοι κατά μήκος των ανατολικών τειχών, στην ευρύτερη περιοχή της Αχειροποιήτου και στην πάνω πόλη, στην περιοχή της Μονής Βλατάδων. Ένα μικρό ποσοστό κατοικούσε προς τα δυτικά της πόλης. Στα τέλη του 17 ου αι., τα έτη 1693 και 1698, διατηρούνταν οι εξής συνοικίες του 1640: Αγίου Αθανασίου, Αγίου Υπατίου, Νέας Παναγίας, Παναγούδας, Πλαγιάς (Κοτζαγεώργης, Φ.Π. 2012). Τόσο για το 1693 όσο και για το 1698 υπάρχουν καταγραφές για τις συνοικίες Χρυσής (Kirsya) και Καταφυγής (Gatafula). Το 1693 αναφέρoνται μεμονωμένα οι συνοικίες Vardar-i Kebir, k Yenikoy an taife-i, ενώ το 1698 και μόνο αναφέρονται οι συνοικίες Yassi Yol maa mah Metrepolid και του Αγίου Κωνσταντίνου. Επίσης το 1693 καταγράφεται μια ομάδα εμπόρων (Taife-i tuccaran, 758 άτομα) και το 1698 μια μεγάλη ομάδα «μεταναστών» (Perakendegan, 1885 άτομα), για τους οποίους δεν αναφέρεται η περιοχή εγκατάστασής τους. Σε σχέση με την οικονομική κατάσταση των φορολογουμένων ανά συνοικία, το 1693 οι περισσότεροι Χριστιανοί μέσης και ανώτερης φορολογικής κατηγορίας κατοικούσαν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 81

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ στις συνοικίες Αγίου Αθανασίου και Καταφυγής. Αυτό θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη οικονομικής και κοινωνικής διαφοροποίησης (Βακαλόπουλος, Κ. 1976), αν θεωρηθεί ότι οι φτωχότεροι Χριστιανοί κατοικούσαν στα ανατολικά, ενώ οι πλουσιότεροι (και παλαιότεροι κάτοικοι) κατοικούσαν στο κέντρο, ανάμεσα σε Μουσουλμάνους και Εβραίους. 4.5 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18 ο ΑΙΩΝΑ Από τα τέλη του 17 ου αι. άρχισε να οριστικοποιείται η γεωγραφική και εθνογραφική κατανομή των κατοίκων της εντός των τειχών της Θεσσαλονίκης, η οποία και διατηρήθηκε ως τις αρχές του 20 ου αι. Ο χριστιανικός πληθυσμός κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών αυξήθηκε μεν, αλλά οι νέοι Χριστιανοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης κατοίκησαν στις παλιές συνοικίες κι έτσι οι χριστιανικές συνοικίες δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες χωροχρονικές μεταβολές μεταξύ 15 ου και 18 ου αι. (Σπανός, Κ. 1988). Είναι ενδιαφέρον το ό,τι τα ονόματα των συνοικιών άλλαξαν μεταξύ του 15 ου και του 17 ου αι. και ακόμα και οι Χριστιανοί δεν χρησιμοποιούσαν πια τα παλιά βυζαντινά ονόματα των συνοικιών τους (Seyyed, M. 2010). Μεταξύ του 18 ου και του 19 ου αι., οι Εβραίοι επικρατούν πληθυσμιακά έναντι των άλλων εθνοτήτων στις συνοικίες Aya Sofya και Kaldirgoc (Κωνσταντινίδου, Φ. 2011). Στον χάρτη που παρουσιάζεται στην Εικόνα 4.2, αποτυπώνεται ο πολεοδομικός ιστός της Θεσσαλονίκης το έτος 1784. Οι κύριες πληροφορίες του χάρτη είναι η γενική κατανομή των εθνοτήτων εντός των τειχών. Οι μουσουλμανικές περιοχές κατοικίας καταλαμβάνουν τη μεγαλύτερη έκταση της πόλης, περίπου τα 2/3. Η περιοχή του Φραγκομαχαλά χαρακτηρίζεται ως συνοικία των Φράγκων. Οι Εβραίοι χωροθετούνται στο κέντρο της πόλης, μέσα από το παραθαλάσσιο τείχος, και οι Έλληνες καταλαμβάνουν το νότιο - ανατολικό άκρο της πόλης, κοντά στην Πύλη της Καλαμαριάς (σημερινό Συντριβάνι), με σημείο αναφοράς την Καμάρα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 82

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Εικόνα 4.2 2 : Η Θεσσαλονίκη το έτος 1784 2 Χάρτης «Plan de la Rade de la ville & Environs de Salonique», 40,6x50,9 εκ., 1784 (Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 83

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.6 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 ο ΑΙΩΝΑ Ως το 1869 η Θεσσαλονίκη διατηρούσε το σχήμα που είχε αναπτύξει στην μακραίωνη ιστορία της, παραμένοντας εντός του βυζαντινού τείχους που από τον 7ο αι. την περιέβαλλε σε μια περίμετρο 8 χιλιομέτρων. Oι κάτοικοι ζούσαν σε χωριστές συνοικίες κατά θρησκεία και εθνική προέλευση, σε επαφή μεταξύ τους αλλά χωρίς ανάμειξη (Βακαλόπουλος, Κ. 1978). Οι μουσουλμανικές συνοικίες καταλάμβαναν την Πάνω Πόλη και ήταν αραιά δομημένες με ήσυχους κήπους. Στις αρχές του 19 ου αι. ο σημαντικότερος τούρκικος μαχαλάς ήταν του Ahmed Subasi που βρισκόταν κοντά στο Τελλί Καπού, στα ΒΑ τείχη. Πολυπληθείς συνοικίες ήταν και οι Akce Mescid, Astarci, Iki Serife, Kasimiye, Koca Kasim Pasa, Mes ud Hasan, Porta Kapi, Saray Atik και Suluca. Σύμφωνα με δύο (2) οθωμανικούς κώδικες που φυλάσσονται στα Ιστορικά Αρχεία της Μακεδονίας, το 1828 στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν 47 μουσουλμανικές συνοικίες, μικρότερες σε έκταση και πιο αραιοκατοικημένες από τις συνοικίες των άλλων εθνοτήτων. Αυτή η μεγαλύτερη κατάτμηση του χώρου των μουσουλμανικών συνοικιών οφείλεται ίσως στην τοπογραφία τους, δύσβατη και ανηφορική, που δεν ευνοούσε τις εκτεταμένες συνοικίες. Υπάρχει επίσης η πιθανότητα οι οθωμανικές αρχές, για λόγους διοικητικής αποτελεσματικότητας, να είχαν παρέμβει με σκοπό να περιορίσουν τον αριθμό των εβραϊκών και χριστιανικών συνοικιών, αφήνοντας τους Μουσουλμάνους να εξαπλωθούν στον αστικό ιστό και να οργανωθούν κατά την κρίση τους, υπό μορφή μικρών ομάδων βασισμένων στις σχέσεις καλής γειτονίας (Αναστασιάδου, Μ. 2008). Η Κάτω Πόλη ήταν ιδιαίτερα πυκνά και άτακτα δομημένη. Οι χριστιανοί ήταν συγκεντρωμένοι γύρω από το παλιό ιπποδρόμιο (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 2008). Οι πλέον εύποροι κάτοικοι έμεναν στις περιοχές Αγίου Νικολάου του Τρανού, Αγίου Υπατίου (Παναγίας Δέξιας), με προεκτάσεις προς τον Άγιο Κωνσταντίνο και τη Νέα Παναγία. Απομονωμένες νησίδες μέσα σε εβραϊκούς κυρίως πληθυσμούς αποτελούσαν οι συνοικίες Αγίας Θεοδώρας, Αγίου Μηνά, Λαοδηγήτριας και Μητροπολίτη (Βακαλόπουλος, Α. 1997). Φτωχικές και αραιοκατοικημένες, περιθωριακές χριστιανικές συνοικίες βρισκόταν στα τέλη του 19 ου αι. μόνο γύρω από τον Αγιο Νικόλαο Ορφανό και τη Λαγουδιανή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 84

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Οι εβραϊκές συνοικίες, όπως και τους προηγούμενους αιώνες, καταλάμβαναν το μεγαλύτερο μέρος της παραλιακής ζώνης και βρισκόταν γύρω από την αγορά (Μέγας, Γ. 1993). Οι Εβραίοι κατανέμονταν σε 16 συνοικίες και οι Χριστιανοί σε 12. Εβραίοι και Χριστιανοί αποτελούσαν πάνω από το 65% του πληθυσμού. Από το 1800 ως το 1840 εγκαταστάθηκαν στην πόλη 165 χριστιανικές οικογένειες και 108 ισραηλιτικές με ευρωπαϊκή υπηκοότητα ή «προστασία» (Θεολόγου, Κ. 2006). Η μεγάλη πλειονότητα των Χριστιανών εγκαταστάθηκε στις πλούσιες γειτονιές του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Νικολάου ή στον Φραγκομαχαλά, και ελάχιστοι στις παραθαλάσσιες φτωχογειτονιές, στο Ιπποδρόμιο ή στη Νέα Παναγία (Μοσκώφ, Κ. 1978). Το 1880 αναφέρονται και οι εβραϊκές και μουσουλμανικές συνοικίες Γεμίν Βαλή, Εσμήκ Πασά, Λεμουγιά, Μουσά Πασά, Μπουρμά Καπού, Νεγέτι χασάν, Χαχάμ, χωρίς όμως να προσδιορίζονται χωροταξικά (Μωραϊτόπουλος, Γ. 1882). 4.7 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Η εικόνα των συνοικιών της Θεσσαλονίκης κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και ως την πυρκαγιά του 1917, αποτυπώνεται αναλυτικά στα τουρκικά φορολογικά κατάστιχα που καταρτίστηκαν το 1906, και στα οποία καταγράφονται αναλυτικά όλες οι χρήσεις γης ανά συνοικία (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Ο αριθμός των συνοικιών ανερχόταν στις 73, από τις οποίες 43 ήταν Τουρκικές, 16 Εβραϊκές, 12 Ελληνικές και 2 περιοχές Αγοράς. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 85

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.7.1 Ελληνικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα Αν και οι Έλληνες ήταν λιγότεροι σε σχέση με τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους, η περιοχή στην οποία ήταν εγκατεστημένοι, στο ανατολικό μέρος της πόλης προς την πύλη της Καλαμαριάς, ήταν σχετικά εκτεταμένη (Χάρτης 4.7). Στις συνοικίες Αγίου Αθανασίου, Αγίου Κωνσταντίνου, Αγίου Νικολάου, Αγίου Υπατίου, Νέας Παναγίας, Παναγούδας και Υπαπαντής, ο πληθυσμός ήταν σχεδόν αποκλειστικά ελληνικός. Οι Έλληνες πλειοψηφούσαν επίσης στις συνοικίες Αγίας Θεοδώρας, Αγίου Μηνά, Λαγουδιανής, Μητροπολίτη και Μονή Βλατάδων (Μοσκώφ, Κ. 1978). Γύρω από το Ποδρόμι (Ιπποδρόμιο) βρισκόταν οι λαϊκές ενορίες του Αγίου Κωνσταντίνου και του Αγίου Αντωνίου (Δημητριάδης, Β. (2) 1983). Κατά μήκος της Εγνατίας υπήρχαν οι μεσοαστικές ελληνικές ενορίες, ο Άγιος Αθανάσιος, η Παναγία Δεξιά, η Υπαπαντή. Μεμονωμένες μέσα στην εβραϊκή συνοικία βρισκόταν η συνοικία της Μητρόπολης και η ενορία της Αγίας Θεοδώρας. Μέσα στο Μπαίρι βρισκόταν η συνοικία της Λαοδηγήτριας και ψηλότερα η Μονή Βλατάδων, υπολείμματα της παλιάς συνοικίας των Ασωμάτων. Πίνακας 4.7: Ελληνικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Α/Α Ελληνικές ονομασίες Τουρκικές ονομασίες 1 Αγίας Θεοδώρας Kizlar Manastir 2 Αγίου Αθανασίου Aya Tanasi 3 Αγίου Κωνσταντίνου Aya Konstantin 4 Αγίου Μηνά Yanik Manastir 5 Αγίου Νικολάου Aya Nikola 6 Αγίου Υπατίου Aya Pat 7 Λαγουδιανής Tavsan Manastir 8 Μητροπολίτη Metrepolid 9 Μονής Βλατάδων Cavus Manastir 10 Νέας Παναγίας Kebir Manastir 11 Παναγούδας Panaguda 12 Υπαπαντής Tuzlu Cesme Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 86

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 87

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.7.2 Εβραϊκές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα Παρά το ό,τι οι Εβραίοι αποτελούσαν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή συνιστώσα της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι., οι συνοικίες τους καταλάμβαναν αισθητά μικρότερη έκταση σε σχέση με αυτές των Ελλήνων και των Τούρκων, επειδή οι Εβραίοι έμεναν όλοι μαζί σε μεγάλες οικογένειες. Οι συνοικίες τους ήταν οι πιο πυκνοκατοικημένες και ιδιαίτερα άναρχα δομημένες (Μόλχο, Ρ. 2014). Τα σπίτια ήταν συχνά με 4 πατώματα, σαθρά χτισμένα σε στενές και λασπωμένες οδούς, δίχως αυλές και κήπους (Μουτσόπουλος, Ν. 1996). Βρισκόταν νότια της Εγνατίας (εκτός από τη Rogos), τόσο ανάμεσα σε χριστιανικές όσο και σε μουσουλμανικές συνοικίες (Γρηγορίου, Α. 2008), αλλά και δίπλα στις περιοχές της Αγοράς και της φράγκικης παροικίας (Χάρτης 4.8). Πίνακας 4.8: Εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. Α/Α ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ 1 Aguda 2 Aya Sofya 3 Baru 4 Bedaron 5 Ez-Haim 6 Findik 7 Kadi 8 Kaldirgoc 9 Kulhan 10 Leviye 11 Malta-Cedid 12 Pulya 13 Rogos 14 Salhane 15 Tophane 16 Yeni Havlu Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 88

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 89

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.7.3 Τουρκικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αιώνα Οι τουρκικές συνοικίες χωροθετούνταν στο σύνολό τους βόρεια της Εγνατίας, στην περιοχή της Άνω πόλης. Νότια της Εγνατίας υπήρχαν μόνο οι συνοικίες Akce Mescid, Dabag Hayreddin, Timurtas, Sulu Pasa (που δημιουργήθηκαν στη θέση περίπου της παλιάς συνοικίας Akce Mescid) και η μικρή συνοικία Sinan Pasa στην ανατολική είσοδο της Εγνατίας (Χάρτης 4.9). Η πολυπληθέστερη μουσουλμανική συνοικία ήταν του Ahmed Subasi, στα βορειοανατολικά τείχη (Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου, Θ. και Χεκίμογλου, Ε. 2004). Επίσης πολυπληθείς συνοικίες ήταν οι Akce Mescid, Astarci, Eski Seray, Iki Serife, Kasimiye, Mesu d Hasan, Koca Kasim Pasa, Porta Kapi, Suluca. Η Άνω πόλη δεν κατοικήθηκε κατά την ελληνιστική (316 π.χ. 168 π.χ.) και ρωμαϊκή περίοδο (168 π.χ. 325 μ.χ.), παρά μόνο στη βυζαντινή περίοδο (325 μ.χ. 1430 μ.χ.). Δεν έχει ανακαλυφθεί κανένα ερείπιο ή μνημείο προγενέστερο της μονής του Οσίου Δαβίδ (τέλη 5 ου αρχές 6 ου αι.) και είχε μόνο διάσπαρτα μοναστήρια και κρήνες. Οι μουσουλμάνοι άρχισαν να την κατοικούν μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1620 (Επαμεινώνδας, Γ. και Στεφανίδης, 2012), καθώς συγκέντρωνε τα περισσότερα πλεονεκτήματα διαμονής: καλό κλίμα, θέα, καθαρό αέρα και μεγαλύτερη ασφάλεια σε περίπτωση εξέγερσης. Η ήσυχη και ράθυμη ατμόσφαιρα των μαχαλάδων δεν είχε καμιά σχέση με τους πολύβουους εμπορικούς δρόμους του κέντρου. Οι συνοικίες της Άνω πόλης, χωρισμένες μεταξύ τους από χέρσες εκτάσεις, συχνά με μεγάλες αυλές και κήπους, αποτελούσαν μια οικιστική ενότητα με πολλές χωριστές και αποκεντρωμένες γειτονιές. Κατοικούνταν από ένα πληθυσμό συγκριτικά υψηλού εισοδήματος, μαζί όμως και κλειστής, οικιακής οικονομίας. Τα τούρκικα σπίτια ήταν ξύλινα, βαμμένα με κόκκινο και μαύρο χρώμα, και με λιακωτά ή ταράτσες. Διαφορετικής δομής ωστόσο ήταν τα σπίτια των Ντονμέδων, καθώς ως πλούσιοι έμποροι οι περισσότεροι, ανήκαν σε ένα πολιτιστικό πεδίο πιο εξελιγμένο, εμπορευματικό (Μοσκώφ, Κ. 1979). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 90

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πίνακας 4.9: Τουρκικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ 1 Abdullah Kadi 2 Ahmed Subasi 3 Akce Mescid 4 Ali Pasa 5 Astarci 6 Balat 7 Burmali Cami 8 Cezeri Kasim Pasa 9 Dabag Hayreddin 10 Eski Seray (Saray Atik) 11 Gulmez-oglu 12 Haci Hasan 13 Haci Iskender 14 Haci Ismail 15 Haci Mu'min 16 Hamza Bey 17 Hayreddincik 18 Hoca Burhan 19 Iki Serife 20 Ishak Pasa 21 Kara Haci 22 Kara Haci-oglu 23 Kasimiye 24 Katib Musliheddin 25 Kazaz Haci Musa 26 Kazaz Haci Mustafa 27 Koca Kasim Pasa 28 Mes'ud Hasan 29 Mu'id Alaeddin 30 Musa Baba 31 Pinti Hasan 32 Porta Kapi 33 Sari Hatib 34 Sehabeddin 35 Sinan Pasa 36 Sinancik 37 Sulu Pasa 38 Suluca 39 Tarakci 40 Timurtas 41 Yahya Bali 42 Ya'kub Pasa 43 Yilan Mermer Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 91

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 92

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.7.4 Περιοχές Αγοράς Στη Θεσσαλονίκη όπως και σε πολλές πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου, οι εμπορικές δραστηριότητες, τα εργαστήρια και τα μαγαζιά αναπτύχθηκαν για αιώνες χωριστά από τις περιοχές κατοικίας (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 2008). Οι δρόμοι της συνοικίας της αγοράς περιγράφονται καλυμμένοι με τέντες και στέγαστρα για προστασία από τον ήλιο και τη βροχή. Η Αγορά βρισκόταν νότια της Εγνατίας, ανάμεσα σε μουσουλμανικές κι εβραϊκές συνοικίες (Βακαλόπουλος, Α. 1985). Εκτεινόταν από την Παναγία Χαλκέων ως τη λεωφόρο Μεγάλου Αλεξάνδρου (αντίστοιχη της σημερινής Ίωνος Δραγούμη) κι έφτανε νότια ως την κάτω πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Μηνά. Την περιοχή της Αγοράς διέσχιζε κάθετα η οδός Σαμπρή Πασά (σημερινή Βενιζέλου) η οποία αποτελούσε και το όριο της επαγγελματικής δραστηριότητας Εβραίων και Τούρκων: ανατολικά της Σαμπρή Πασά το εμπόριο ασκούνταν από Εβραίους και δυτικά από Τούρκους. Η αγορά του λιμανιού, γνωστή ως Ιστιρά, εκτεινόταν από το λιμάνι ως τη σημερινή οδό Ολυμπίου Διαμαντή και από την οδό Χάψα ως παραπλεύρως της οδού Κατούνη. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν το βυζαντινό λιμάνι της πόλης (επιχωματωμένο ήδη κατά την οθωμανική περίοδο) και ο Πύργος της Αποβάθρας, ο οποίος κατεδαφίστηκε μαζί με τα θαλάσσια τείχη (Γεωργιλά, Ε. 2000). Τα Ιστιρά και το Μισίρ τσαρσί (αιγυπτιακή αγορά), πήραν το όνομά τους από το χονδρεμπόριο των ειδών που εισάγονταν δια θαλάσσης από την Αίγυπτο (καφές, ρύζι, ζάχαρη, μπαχαρικά). Όπως φαίνεται και στην Εικόνα 4.3, ως τα τέλη του 19 ου αι. η περιοχή του Ιστιρά αποτελούσε τη μόνη συνοικία της εκτός των τειχών Θεσσαλονίκης (Χάρτης 4.10). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 93

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Εικόνα 4.3 3 : Χάρτης Plan de Salonique, 1829 (λεπτομέρεια). Στον Χάρτη 4.11 παρουσιάζεται η χωροθέτηση όλων των συνοικιών και των περιοχών Αγορών της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. 3 Αρχείο Σ. Δεμερτζή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 94

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 95

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 96

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν οι κατανομές των τριών κύριων χρήσεων γης (κατοικίες, καταστήματα, οικόπεδα) ανά συνοικία. Τα στοιχεία της έρευνας προέρχονται από τα φορολογικά κατάστιχα του έτους 1906 (Δημητριάδης, Β. (1) 1983), όπου έχουν καταγραφεί αναλυτικά όλες οι χρήσεις γης ανά οδό και ανά οικοδομικό τετράγωνο του αστικού ιστού της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης 4. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 4.10, το σύνολο των περισσότερων χρήσεων γης καταγράφηκε στις τουρκικές συνοικίες σε ποσοστό περίπου 52%. Οι ελληνικές συνοικίες συγκέντρωναν ποσοστό περίπου 17%, οι εβραϊκές περίπου 18% και οι περιοχές αγοράς περίπου 13%. Οι συνολικές κατανομές των χρήσεων γης ανά συνοικία παρουσιάζονται στο Σχήμα 4.1 Πίνακας 4.10: Κατανομή χρήσεων γης στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. ανά εθνότητα ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Τουρκικές 4,936 316 906 6,158 Ελληνικές 1,575 96 378 2,049 Εβραϊκές 848 138 1,105 2,091 Περιοχές αγοράς 37 39 1453 1,529 ΣΥΝΟΛΟ 7,396 589 3,842 11,827 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά 4 Στην εν λόγω μελέτη παρατίθενται και άλλες χρήσεις γης, όπως είναι τζαμιά, μαυσωλεία, σχολεία, εκκλησίες κ.α., τα οποία όμως λόγω του μικρού αριθμού τους ανά συνοικία δεν κρίθηκε σκόπιμο να συμπεριληφθούν στο παρόν κεφάλαιο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 97

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Σχήμα 4.1: Κατανομή χρήσεων γης στο σύνολο των συνοικιών της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. Για την ανάλυση και τον συσχετισμό των δεδομένων, στο ΓΣΠ δημιουργήθηκε Βάση Δεδομένων στην οποία καταχωρήθηκαν ανά συνοικία οι εγγραφές για κατοικίες, αδόμητα οικόπεδα και καταστήματα. Δημιουργήθηκαν τα ομώνυμα πεδία (fields) στα οποία καταχωρήθηκαν τα αντίστοιχα δεδομένα. Στο πεδίο καταστήματα ενσωματώθηκαν και τα στοιχεία που αφορούσαν αποθήκες, εργαστήρια και λοιπές επαγγελματικές χρήσεις (Εικόνα 4.4). Εικόνα 4.4: Παρουσίαση χρήσεων γης στο σύνολο των τουρκικών συνοικιών στις αρχές του 20 ου αι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 98

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Με την επεξεργασία των στοιχείων δημιουργήθηκε ο Χάρτης 4.12 στον οποίο παρουσιάζεται η αναλυτική κατανομή των τριών κύριων χρήσεων γης ανά συνοικία της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. Από τα δεδομένα του Χάρτη 4.12 είναι σαφής ο χαρακτήρας αμιγούς κατοικίας, σχεδόν αποκλειστικός στην πλειονότητα των συνοικιών. Η διασπορά των καταστημάτων σημειώνεται έντονη μόνο σε όσες συνοικίες γειτνιάζουν με τις περιοχές αγοράς ή τις εμπορικές οδούς των αρχών του 20 ου αι. (Μεγάλου Αλεξάνδρου, Εγνατία, Σαμπρή Πασά, Βασ. Ηρακλείου). Σχετικά με τα όρια των συνοικιών, στη μελέτη του Δημητριάδη αναφέρεται ότι «Τα όρια των συνοικιών άλλοτε χώριζαν έναν δρόμο στη μέση, οπότε ο διαχωρισμός ήταν εύκολος. Άλλοτε πάλι βρίσκονταν πίσω από τη σειρά των σπιτιών ενός δρόμου, περιλαμβάνοντας μέσα σε μια συνοικία και τις δυο πλευρές του, κι άλλοτε περνούσαν μέσα από οικοδομικά τετράγωνα χωρίζοντάς τα σε δύο ή περισσότερα τμήματα, ίσα ή άνισα. Στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την ακριβή τοποθέτηση των ορίων» (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Στο πλαίσιο της διατριβής ακολουθήθηκε η λογική διαχωρισμού των συνοικιών όπως παρουσιάζεται στην ανωτέρω μελέτη, τόσο στους χάρτες όσο και στους υπολογισμούς μεταβολής της έκτασης των συνοικιών μέσω του ΓΣΠ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 99

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 100

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.1 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις τουρκικές συνοικίες Στις τουρκικές συνοικίες (Πίνακας 4.11), οι περισσότερες χρήσεις γης καταγράφηκαν στις συνοικίες Ahmed Subasi (487), Iki Serife (445), Suluca (392) και Mes ud Hasan (390), με κύρια χρήση γης την κατοικία σε ποσοστό πάνω από 85%. Οι συνοικίες με τις λιγότερες χρήσεις γης ήταν οι μικρές συνοικίες Timurtas (9) και Burmali Cami i (6). Πίνακας 4.11: Κατανομή χρήσεων γης στις τουρκικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Ahmed Subasi 442 17 28 487 Iki Serife 376 34 35 445 Suluca 351 19 22 392 Mes ud Hasan 360 16 14 390 Akce Mescid 252 1 33 286 Kal a-i Bala 177 76 4 257 Haci Mu min 232 12 9 253 Koca Kasim Pasa 176 5 24 205 Pinti Hasan 151 7 22 180 Mu id Alaeddin 161 2 14 177 Haci Ismail 132 4 29 165 Ishak Pasa 136 17 12 165 Gulmez Oglu 82 5 66 153 Kara Haci - Oglu 54 8 89 151 Kara Haci 58 4 87 149 Kasimiye 112-29 141 Kazaz Haci Musa 126 3 10 139 Hamza Bey 17 2 119 138 Seray Atik 106 14 10 130 Cezeri Kasim Pasa 113 7 8 128 Tarakci 107 13 4 124 Ya kub Pasa 112 5 3 120 Sari Hatib 104-5 109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 101

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Πίνακας 4.11 (συνέχεια): Κατανομή χρήσεων γης στις τουρκικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Abdullah Kadi 97 2 2 101 Katip Musliheddin 60 2 38 100 Kazaz Haci Mustafa 85 5 6 96 Yahya Bali 85 2 7 94 Sinancik 76 2 15 93 Sehabeddin 64 6 21 91 Musa Baba 83 3 4 90 Balat 44-45 89 Porta Kapi 72 3 8 83 Yilan Mermeri 72 2 8 82 Haci Iskender 70 3 4 77 Sinan Pasa 13 2 51 66 Ali Pasa 46 2 5 53 Hayreddincik 33 5 3 41 Hoca Burhan 32-5 37 Haci Hasan 33-1 34 Dabag Hayreddin 12 4 4 20 Sulu Pasa 17-1 18 Timurtas 5 2 2 9 Burmali Cami'i 5 1-6 ΣΥΝΟΛΟ 4,922 314 689 5,925 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 102

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.2 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις ελληνικές συνοικίες Στις ελληνικές συνοικίες (Πίνακας 4.12), οι περισσότερες χρήσεις γης καταγράφηκαν στις συνοικίες Αγίου Αθανασίου (381), Αγίου Υπατίου (313) και Αγίου Νικολάου (237), εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό ήταν κατοικίες. Η συνοικία της Λαγουδιανής αποτελούσε τη μόνη περιοχή αμιγούς κατοικίας, χωρίς άλλες καταγεγραμμένες χρήσεις γης. Και στις ελληνικές συνοικίες παρατηρείται η ύπαρξη σημαντικού αριθμού καταστημάτων μόνο σε όσες βρισκόταν εκατέρωθεν της Εγνατίας, κύριας εμπορικής οδού των αρχών του 20 ου αι. Πίνακας 4.12: Κατανομή χρήσεων γης στις ελληνικές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Αγίου Αθανασίου 307 12 62 381 Αγίου Υπατίου 239 7 67 313 Αγίου Νικολάου 203 8 26 237 Νέας Παναγίας 171 22 31 224 Υπαπαντής 132 1 62 195 Αγίου Μηνά 103 1 80 184 Παναγούδας 140 1 7 148 Μονής Βλατάδων 116 12 13 141 Αγίου Κωνσταντίνου 93 17 25 136 Αγίας Θεοδώρας 31 5 2 38 Μητροπολίτη 16 10 2 28 Λαγουδιανής 24 - - 24 ΣΥΝΟΛΟ 1,575 96 378 2,049 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 103

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.3 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις εβραϊκές συνοικίες Στις εβραϊκές συνοικίες (Πίνακας 4.13), οι περισσότερες χρήσεις γης καταγράφηκαν στις συνοικίες Findik (291), Kaldirgoc (269), Aya Sofia (263) Malta Cedid (257), Pulya (254) και Tophane (225), στις οποίες όμως κυρίαρχη χρήση γης δεν ήταν αποκλειστικά η κατοικία, αλλά και τα καταστήματα. Καθώς εκτεινόταν νότια της Εγνατίας, οι εβραϊκές συνοικίες βρισκόταν στην καρδιά της εμπορικής ζωής της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αι., με αποτέλεσμα να συγκεντρώνουν σημαντικό αριθμό καταστημάτων. Οι λιγότερες χρήσεις γης σημειώνονται στις συνοικίες Ez Haim (35), Aguda (30) και Yeni Havlu (13), συνοικίες μικρής έκτασης και με κύρια χρήση γης την κατοικία. Πίνακας 4.13: Κατανομή χρήσεων γης στις εβραϊκές συνοικίες στις αρχές του 20 ου αι. ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Findik 19 9 263 291 Kaldirgoc 198 35 36 269 Aya Sofya 163 35 65 263 Malta Cedid 28 7 222 257 Pulya 137 1 116 254 Tophane 61 2 162 225 Baru 120 30 28 178 Kulhan 26 1 42 69 Rogos 11 1 51 63 Bedaron 14-44 58 Leviye 18 7 14 39 Ez Haim 20 5 10 35 Aguda 18 5 7 30 Yeni Havlu 11-2 13 ΣΥΝΟΛΟ 848 138 1,105 2,091 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 104

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.4 Αναλυτική κατανομή χρήσεων γης στις περιοχές της Αγοράς Στις περιοχές της Αγοράς και του Ιστιρά, κύρια χρήση γης αποτελούσαν τα καταστήματα και οι λοιπές εμπορικές χρήσεις σε ποσοστό περίπου 95% επί των συνολικών χρήσεων γης των περιοχών αυτών. Οι κατοικίες και τα αδόμητα οικόπεδα συγκέντρωναν ποσοστό περίπου 3% (Πίνακας 4.14). Πίνακας 4.14: Κατανομή χρήσεων γης στην περιοχή της Αγοράς και του Ιστιρά στις αρχές του 20 ου αι. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΟΙΚΟΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Αγορά 34 10 960 1,004 Ιστιρά 3 29 493 525 ΣΥΝΟΛΟ 37 39 1,453 1,529 Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά 4.8.5 Κατανομή κατοικιών Κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, το 67% περίπου των καταγραφόμενων κατοικιών βρισκόταν στις περιοχές των τουρκικών συνοικιών, οι οποίες καταλάμβαναν σχεδόν τη μισή έκταση της εντός των τειχών κατοικημένης πόλης. Στις ελληνικές συνοικίες αντιστοιχούσε περίπου το 21% των κατοικιών, ενώ στις εβραϊκές συνοικίες αντιστοιχούσε περίπου το 12% και στις περιοχές της Αγοράς οι κατοικίες ήταν πρακτικά ανύπαρκτες (ποσοστό 0,5%). Όπως παρουσιάζεται στον Χάρτη 4.13, οι περιοχές που συγκέντρωναν τον μεγαλύτερο αριθμό κατοικιών της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης ήταν η βορειοανατολική πλευρά της Άνω πόλης, και νοτιότερα, οι παλιές ελληνικές συνοικίες Αγίου Αθανασίου και Αγίου Υπατίου. Στις 42 τουρκικές συνοικίες που αποτυπώνονται χαρτογραφικά, οι περισσότερες κατοικίες βρισκόταν στην συνοικία του Ahmed Subasi (442) και στις συνοικίες Iki Serife (376), Mes ud Hasan (360) και Suluca (351), όλες στη βορειοανατολική πλευρά της πόλης. Νότια της Εγνατίας, σημαντικός αριθμός κατοικιών καταγράφηκε στη συνοικία Akce Mescid (252 κατοικίες). Λιγότερο από 20 κατοικίες καταγράφηκαν στην ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 105

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ως επί το πλείστον εμπορική συνοικία του Hamza Bey (17) και στις μικρές συνοικίες Sulu Pasa (17), Sinan Pasa (13), Dabag Hayreddin (12), και Timurtas (5). Οι ελληνικές συνοικίες που συγκέντρωναν τον μεγαλύτερο αριθμό κατοικιών ήταν του Αγίου Αθανασίου (307), Αγίου Υπατίου (239) και Αγίου Νικολάου (203). Οι λιγότερες κατοικίες καταγράφηκαν στις μικρές συνοικίες της Λαγουδιανής (24) και της Μητροπόλεως (16). Στις εβραϊκές συνοικίες οι περισσότερες κατοικίες υπήρχαν στις συνοικίες Kaldirgoc (198), Aya Sofia (163), Pulya (137) και Baru (120). Οι λιγότερες κατοικίες καταγράφηκαν στις συνοικίες Bedaron (14), Rogos (11) και Yeni Havlu (11). Στις περιοχές της Αγοράς και του Ιστιρά οι καταγραφόμενες κατοικίες είναι ελάχιστες (34 και 3 κατοικίες αντίστοιχα). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 106

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 107

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.6 Κατανομή οικοπέδων Τα περισσότερα αδόμητα οικόπεδα βρισκόταν στις τουρκικές συνοικίες σε ποσοστό περίπου 54%. Στις ελληνικές συνοικίες καταγράφηκε ποσοστό περίπου 16%, ενώ στις εβραϊκές συνοικίες περίπου το 23%. Στις περιοχές της Αγοράς το ποσοστό ήταν μόλις 7%. Παρά το ό,τι η βορειοανατολική περιοχή της Άνω πόλης συγκέντρωνε τον μεγαλύτερο αριθμό κατοικιών, λόγω της μεγάλης έκτασης που καταλάμβαναν οι τουρκικές συνοικίες υπήρχαν πολλά αδόμητα οικόπεδα. Τα περισσότερα βρισκόταν στην Ακρόπολη (76) και στις συνοικίες Iki Serife (34), Suluca (19), Ahmed Subasi (17), Ishak Pasa (17), Eski Seray (14), Tarakci (13) και Haci Mu min (12). Στις υπόλοιπες συνοικίες υπήρχαν λιγότερα από 10 διαθέσιμα οικόπεδα ανά συνοικία. Δεν καταγράφεται κανένα οικόπεδο στις συνοικίες Balat, Haci Hasan, Hoca Burhan, Kasimiye, Sari Hatib, Sulu Pasa. Στις εβραϊκές συνοικίες τα περισσότερα οικόπεδα (35 ανά συνοικία) υπήρχαν στις συνοικίες Kaldirgoc και Aya Sofia, όπως επίσης και στη συνοικία Baru (30). Στις υπόλοιπες συνοικίες καταγράφηκαν κάτω από 10 οικόπεδα ανά συνοικία, ενώ κανένα οικόπεδο δεν καταγράφηκε στις συνοικίες Bedaron, Kadi και Yeni Havlu. Αν και ο αριθμός των διαθέσιμων οικοπέδων στις ελληνικές συνοικίες ήταν μικρός, τα περισσότερα οικόπεδα βρισκόταν στη συνοικία της Νέας Παναγίας (22). Οι πολυπληθείς συνοικίες Αγίου Αθανασίου, Αγίου Νικολάου και Αγίου Υπατίου διέθεταν ελάχιστα ελεύθερα οικόπεδα ενώ στη συνοικία της Λαγουδιανής δεν καταγράφηκε κανένα διαθέσιμο οικόπεδο. Στον Χάρτη 4.14 παρουσιάζεται η κατανομή των διαθέσιμων οικοπέδων στις συνοικίες της πόλης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 108

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 109

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.8.7 Κατανομή Καταστημάτων Οι περιοχές της Αγοράς (960) και του Ιστιρά (493) συγκέντρωναν τα περισσότερα καταστήματα σε ποσοστό περίπου 38% (1,453 καταστήματα). Οι εβραϊκές συνοικίες, λόγω της γειτνίασής τους με τις περιοχές της Αγοράς συγκέντρωναν ποσοστό καταστημάτων περίπου 29% (1,105 καταστήματα). Τα περισσότερα ανήκαν στις συνοικίες Findik (263), Malta Cedid (222), Tophane (162) και Pulya (116), οι οποίες περιέκλειαν σημαντικές εμπορικές οδούς. Μεγαλύτερο αριθμό καταστημάτων σε σχέση με τις κατοικίες συγκέντρωναν οι συνοικίες Rogos (σύνορο με Εγνατία) και οι Bedaron, Kadi, Kulhan (εκατέρωθεν της οδού Βασ. Ηρακλείου). Η ίδια αντιστοιχία μεταξύ υψηλού αριθμού καταστημάτων και σημαντικών εμπορικών οδών παρατηρείται και στις τουρκικές συνοικίες, που συγκέντρωναν ποσοστό καταστημάτων περίπου 23% (906 καταστήματα). Τα περισσότερα υπήρχαν στις συνοικίες Hamza Bey (119), Kara Haci Oglu (89), Gulmez Oglu (66) των οποίων το νότιο όριο αποτελούσε η οδός Βαρδαρίου (το δυτικό τμήμα της Εγνατίας) και στις συνοικίες Kara Haci (87), λόγω της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου και της αγοράς του Ταχτά Καλέ και Sinan Pasa (51), της οποίας η Εγνατία αποτελούσε το νότιο όριο. Σε όλες τις υπόλοιπες συνοικίες ο αριθμός καταστημάτων ήταν πολύ μικρός σε σχέση με τον αριθμό των κατοικιών, γεγονός που ενισχύει τον χαρακτήρα αμιγούς κατοικίας των περισσότερων τουρκικών συνοικιών στις αρχές του 20 ου αι. Οι ελληνικές συνοικίες συγκέντρωναν περίπου το 10% των καταστημάτων (378 καταστήματα). Τα περισσότερα βρισκόταν στις συνοικίες Αγίου Μηνά (80), Αγίου Υπατίου (67), Αγίου Αθανασίου (62) και Υπαπαντής (62), όλες εκατέρωθεν της Εγνατίας. Δεν υπάρχει καμιά καταγραφή καταστημάτων για τη μικρή συνοικία της Λαγουδιανής που βρισκόταν μεταξύ τουρκικών συνοικιών στο βόρειο τμήμα της πόλης. Στον Χάρτη 4.13 παρουσιάζεται η κατανομή των καταστημάτων στις συνοικίες της πόλης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 110

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 111

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.1 ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1478 ΚΑΙ Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥΣ ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ 5.1.1 Συνοικία Αγίας Πελαγίας Το 1478 η συνοικία της Αγίας Πελαγίας αποτελούσε τη δεύτερη μεγαλύτερη συνοικία της Θεσσαλονίκης καταλαμβάνοντας περίπου το 16% της συνολικής έκτασης της πόλης. Εκτεινόταν από την παραλία ως την Εγνατία και ο χριστιανικός πληθυσμός ήταν σχεδόν τριπλάσιος του μουσουλμανικού. Η συνοικία χαρακτηριζόταν χριστιανική και το 1525, όπου και αποτελούσε την πιο πολυάνθρωπη συνοικία της Θεσσαλονίκης. Κατά τον 17 ο αι. οι Χριστιανοί κάτοικοι της συνοικίας άρχισαν να συγκεντρώνονται γύρω από το ανατολικό τμήμα της Εγνατίας. Σε καταγραφή του έτους 1613 η συνοικία πλέον δεν αναφέρεται. Στους επόμενους αιώνες η περιοχή κατοικήθηκε κυρίως από Εβραίους, έτσι ώστε στις αρχές του 20 ου αι. συγκέντρωνε τις περισσότερες (τις 12 από 16) εβραϊκές συνοικίες (μικρές και πυκνοκατοικημένες): Aguda, Aya Sofia, Baru, Bedaron, Ez Haim, Findik, Kadi, Kaldirgoc (τμήμα), Kulhan, Leviye, Pulya, Salhane, Tophane, Yeni Havlu. Ανάμεσά τους υπήρχαν οι ελληνικές συνοικίες Αγίου Αθανασίου (τμήμα), Νέας Παναγίας και Μητροπολίτη. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 112

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.1.2 Συνοικία Αγίου Δημητρίου Η συνοικία του Αγίου Δημητρίου το 1478 καταλάμβανε ποσοστό έκτασης περίπου 5% και οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν Μουσουλμάνοι. Οι Χριστιανοί διέμεναν στις περιοχές γύρω και πάνω από το ναό του Αγίου Δημητρίου. Η συνοικία καταγράφηκε και το 1525 ως ελληνική, αν και ο χριστιανικός πληθυσμός της είχε μειωθεί σχεδόν στο μισό σε σχέση με το 1478 και καταλάμβανε αισθητά μικρότερη περιοχή, περιλαμβάνοντας επίσης τις μουσουλμανικές συνοικίες Haci Ahmed, Haci Ismail, Kasimiye και Sinancik. Με τη μετατροπή του ναού του Αγίου Δημητρίου στο τζαμί Kasimiye (1492), η συνοικία μετονομάστηκε πλέον σε Kasimiye, ονομασία που παρέμεινε ως το τέλος της τουρκοκρατίας. Αργότερα ο χριστιανικός πληθυσμός μετατοπίστηκε και η συνοικία έγινε καθαρά μουσουλμανική. Στις αρχές του 20 ου αι. στη θέση της είχαν αναπτυχθεί οι τουρκικές συνοικίες Haci Ismail, Hoca Burhan, Kara Haci, Kasimiye, Sinancik. 5.1.3 Συνοικία Αγίου Ισαάκ Η συνοικία του Αγίου Ισαάκ το 1478 χαρακτηριζόταν από αμιγώς μουσουλμανικό πληθυσμό και καταλάμβανε τη μικρότερη έκταση από όλες τις συνοικίες (ποσοστό περίπου 3%). Αποτελούσε συνέχεια της συνοικίας του Ιπποδρομίου κι έφτανε ως την οδό Κασσάνδρου. Το 1525 δεν καταγράφεται το όνομα της συνοικίας και στην περιοχή της είχε δημιουργηθεί η μουσουλμανική συνοικία Koca Kasim Pasa. Το 1900 στην ίδια περιοχή βρισκόταν οι τουρκικές συνοικίες Koca Kasim Pasa και Porta Kapi. 5.1.4 Συνοικία Αγίου Μηνά Τον 15 ο αι. η συνοικία του Αγίου Μηνά στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης καταλάμβανε ποσοστό περίπου 13% της συνολικής έκτασης. Γύρω από την ομώνυμη εκκλησία είχε αναπτυχθεί από τα βυζαντινά χρόνια η αγορά της πόλης, καθεστώς που διατηρήθηκε και ως το τέλος της Τουρκοκρατίας. Η κατανομή του πληθυσμού ήταν περίπου στα ίδια ποσοστά μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων, με μια μικρή υπεροχή των Χριστιανών κατοίκων. Το 1525 στην αρχική έκταση της συνοικίας του 1478 υπήρχε η ομώνυμη χριστιανική συνοικία (σημαντικά μικρότερη), οι μουσουλμανικές συνοικίες Hamza Bey (τμήμα), Haracci Kemal, Tarakci Oglu, όπως επίσης και η περιοχή της αγοράς του λιμανιού. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 113

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Στις αρχές του 20 ου αι. τη θέση της αρχικής συνοικίας καταλάμβαναν οι περιοχές της Αγοράς (Αγορά, Ιστιρά), και επίσης οι συνοικίες Malta Cedid (εβραϊκή και φραγκική), Αγίου Μηνά (ελληνική), Gulmez Oglou (τουρκική). Στην ίδια περιοχή από τον 19 ο αι. είχε αρχίσει η εγκατάσταση ξένων εμπόρων και αποίκων, δημιουργώντας την περιοχή του Φραγκομαχαλά, η οποία άκμασε ως τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αι. 5.1.5 Συνοικία Ασωμάτων Η συνοικία των Ασωμάτων αποτελούσε τη μεγαλύτερη από τις συνοικίες του 1478, καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της Ανω Πόλης και ποσοστό περίπου 26% της συνολικής έκτασης. Το 1478 οι Χριστιανοί κάτοικοι της συνοικίας ήταν υπερδιπλάσιοι των μουσουλμάνων κατοίκων. Το 1525 καταγράφηκε επίσης ως χριστιανική. Στην αρχική της έκταση περιλαμβανόταν και οι μουσουλμανικές συνοικίες Ahmed Subasi, Ali Pasa (τμήμα), Haci Mustafa, Ishak Pasa, Musa Halife, Mustafa Pinti Hasan, Suluca Manastir. Η συνοικία υπήρχε τουλάχιστον ως το 1569 και κατοικούνταν ως τότε κυρίως από Χριστιανούς. Ως τον 19 ο αι. καταγράφονται ελάχιστοι Χριστιανοί μεταξύ των Μουσουλμάνων κατοίκων, στις συνοικίες Ahmed Subasi, Iki Serife, Cami i Atik και Sinan Pasa. Στις αρχές του 20 ου αι. στην ίδια περιοχή ο ελληνικός πληθυσμός κατοικούσε μόνο γύρω από τη Μονή Βλατάδων, καθώς έχουν δημιουργηθεί κατεξοχήν τουρκικές συνοικίες, οι Ahmed Subasi, Ali Pasa, Eski Seray, Haci Mumin, Hayreddincik, Iki Serife, Ishak Pasa, Mesud Hasan, Mui d Alaeddin, Musa Baba, Pinti Hasan, Suluca. 5.1.6 Συνοικία Αχειροποιήτου Η συνοικία αναπτύχθηκε γύρω από το ναό της Αχειροποιήτου ο οποίος αμέσως μετά την άλωση του 1430 μετατράπηκε στο τζαμί Esci Cami i (Ξυγγόπουλος, Α. 1953) και η έκτασή της αποτελούσε περίπου το 6%. Τόσο το 1478 όσο και το 1525 στη συνοικία υπερτερούσε το χριστιανικό στοιχείο. Η συνοικία διατηρούσε την ονομασία της και το 1525, οπότε και πλαισιωνόταν από τις μουσουλμανικές συνοικίες Abdul Malik (τμήμα), Ali Pasa (τμήμα), Eski Cami, Haci Hasan (τμήμα), Saro Muderris. Στις αρχές του 20 ου αι. στη θέση της είχαν δημιουργηθεί οι ελληνικές συνοικίες Αγίου Αθανασίου και Αγίου Νικολάου. Σταδιακά η συνοικία πήρε το όνομα του Αγίου Αθανασίου και παρέμεινε η κύρια ελληνική συνοικία της Θεσσαλονίκης ως την απελευθέρωσή της. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 114

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.1.7 Συνοικία Ιπποδρομίου Η χριστιανική συνοικία του Ιπποδρομίου στα 1478 εκτεινόταν στο νοτιοανατολικό μέρος της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης. Η έκτασή της αποτελούσε το 13% περίπου και ο χριστιανικός πληθυσμός της ήταν περίπου διπλάσιος από τον μουσουλμανικό. Το 1525 η συνοικία καταγράφηκε επίσης ως χριστιανική και περιλάμβανε μέρος των Εβραϊκών συνοικιών, τμήμα της χριστιανικής συνοικίας της Αχειροποιήτου και την μουσουλμανική συνοικία Akce Mescid. Από τα τέλη του 19 ου αι. στη θέση της συνοικίας είχαν σχηματιστεί οι ελληνικές συνοικίες Αγίου Κωνσταντίνου, Αγίου Υπατίου, Νέας Παναγίας, Παναγούδας, Υπαπαντής, οι τουρκικές Akce Mescid, Dabag Hayreddin, Sinan Pasa, Sulu Pasa, Timurtas, και η εβραϊκή Kaldirgoc (τμήμα). 5.1.8 Συνοικία Καταφυγής Το 1478 η σχετικά μικρή συνοικία της Καταφυγής (ποσοστό έκτασης περίπου 4%) χαρακτηριζόταν από περίπου ίδια αντιστοιχία μεταξύ Μουσουλμάνων και Χριστιανών κατοίκων. Το 1525 η συνοικία διατηρούσε το όνομά της και πλέον χαρακτηριζόταν ως χριστιανική. Περιείχε επίσης τις μουσουλμανικές συνοικίες Abdul Malik (τμήμα), Abdullah Kadi, Balaban, Balat, Haci Hasan (τμήμα), Hamza Bey (τμήμα). Στους επόμενους αιώνες η ονομασία της συνοικίας της Καταφυγής ξεχάστηκε καθώς οι Χριστιανοί κάτοικοί της εκτοπίστηκαν από Μουσουλμάνους κι Εβραίους. Στις αρχές του 20 ου αι. στη θέση της συνοικίας Καταφυγής είχαν δημιουργηθεί οι τουρκικές συνοικίες Abdullah Kadi, Balat, Haci Hasan, Hamza Bey, Katip Musliheddin και η εβραϊκή συνοικία Rogos. 5.1.9 Συνοικία Ομφαλού Το 1478 το 60% των κατοίκων της συνοικίας του Ομφαλού που καταλάμβανε έκταση περίπου 7% στα βορειοδυτικά της Άνω πόλης ήταν Μουσουλμάνοι. Στην καταγραφή του 1525 στην περιοχή της ομώνυμης συνοικίας είχαν αναπτυχθεί και οι μουσουλμανικές συνοικίες Haci Yakub, Haracci Ali, Mustafa Kaza (τμήμα), Sari Hatib (τμήμα), Tarakci. Το 1900 στη θέση της αρχικής συνοικίας είχαν δημιουργηθεί οι τουρκικές συνοικίες Astarci, Haci Iskender, Sehabeddin, Tarakci, Yakub Pasa, Yilan Mermer. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 115

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.1.10 Συνοικία Χρυσή Τόσο στην καταγραφή του 1478 όσο και το 1525, στη συνοικία Χρυσή που καταλάμβανε έκταση περίπου 8%, υπερτερούσε το χριστιανικό στοιχείο. Το 1525 στην περιοχή της συνοικίας του 1478 εκτός από την ομώνυμη συνοικία περιλαμβανόταν και οι τουρκικές Cezeri Kasim Pasa, Haci Musa, Kara Haci Oglu, Mustafa Kaza (τμήμα), Sari Hatib (τμήμα) Tarakci Oglu (τμήμα), Yahya Bali. Μετά τον 16 ο αι. οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής αυξήθηκαν τόσο ώστε οι Χριστιανοί αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν σε άλλες συνοικίες και η περιοχή έγινε καθαρά μουσουλμανική. Το 1900 στη θέση της παλιάς συνοικίας Χρυσή υπήρχαν οι τουρκικές συνοικίες Cezeri Kasim Pasa, Kara Haci Oglu, Kazaz Haci Musa, Kazaz Haci Mustafa, Sari Hatib και Yahya Bali. Στον Πίνακα 5.1 και στον Χάρτη 5.1 παρουσιάζεται η εξέλιξη των συνοικιών του έτους 1478 ως τις αρχές του 20 ου αι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 116

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.1: Συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 15 ο και τον 20 ο αι. (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 15 Ο ΑΙΩΝΑ Αγίας Πελαγίας Αγίου Δημητρίου Αγίου Ισαάκ Αγίου Μηνά Ασωμάτων Αχειροποιήτου Ιπποδρομίου Καταφυγής Ομφαλού ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Αγίας Θεοδώρας, Αγίου Αθανασίου*, Αγορά*, Μητροπολίτη, Aguda, Aya Sofia, Baru, Bedaron, Findik, Ez Haim, Kaldirgoc*, Kadi, Kulhan, Leviye, Pulya, Salhane, Tophane*, Yeni Havlu Haci Iskender*, Haci Ismail, Hoca Burhan, Kara Haci, Kasimiye*, Katip Musliheddin*, Sinancik Koca Kasim Pasa*, Porta Kapi* Αγορά*, Αγίου Μηνά*, Gulmez Oglu*, Istira, Malta Cedid, Tophane* Μονή Βλατάδων, Ahmed Subasi, Ali Pasa, Eski Seray, Haci Mumin, Hayreddincik, Hoca Burhan*, Ishak Pasa, Iki Serife, Kasimiye*, Mesud Hasan, Mui d Alaeddin, Musa Baba, Pinti Hasan, Suluca Αγίου Αθανασίου*, Αγίου Νικολάου, Haci Hasan*, Rogos* Αγίου Αθανασίου*, Αγίου Κωνσταντίνου, Αγίου Υπατίου, Νέας Παναγίας, Παναγούδας, Υπαπαντής, Akce Mescid, Aya Sofia*, Dabag Hayreddin, Kaldirgoc*, Sinan Pasa, Sulu Pasa, Timurtas Abdullah Kadi*, Balat, Hamza Bey, Haci Hasan*, Kara Haci*, Katip Musliheddin*, Rogos* Astarci, Haci Iskender*, Sari Hatip, Sehabeddin, Tarakci, Yakub Pasa, Yilan Mermer Cezeri Kasim Pasa, Gulmez Oglu*, Kara Haci Oglu, Χρυσή Kazaz Haci Musa, Kazaz Haci Mustafa, Sari Hatip*, Yahya Bali Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 117

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 118

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.2 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ 16 Ο ΩΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Η έκταση των συνοικιών της Θεσσαλονίκης μεταβλήθηκε σημαντικά από τον 16 ο αι. (έτος αναφοράς 1525) ως τις αρχές του 20 ου αι. (έτος αναφοράς 1900). Το έτος 1525 υπήρχαν 32 μουσουλμανικές συνοικίες στα βόρεια της πόλης, 10 χριστιανικές συνοικίες στην ανατολική περιοχή του κέντρου, όπως επίσης και η εκτιμώμενη ως περιοχή των εβραϊκών συνοικιών στη νότια περιοχή του κέντρου. Χρησιμοποιώντας τα εργαλεία και τους μετασχηματισμούς γεωμετρικών μεγεθών του ΓΣΠ, προκύπτει ότι το σύνολο των συνοικιών το 1525 καταλάμβανε έκταση περίπου 282 εκτάρια (Εικόνα 5.1). Οι μουσουλμανικές συνοικίες καταλάμβαναν περίπου το 48% της κατοικημένης περιοχής, οι χριστιανικές συνοικίες περίπου το 31% και η περιοχή των εβραϊκών συνοικιών περίπου το 12%. Στις αρχές του 20 ου αι., χωρίς να έχει αλλάξει η αντιστοιχία των συνοικιών ανά εθνότητα, η έκταση των συνοικιών παρουσίαζε σημαντική μεταβολή, καθώς το σύνολό τους καταλάμβανε έκταση περίπου 266 εκταρίων. Οι 43 τουρκικές συνοικίες καταλάμβαναν περίπου το 60% της κατοικημένης έκτασης, οι 12 ελληνικές συνοικίες περίπου το 18% και οι 16 εβραϊκές συνοικίες περίπου το 17%. Οι περιοχές της Αγοράς και του Ιστιρά καταλάμβαναν περίπου το 5% της συνολικής έκτασης της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 120

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Εικόνα 5.1: Επιλογή υποβάθρων για σύγκριση της μεταβολής των συνοικιών μεταξύ του 16 ου αι. και των αρχών του 20 ου αι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 121

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Στο Σχήμα 5.1 παρουσιάζεται η αύξηση της έκτασης των τουρκικών και εβραϊκών συνοικιών στις αρχές του 20 ου αι., σε αντίθεση με τη μείωση της έκτασης των ελληνικών συνοικιών. Σχήμα 5.1: Μεταβολή της έκτασης των συνοικιών της Θεσσαλονίκης από τον 16 ο ως τις αρχές του 20 ο αι. Στον Χάρτη 5.2 είναι σαφής η μείωση της έκτασης και η διασπορά των ελληνικών συνοικιών μεταξύ των 2 χρονικών περιόδων έρευνας. Στις αρχές του 20 ου αι., οι 5 από τις 12 ελληνικές συνοικίες εμφανίζονται απομονωμένες από τον πυρήνα των υπολοίπων. Βρίσκονται διάσπαρτες ανάμεσα σε τουρκικές συνοικίες (Μονή Βλατάδων και Λαγουδιανή στην Άνω πόλη, Άγιος Μηνάς στα δυτικά) και εβραϊκές συνοικίες νότια της Εγνατίας (Αγίας Θεοδώρας, Μητροπολίτη). Χαρακτηριστικό είναι το ό,τι εκτός από τη συνοικία της Μονής Βλατάδων, πρόκειται για τις πιο μικρές ελληνικές συνοικίες όσον αφορά την έκτασή τους. Η έκταση όλων των ελληνικών συνοικιών μειώθηκε αισθητά, περίπου κατά 35 εκτάρια, ως αποτέλεσμα της συρρίκνωσης των παλιών βυζαντινών συνοικιών και της μετακίνησης του ελληνικού πληθυσμού γύρω από τις ελληνικές περιοχές του Ιπποδρομίου και της Εγνατίας. Οι τουρκικές συνοικίες, με την κατοίκηση της περιοχής του Επταπυργίου και την επέκτασή τους στο σύνολο της περιοχής της Άνω πόλης (εκτός από την ελληνική ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 122

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ συνοικία της Μονής Βλατάδων και τη μικρή συνοικία της Λαγουδιανής), αύξησαν τη συνολική τους έκταση κατά 30 εκτάρια περίπου. Ταυτόχρονα, παρατηρείται μετατόπιση των περισσότερων τουρκικών συνοικιών στην περιοχή βόρεια της Εγνατίας, εκτός από τις τουρκικές συνοικίες Akce Mescid, Dabag Hayreddin, Sulu Pasa και Timurtas που παρέμειναν στη νοτιοανατολική περιοχή του κέντρου (Χάρτης 5.3). Αντίστοιχα με τις τουρκικές, αυξήθηκε και η συνολική έκταση των εβραϊκών συνοικιών κατά 15 εκτάρια περίπου, καθώς κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος των παλαιών χριστιανικών συνοικιών Αγίας Πελαγίας, Αγίου Μηνά και Καταφυγής. Διατήρησαν τον πυρήνα της περιοχής των εβραϊκών συνοικιών του 16 ου αι. και επεκτάθηκαν προς τα δυτικά της εντός των τειχών πόλης (Malta Cedid, Tophane, Yeni Havlu) και βόρεια της Εγνατίας (Rogos). (Χάρτης 5.4). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 123

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 124

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 125

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 126

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3 ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΕΝΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, η μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η ανταλλαγή των πληθυσμών και η έλευση των προσφύγων, μετέβαλαν δραστικά την όψη της Θεσσαλονίκης. Μέσα σε μια δεκαετία η δεδομένη μορφή και εθνοτική σύνθεση της πόλης ως τις αρχές του 20 ου αι., είχε οριστικά εξαφανιστεί. Μετά την απελευθέρωση, τα πολυάριθμα τζαμιά της πόλης σταδιακά ερημώθηκαν ή επαναλειτούργησαν ως εκκλησίες. Οι περισσότερες συναγωγές καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917. Σταδιακά, τις επόμενες δεκαετίες κατεδαφίστηκαν και όσοι μιναρέδες είχαν απομείνει. Με την ανοικοδόμηση της πόλης, η ρυμοτομία της περιοχής εντός των τειχών άλλαξε εκ βάθρων. Οι παλιοί δρόμοι του κέντρου χαράχθηκαν εκ νέου, ιστορικοί δρόμοι χάθηκαν και νέες οδικές αρτηρίες δημιουργήθηκαν συχνά πάνω στα χνάρια ιστορικών τοποθεσιών. Τέλος, με την ανταλλαγή των πληθυσμών και την έλευση των προσφύγων κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20 ου αι., οι μέχρι πρότινος αποκλειστικά μουσουλμανικές περιοχές της πόλης κατοικήθηκαν από Έλληνες, πρόσφυγες ως επί το πλείστον. Έναν αιώνα μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, σε 7 από τις 16 σημερινές ενορίες παραμένουν τα ίδια ονόματα με τις ελληνικές συνοικίες των αρχών του 20 ου αι. Πρόκειται για τις ενορίες Αγίου Αθανασίου, Αγίου Μηνά, Αγίου Κωνσταντίνου, Νέας Παναγίας, Λαγουδιανής, Παναγούδας και Υπαπαντής. Ακολουθεί μια παρουσίαση των σημερινών ενοριών του κέντρου της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες της πόλης στα τέλη της τουρκοκρατίας. Τα γεωγραφικά όρια των ενοριών τέθηκαν μετά από προσωπική επικοινωνία της συγγραφέως με τους υπεύθυνους των 16 ενοριακών ναών που βρίσκονται στην περιοχή της έρευνας. Στη συνέχεια, οι περιοχές των ενοριών μεταφέρθηκαν στο χαρτογραφικό υπόβαθρο του αστικού ιστού των αρχών του 20 ου αι., ώστε να είναι άμεση η όποια αντιστοιχία και σύγκριση των σημερινών ενοριών με τις παλιές συνοικίες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 127

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3.1 Ενορία Αγίας Αικατερίνης Πρόκειται για την πιο εκτεταμένη γεωγραφικά ενορία της περιοχής έρευνας (Χάρτης 5.5). Εκτείνεται στα βόρεια της Άνω πόλης, περιλαμβάνοντας όλη την περιοχή της Άνω Πόλης και των τειχών, ενώ επεκτείνεται και στους γειτονικούς δήμους εκτός της περιοχής έρευνας. Στη θέση της σημερινής ενορίας αντιστοιχούν 14 από τις αμιγώς τουρκικές συνοικίες των αρχών του 20 ου αι. (ολόκληρες ή τμηματικά), οι εξής: Yakub Pasa (ονομασία του τζαμιού στο οποίο μετατράπηκε η εκκλησία), Astarci, Haci Iskender, Haci Mumin, Iki Serife (τμήμα), Kara Haci (τμήμα), Kazaz Haci Mustafa (τμήμα), Mesud Hasan (τμήμα), Mui d Alaeddin, Musa Baba, Sehabeddin (τμήμα), Suluca, Tarakci, Yilan Mermer (τμήμα). Αντιστοιχεί επίσης η μοναδική τότε ελληνική συνοικία Μονή Βλατάδων. 5.3.2 Ενορία Αγίου Αθανασίου Η παλιά συνοικία του Αγίου Αθανασίου σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας κατοικούνταν σχεδόν αποκλειστικά από Έλληνες και αποτελούσε την πιο πυκνοκατοικημένη ελληνική συνοικία. Σήμερα, η αντίστοιχη ενορία στο κέντρο της Εγνατίας εκτείνεται σε τμήμα της ομώνυμης συνοικίας και σε ένα μικρό τμήμα της επίσης ελληνικής συνοικίας της Παναγούδας (Χάρτης 5.6). 5.3.3 Ενορία Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Στη θέση της μητροπολιτικής ενορίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (η εκκλησία του οποίου δεν είχε ολοκληρωθεί το 1906 γι αυτό και δεν αναφέρεται στις συνοικίες της εποχής), υπήρχαν οι εξής εβραϊκές συνοικίες: Baru (τμήμα), Bedaron (τμήμα), Ez Haim, Kaldirgoc (τμήμα), Salhane, Yeni Havlu. Υπήρχαν επίσης 2 ελληνικές συνοικίες, του Μητροπολίτη και της Νέας Παναγίας (τμήμα) (Χάρτης 5.7). Στην ίδια περιοχή υπήρχε πλήθος συναγωγών, ενώ η μόνη εκκλησία της περιοχής στις αρχές του 20 ου αι. ήταν η τότε Μητρόπολη (Μαντοπούλου, Θ. 1980). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 128

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 129

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 130

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 131

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3.4 Ενορία Αγίου Μηνά Η ενορία καταλαμβάνει μεγάλη έκταση, καθώς εκτείνεται από την οδό Βενιζέλου ως την οδό Ταντάλου. Περιλαμβάνει τμήμα μόνο της παλιάς ελληνικής συνοικίας του Αγίου Μηνά, όπως επίσης τις περιοχές της Αγοράς και του Istira, και τις εβραϊκές συνοικίες Malta Cedid και Tophane. Στη βόρεια πλευρά της τέμνει τις παλιές τουρκικές συνοικίες Gulmez Oglu, Kara Haci (τμήμα), Katip Musliheddin (τμήμα), Sari Hatip (τμήμα), Sehabeddin (τμήμα) και περιλαμβάνει τις επίσης τουρκικές Balat, Hamza Bey, Kara Haci Oglu, (Χάρτης 5.8). 5.3.5 Ενορία Αγίων Αποστόλων Ο ναός των Αγίων Αποστόλων μετατράπηκε σε τζαμί από τον Cezeri Kasim Pasa, το όνομα του οποίου πήρε και η αντίστοιχη συνοικία (Ταμπάκη, Σ. 1998). Η σημερινή ενορία βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά της εντός των τειχών πόλης, στη θέση των τουρκικών συνοικιών Cezeri Kasim Pasa, Kazaz Haci Musa, Yahya Bali, και τμημάτων των συνοικιών Kazaz Haci Mustafa, Sari Hatip, Sehabeddin, Yilan Mermer. Περιλαμβάνει επίσης το μεγαλύτερο τμήμα της ελληνικής συνοικίας του Αγίου Μηνά (Χάρτης 5.9). 5.3.6 Ενορία Αγίου Κωνσταντίνου & Ελένης Η σημερινή ενορία εκτείνεται και πέρα από την οδό Εθνικής Αμύνης, η οποία ως οδός Χαμιδιέ αποτελούσε το όριο της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης ως την κατεδάφιση των τειχών. Στην περιοχή της ενορίας υπήρχε η ομώνυμη ελληνική συνοικία του Αγίου Κωνσταντίνου και τμήμα της επίσης ελληνικής συνοικίας της Νέας Παναγίας (Χάρτης 5.10). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 132

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 133

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 134

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 135

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3.7 Ενορία Αχειροποιήτου Η εκκλησία της Αχειροποιήτου, αν και ήταν η πρώτη που μετατράπηκε σε τζαμί (Eski Cami ή Cami I Atik ή Eski Cuma Cami i), διατήρησε το όνομά της στην ομώνυμη συνοικία από το 1478. Η έκταση της σημερινής ενορίας καλύπτει την παλιά ελληνική συνοικία του Αγίου Νικολάου και τις τουρκικές Hoca Burhan και Kasimiye (τμήμα) (Χάρτης 5.11). 5.3.8 Ενορία Νέας Παναγίας Εκτείνεται στη θέση των ελληνικών συνοικιών Νέας Παναγίας και Αγίου Κωνσταντίνου (τμήμα). Επίσης, καταλαμβάνει τμήματα της τουρκικής συνοικίας Akce Mescid και της εβραϊκής Kaldirgoc (Χάρτης 5.12). 5.3.9 Ενορία Παναγίας Δέξιας Στη θέση της σημερινής ενορίας και γύρω από την εκκλησία της Παναγίας Δεξιάς (ναός του Αγίου Υπατίου ως τα τέλη της τουρκοκρατίας) στην ανατολική πλευρά της Εγνατίας, είχαν αναπτυχθεί κυρίως τουρκικές συνοικίες, οι Ali Pasa, Hayreddincik (τμήμα), Koca Kasim Pasa (τμήμα), Porta Kapi, Sinan Pasa και η ελληνική συνοικία του Αγίου Υπατίου (Χάρτης 5.13). 5.3.10 Ενορία Παναγίας Λαοδηγήτριας (Λαγουδιανή) Στις αρχές του 20 ου αι. η συνοικία της Λαγουδιανής βρισκόταν εν μέσω τουρκικών συνοικιών και αποτελούσε την μικρότερη ελληνική συνοικία. Η σημερινή ενορία καταλαμβάνει σαφώς μεγαλύτερη έκταση και βρίσκεται στη θέση των τουρκικών συνοικιών Ahmed Subasi (τμήμα), Hayreddincik (τμήμα), Ishak Pasa (τμήμα), Kasimiye (τμήμα), Pinti Hasan. (Χάρτης 5.14). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 136

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 137

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 138

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 139

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 140

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3.11 Ενορία Παναγίας Χαλκέων Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων που μετατράπηκε στο Kazancilar Cami i (τζαμί των χαλκωματάδων) βρισκόταν στην εβραϊκή συνοικία Rogos, τη μόνη εβραϊκή συνοικία πάνω από την Εγνατία. Οι υπόλοιπες συνοικίες στη θέση της σημερινής ενορίας ήταν οι αμιγώς τουρκικές Abdullah Kadi, Haci Hasan, Katip Musliheddin (τμήμα), Sinancik (Χάρτης 5.15). 5.3.12 Ενορία Παναγούδας Η ομώνυμη ελληνική συνοικία αναφέρεται και στις αρχές του 20 ου αι. και αποτελούσε το κέντρο της σημερινής ενορίας. Εκτός από τμήμα της επίσης ελληνικής συνοικίας του Αγίου Αθανασίου και της συνοικίας της Υπαπαντής, στη θέση της ενορίας υπήρχαν οι τουρκικές συνοικίες Akce Mescid (τμήμα), Koca Kasim Pasa (τμήμα), Sulu Pasa, Timurtas, και η εβραϊκή Aya Sofia (τμήμα). (Χάρτης 5.16) 5.3.13 Ενορία Προφήτη Ηλία Ο ναός του Προφήτη Ηλία έδωσε για αιώνες την ονομασία του στην τούρκικη συνοικία Eski Seray μετά τη μετατροπή του στο ομώνυμο τζαμί (Eski Seray Cami I ή Seray Atik Cami I, τζαμί των παλιών ανακτόρων). Οι υπόλοιπες τουρκικές συνοικίες στη θέση της σημερινής ενορίας ήταν οι Eski Seray, Haci Ismail, Ishak Pasa (τμήμα), Kasimiye (τμήμα) (Χάρτης 5.17). 5.3.14 Ενορία Ταξιαρχών Απομεινάρι της αρχικής συνοικίας των Ασωμάτων του 1478, η ενορία γύρω από τον ομώνυμο ναό (κατά την τουρκοκρατία γνωστό ως τζαμί Iki Serife, τζαμί με 2 εξώστες) καταλαμβάνει τμήματα των τουρκικών συνοικιών Ahmed Subasi, Iki Serife, Mesud Hasan. (Χάρτης 5.18). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 141

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 142

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 143

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 144

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 145

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ 5.3.15 Ενορία Τιμίου Προδρόμου Η ενορία του Τιμίου Προδρόμου βρίσκεται στην «καρδιά» των εβραϊκών συνοικιών των αρχών του 20 ου αι. Στη θέση της υπήρχαν οι εβραϊκές συνοικίες Aguda, Aya Sofia (τμήμα), Baru (τμήμα), Bedaron (τμήμα), Findik, Kadi, Kaldirgoc (τμήμα), Kulhan, Leviye, Pulya. Υπήρχε επίσης η τουρκική συνοικία Dabag Hayreddin, τμήμα της περιοχής της Αγοράς, η μικρή ελληνική συνοικία της Αγίας Θεοδώρας και τμήμα της συνοικίας του Αγίου Αθανασίου (Χάρτης 5.19). 5.3.16 Ενορία Υπαπαντής Η μικρή ενορία της Υπαπαντής στα ανατολικά της περιοχής έρευνας, αν και σήμερα εκτείνεται και πέρα από την οδό Εθνικής Αμύνης, καταλαμβάνει τα ίδια σχεδόν γεωγραφικά όρια με την ομώνυμη ελληνική συνοικία των αρχών του 20 ου αι. (Χάρτης 5.20). Στον Πίνακα 5.2 παρουσιάζονται οι σημερινές ενορίες του κέντρου της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες της αντίστοιχης περιοχής κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Στον Πίνακα 5.3 παρουσιάζεται η μετεξέλιξη των συνοικιών της Θεσσαλονίκης, από τον 15 ου αι. (έτος 1478) έως τις σύγχρονες ενορίες των αρχών του 21 ου αι. (έτος 2012.) Στους Χάρτες 5.21 και 5.22 παρουσιάζονται οι σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης στο πολεοδομικό υπόβαθρο των αρχών του 20 ου αι. (Χάρτης 5.21) και στο υφιστάμενο υπόβαθρο της πόλης (Χάρτης 5.22). Καθώς τα όρια των ενοριών ακολουθούν τις οδικές χαράξεις, είναι σαφής η μεταβολή του πολεοδομικού ιστού μεταξύ των δυο χρονικών περιόδων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 146

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 147

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 148

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.2: Οι σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες των αρχών του 20 ου αι. (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΕΝΟΡΙΕΣ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ Αγίας Αικατερίνης Αγίου Αθανασίου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Αγίου Μηνά Astarci, Haci Iskender, Haci Mumin, Iki Serife*, Kara Haci*, Kazaz Haci Mustafa*, Mesud Hasan*, Mui d Alaeddin, Musa Baba, Sehabeddin*, Suluca, Tarakci, Yakup Pasa, Yilan Mermer* - Balat, Hamza Bey, Gulmez Oglu, Kara Haci*, Kara Haci Oglu, Katip Musliheddin*, Sari Hatip*, Sehabeddin* Μονή Βλατάδων - Αγίου Αθανασίου*, Παναγούδας* Μητροπολίτη, Νέας Παναγίας* Αγίου Μηνά* Istira, Αγορά* Baru*, Bedaron*, Ez Haim, Kaldirgoc*, Salhane, Yeni Havlu Malta Cedid, Tophane Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης - Αγίου Κωνσταντίνου, Νέας Παναγίας* - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 149

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.2 (συνέχεια): Οι σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες των αρχών του 20 ου αι. (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΕΝΟΡΙΕΣ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ Αγίων Αποστόλων Αχειροποιήτου Cezeri Kasim Pasa, Kazaz Haci Musa, Kazaz Haci Mustafa*, Sari Hatip*, Sehabeddin*, Yahya Bali, Yilan Mermer* Hoca Burhan, Kasimiye* Αγίου Μηνά* - Αγίου Νικολάου - Νέας Παναγίας Akce Mescid* Νέας Παναγίας* Kaldirgoc* Παναγίας Δεξιάς Παναγίας Λαοδηγήτριας Παναγίας Χαλκέων Παναγούδας Προφήτη Ηλία Ταξιαρχών Ali Pasa*, Koca Kasim Pasa*, Porta Kapi, Sinan Pasa Ahmed Subasi*, Hayreddincik*, Ishak Pasa*, Kasimiye*, Pinti Hasan Abdullah Kadi, Haci Hasan, Katip Musliheddin*, Sinancik Akce Mescid*, Koca Kasim Pasa*, Sulu Pasa, Timurtas Eski Seray, Haci Ismail, Ishak Pasa*, Kasimiye* Ahmed Subasi*, Iki Serife*, Mesud Hasan* Αγίου Υπατίου - Λαγουδιανή - - Rogos Αγίου Αθανασίου*, Παναγούδας*, Υπαπαντής* Aya Sofia* - - - - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 150

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.2 (συνέχεια): Οι σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τις συνοικίες των αρχών του 20 ου αι. (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΕΝΟΡΙΕΣ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ Τιμίου Προδρόμου Dabag Hayreddin Αγίου Αθανασίου*, Αγίας Θεοδώρας Αγορά* Aguda, Aya Sofia*, Baru*, Bedaron*, Findik, Kadi, Kaldirgoc*, Kulhan, Leviye, Pulya Υπαπαντής - Υπαπαντής* - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 151

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 152

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 153

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.3: Η εξέλιξη των συνοικιών του 15 ου αι. στις σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1478 ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1525 ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1900 ΕΝΟΡΙΕΣ Αγίας Πελαγίας Αγίας Πελαγίας, Αγίου Μηνά*, Αχειροποίητος*, Εβραϊκές συνοικίες* Αγίας Θεοδώρας, Αγίου Αθανασίου*, Αγορά*, Μητροπολίτη, Aguda, Aya Sofia, Baru, Bedaron, Findik, Ez Haim, Kaldirgoc*, Kadi, Kulhan, Leviye, Pulya, Salhane, Tophane*, Yeni Havlu Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Τιμίου Προδρόμου Αγίου Δημητρίου Αγίου Δημητρίου*, Haci Ahmed*, Haci Ismail*, Kasimiye*, Sinancuk Haci Iskender*, Haci Ismail, Hoca Burhan, Kara Haci, Kasimiye*, Katip Musliheddin*, Sinancik Αγίας Αικατερίνης*, Αγίου Μηνά*, Αχειροποιήτου*, Παναγίας Χαλκέων*, Προφήτη Ηλία* Αγίου Ισαάκ Koca Kasim Pasa* Koca Kasim Pasa*, Porta Kapi* Παναγίας Δεξιάς*, Παναγούδας* Αγίου Μηνά Αγίου Μηνά, Hamza Bey*, Αγίου Μηνά*, Αγορά*, Gulmez Oglu*, Istira, Haracci Kemal, Tarakci Oglu* Malta Cedid, Tophane* Αγίων Αποστόλων*, Αγίου Μηνά* Ασωμάτων Αγίου Δημητρίου*, Ασωμάτων, Ahmed Subasi, Ali Pasa*, Haci Ismail*, Haci Mustafa, (Imaret) Ishak Pasa, kasimiye*, Musa Halife, Mustafa Pinti Hasan, Suluca Manastir Ahmed Subasi, Ali Pasa, Eski Seray, Haci Mumin, Hayreddincik, Hoca Burhan*, Ishak Pasa, Iki Serife, Kasimiye*, Mesud Hasan, Mui d Alaeddin, Musa Baba, Pinti Hasan, Suluca, Μονή Βλατάδων Αγίας Αικατερίνης*, Παναγίας Δεξιάς*, Παναγίας Λαοδηγήτριας*, Προφήτη Ηλία*, Ταξιαρχών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 154

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 15 Ο ΩΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Πίνακας 5.3 (συνέχεια): Η εξέλιξη των συνοικιών του 15 ου αι. στις σημερινές ενορίες της Θεσσαλονίκης (όπου [*]: περιλαμβάνεται τμήμα συνοικίας) ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1478 ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1525 ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ 1900 ΕΝΟΡΙΕΣ Αχειροποιήτου Αχειροποιήτου, Abdul Malik*, Ali Pasa*, Eski Cami i, Haci Hasan*, Saro Muderris* Αγίου Αθανασίου*, Αγίου Νικολάου, Haci Hasan*, Rogos* Αγίου Αθανασίου*, Αχειροποιήτου*, Παναγίας Χαλκέων*, Παναγούδας* Ιπποδρομίου Αχειροποιήτου*, Ιπποδρομίου, Εβραϊκές συνοικίες*, Akce Mescid Αγίου Αθανασίου*, Αγίου Κωνσταντίνου, Αγίου Υπατίου, Νέας Παναγίας, Παναγούδας, Υπαπαντής, Akce Mescid, Aya Sofia*, Dabag Hayreddin, Kaldirgoc*, Sinan Pasa, Sulu Pasa, Timurtas Αγίου Αθανασίου*, Αγίων Κων/νου και Ελένης*, Νέας Παναγίας, Παναγίας Δεξιάς*, Παναγούδας*, Υπαπαντής* Καταφυγής Καταφυγής, Abdul Malik*, Abdullah Kadi, Balaban, Balat, Haci Ahmed*, Haci Hasan*, Hamza Bey* Abdullah Kadi, Balat, Hamza Bey, Haci Hasan*, Kara Haci*, Katip Musliheddin, Rogos Αγίου Μηνά*, Παναγίας Χαλκέων* Ομφαλού Ομφαλού, Haci Yakub, Haracci Ali, Tarakci, Mustafa Kazaz*, Sari Hatib* Astarci, Haci Iskender*, Sari Hatip, Sehabeddin, Tarakci, Yakub Pasa, Yilan Mermer Αγίας Αικατερίνης*, Αγίων Αποστόλων* Χρυσή Χρυσή, Cezeri Kasim Pasa, Haci Musa, Kara Haci Oglu, Mustafa Kazaz*, Sari Hatib*, Tarakci Oglu*, Yahya Bali Cezeri Kasim Pasa, Gulmez Oglu*, Kara Haci Oglu, Kazaz Haci Musa, Kazaz Haci Mustafa, Sari Hatip*, Yahya Bali Αγίας Αικατερίνης*, Αγίου Μηνά*, Αγίων Αποστόλων* ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 155

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.1 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Ακολουθώντας τα βήματα των πρώτων κατοίκων της Θεσσαλονίκης, από τα χρόνια της ελληνιστικής περιόδου τα σχετικά ευρήματα δείχνουν ότι το ρυμοτομικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους (Κοσμόπουλος, Π. 1991) στηρίχτηκε στο ιπποδάμειο σύστημα, με κάθετα τεμνόμενες οδούς οι οποίες όριζαν μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα 1. Η εφαρμογή αυτού του ρυμοτομικού συστήματος προέρχεται από τον 5 ο π.x. αι. και απέβλεπε στη λειτουργικότερη χωρική κατανομή των αστικών ενοτήτων (Αγορά, λατρευτικοί χώροι). Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους (από το 168 π.χ.) η πολεοδομική συγκρότηση της Θεσσαλονίκης παρέμεινε η ίδια και εξελίχτηκε πάνω στα ελληνιστικά ίχνη (Δημητριάδης, Ε. Π. 1983, Μαρκή, Ε. 1983). Είχαν ήδη διαμορφωθεί οι δυο κύριοι οδικοί άξονες της πόλης που διέσχιζαν τον αστικό ιστό με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, οι οδοί Αγίου Δημητρίου και Εγνατία, παράλληλες τόσο μεταξύ τους όσο και προς τη θάλασσα (Vitti, M. 1990). Η Εγνατία, η Βασιλική Οδός των Ρωμαίων (Via Regia, Decumanus Maximus), αποτελούσε τη σημαντικότερη αρτηρία της πόλης ξεκινώντας στα δυτικά από τη Χρυσή Πύλη (Βαρδάρη) (Μαρκή, Ε. 1982) και 1 Γενική αρχή του ιπποδάμειου συστήματος είναι η οργάνωση της πόλης έτσι ώστε να εξυπηρετούνται με ορθολογικό τρόπο οι λειτουργίες της. Τα τρία κέντρα, θρησκευτικό, πολιτικόδιοικητικό και εμπορικό, εντάσσονται στη ρυμοτομική χάραξη των ισομεγέθων οικοδομικών τετραγώνων που ορίζονται από ευθείς κάθετα τεμνόμενους δρόμους. Στα οικοδομικά τετράγωνα οι οικίες κατανέμονται έτσι ώστε να διασφαλίζεται η λειτουργικότητα, η υδροδότηση και ο άπλετος φωτισμός των χώρων τους. Τα πρακτικά πλεονεκτήματα (ταχύτητα οργάνωσης, απλότητα χάραξης, ευκολία χρήσης, ασφάλεια) συντέλεσαν στην ευρεία χρήση του ιπποδάμειου συστήματος. Στην ρωμαϊκή εποχή το ιπποδάμειο σύστημα συνδυάστηκε με το παραδοσιακό ρωμαϊκό ορθογώνιο σύστημα οργάνωσης της πόλης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 156

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 καταλήγοντας ανατολικά στην Κασσανδρεωτική πύλη (ή Πύλη Καλαμαριάς, ανατολικά της Καμάρας) που αποτελούσε την πύλη εξόδου προς τη Χαλκιδική (Γούναρης, Γ. 1971). Η θέση και η χάραξη της Εγνατίας στον πολεοδομικό ιστό όπως επίσης και τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της, επέτρεπαν την πυκνή και συνεχή διακίνηση / μετακίνηση κατοίκων, επισκεπτών και εμπορευμάτων, από και προς τις άλλες περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Λαζαρίδης, Σ. 1996, Μανωλεδάκης, Μ. 2007). Η οδός Αγίου Δημητρίου άρχιζε από τη Ληταία πύλη (Γενί Καπού) (Βελένης, Γ. 1998) (περιοχή Καφαντάρη) και κατέληγε σε διπλή πύλη (Τελί Καπού ή Νέα Χρυσή πύλη (Μουτσόπουλος, Ν. 1980) στο ανατολικό τείχος κοντά στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. Τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της ήταν αντίστοιχα με της Εγνατίας, από την οποία τη χώριζε απόσταση περίπου 400 μέτρων. Μεταξύ αυτών των 2 σημαντικών αξόνων αναγνωρίστηκαν από τα αρχαιολογικά ευρήματα ενδιάμεσοι οριζόντιοι άξονες, οι χαράξεις των οποίων παρέμειναν ενεργές ως την πυρκαγιά του 1917. Πρόκειται για τις σημερινές οδούς Φιλίππου, Ολύμπου και την παλιά οδό Πτολεμαίων (σε χρήση ως το 1917), νότια της Φιλίππου (Vitti, M. 1990). Βόρεια της Αγίου Δημητρίου αναγνωρίστηκε η χάραξη της οδού Κασσάνδρου, περίπου στην ίδια θέση με τη σημερινή οδό. Στο πέρασμα των χρόνων ο αστικός ιστός προσαρμόστηκε σταδιακά στις λειτουργικές απαιτήσεις και τις τεχνολογικές κατακτήσεις της εποχής (δίκτυα ύδρευσης αποχέτευσης, πλακοστρώσεις οδών) (Καζαμία Τσέρνου, Μ. 2000). Η πόλη αναπτύχθηκε σε ορθογώνια κάτοψη, με μεγάλα ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα κατοικιών κι ένα συμμετρικό πλέγμα οριζόντιων (decumani) και κάθετων (cardines) οδών. Κατά την ακμή της ρωμαϊκής περιόδου (δεύτερο μισό του 2 ου μ.χ. αι.) διαμορφώθηκε ένα εντυπωσιακό συγκρότημα δημόσιων κτιρίων, η Ρωμαϊκή Αγορά (forum) στην καρδιά της ρωμαϊκής πόλης (Μπακιρτζής, Χ. 1973, Ευαγγελίδης, Β. 2007). Καταλάμβανε έκταση περίπου 20 στρεμμάτων μεταξύ των οδών Εγνατίας Αγίου Δημητρίου, στη θέση προϋπάρχουσας αγοράς των πρώτων αυτοκρατορικών χρόνων. Το συγκρότημα αποτελούσε τον οικονομικό και εμπορικό πυρήνα της πόλης, έχοντας παράλληλα διοικητικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα (Ζαφειροπούλου, Φ. 2012). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 157

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου και Ολύμπου, νότια της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, βρισκόταν το στάδιο, η βιβλιοθήκη και το θέατρο ωδείο. Η αρχαία Αγορά βρισκόταν μεταξύ Ολύμπου και Φιλίππου. Η νεότερη επέκταση της Αγοράς, η Μεγαλοφόρος, βρισκόταν μεταξύ Φιλίππου και Εγνατίας και αποτελούσε το κεντρικότερο τμήμα του forum. Βόρεια της Αγίου Δημητρίου (μεταξύ των οδών Μακεδονικής Αμύνης και Αγίου Νικολάου) υπήρχε ένα από τα μεγαλύτερα ρωμαϊκά λουτρά της Θεσσαλονίκης. Η μετέπειτα βασιλική του Αγίου Δημητρίου κτίστηκε στο νοτιοανατολικό άκρο της περιοχής του λουτρού. Με την πάροδο των αιώνων, σταδιακά ο χώρος της Αγοράς υποβαθμίστηκε και κατά την Τουρκοκρατία στην περιοχή αναπτύχθηκαν τουρκικές και στη συνέχεια εβραϊκές συνοικίες. Η αναγνώριση και αντιστοίχιση των αρχαίων οριζόντιων αξόνων σταματά να γίνεται ευκρινής νότια της Εγνατίας, λόγω έλλειψης σχετικών ανασκαφικών ευρημάτων και μαρτυριών. Ωστόσο, στο νότιο τμήμα της πόλης λογικά θα είχε αναπτυχθεί ένας αρχικός πολεοδομικός πυρήνας προσαρμοσμένος στη μορφολογία του εδάφους, πιο λοξός σε σχέση με το ιπποδάμειο πρότυπο του βόρειου τμήματος (Κοσμόπουλος, Π. 1991). Σχετικά με το κάθετο οδικό δίκτυο των αντίστοιχων ιστορικών περιόδων, τα αρχαιολογικά ευρήματα ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής αποκάλυψαν αρκετούς οδικούς άξονες της ελληνιστικής περιόδου (σαφώς μικρότερου πλάτους σε σχέση με τους οριζόντιους άξονες) που συμπίπτουν συνολικά ή εν μέρει με τους αντίστοιχους δρόμους της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά του 1917. Σημαντικό ποσοστό ευρημάτων αφορά τον άξονα των σημερινών οδών Αγίου Νικολάου Μητροπολίτου Γενναδίου, ο οποίος διέσχιζε κάθετα την πόλη σε όλο το πλάτος της, καθώς ξεκινούσε νοτίως της Εγνατίας, διέτρεχε την ανατολική πλευρά της Αγοράς (forum), του Ωδείου και των λουτρών του Αγίου Δημητρίου και κατέληγε βορειοανατολικά του Προφήτη Ηλία (Vitti, M. 1990). Η οδός Βενιζέλου αναγνωρίζεται βάση των ευρημάτων ως κεντρικός κάθετος άξονας, καθώς στη διασταύρωσή της με την Εγνατία τοποθετείται το ρωμαϊκό forum, όπως πιθανότατα και η οδός Ίωνος Δραγούμη, της οποίας η χάραξη συνδέει το λιμάνι με το Διοικητήριο. Άλλοι σημαντικοί κάθετοι άξονες ήταν οι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 158

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 σημερινές οδοί Παπαγεωργίου Τάσκου και Καρμπολά που περιέκλειαν τον χώρο του forum, όπως επίσης και η οδός Αντιγονιδών. Οι αρχαίοι δρόμοι που έχουν ταυτιστεί με αρχαιολογικά ευρήματα του οριζόντιου οδικού δικτύου, αποτελούν τμήματα ή συμπίπτουν εν μέρει με τις σημερινές οδούς Ερμού, Εγνατία, Πτολεμαίων, Φιλίππου, Ολύμπου, Αγίου Δημητρίου, Κασσάνδρου. Οι κάθετοι οδικοί άξονες της ελληνιστικής περιόδου συμπίπτουν με τις σημερινές οδούς Λέοντος Σοφού, Αντιγονιδών, Ίωνος Δραγούμη, Βενιζέλου, Μητρ. Γενναδίου, Αγίου Νικολάου, Πλάτωνος, Σοφοκλέους, Αγίας Σοφίας, Χριστοπούλου, Ιουλιανού, Κων. Παλαιολόγου, Φιλ. Δραγούμη, Ιουλιανού (Vitti, M. 1990). Στον Χάρτη 6.1 και στον Χάρτη 6.2 παρουσιάζονται τα τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917, στα οποία έχουν εξακριβωθεί αρχαία ευρήματα ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, σε μια προσπάθεια να αποδοθεί ο ιπποδάμειος κάνναβος της αρχαίας Θεσσαλονίκης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 159

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 160

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 161

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Η Βυζαντινή περίοδος (4 ος 15 ος αι.) πρόσθεσε πλήθος χριστιανικών λατρευτικών μνημείων, πολλά από τα οποία παραμένουν ως σήμερα αναδεικνύοντας τη βυζαντινή αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης (Παπαζώτος, Θ. 1983, Ναλπάντης, Δ. 1983). Παράλληλα, οι μετατοπίσεις των πυλών της πόλης, οι επαναχαράξεις (μερικές ή ολικές) των οδικών αξόνων και η εγκατάλειψη της αρχαίας Αγοράς διαμόρφωσαν καθοριστικά το νέο χαρακτήρα της βυζαντινής πόλης για την επόμενη χιλιετία (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 2008). Παρά την αλλοίωση της γεωμετρίας του πολεοδομικού ιστού που καταγράφεται από τον 5 ο μ.χ. αι. (Ταφραλής, Ο. 1994), οι οδοί Αγίου Δημητρίου και η Εγνατία (γνωστή ως «Λεωφόρος») (Μπαντέλλας, Α. κ.α. 1983) συνέχισαν να αποτελούν την οριζόντια ραχοκοκαλιά του οδικού δικτύου της πόλης και για τους επόμενους αιώνες. Εικόνα 6.1 2 : Οι βασικές οδικές αρτηρίες της Θεσσαλονίκης κατά τους βυζαντινούς χρόνους 2 Παπαγιαννόπουλος, Απ. 1982 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 162

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.1.1 Μεταβολή του οδικού δικτύου της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης με τη χρήση ΓΣΠ Για τη μελέτη της διαχρονικής μεταβολής των ελληνιστικών οδικών αξόνων στο σύγχρονο οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης, στο ΓΣΠ χρησιμοποιήθηκαν 2 αρχεία γραμμικών στοιχείων (lines): Το αρχείο arxaia.shp, το οποίο περιέχει όλους τους οδικούς άξονες της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης, όπως παρουσιάζονται στους Χάρτες 6.1 και 6.2. Το αρχείο arx_statist_2000, υποσύνολο του προηγουμένου, το οποίο περιέχει τα οδικά τμήματα που παραμένουν και σήμερα σε χρήση. Σε κάθε link που αποτελεί τμήμα του υφιστάμενου οδικού δικτύου αποδόθηκε η σημερινή ονομασία οδού (στο πεδίο label_name). Επιλέγοντας τα links για τα οποία δεν υπάρχει σημερινή ονομασία οδού, προκύπτει η εικόνα των αρχαίων οδικών αξόνων που έχουν καταργηθεί. Οι οδικοί άξονες που παραμένουν και σήμερα σε ισχύ παρουσιάζονται στον Χάρτη 6.3. Εικόνα 6.2: Επιλογή οδικών τμημάτων που έχουν καταργηθεί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 163

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Η μεταβολή του μήκους των οδικού δικτύου της ελληνιστικής εποχής ερευνήθηκε για 3 χρονικές περιόδους: 1. το συνολικό μήκος του οδικού δικτύου κατά την ελληνιστική εποχή (16,948m). 2. το μήκος του οδικού δικτύου κατά την ελληνιστική εποχή που ήταν σε χρήση στις αρχές του 20 ου αι. (15,399m). 3. τα τμήματα του οδικού δικτύου της ελληνιστικής εποχής που παραμένουν σήμερα σε ισχύ (13,460m). Όπως προκύπτει από τους υπολογισμούς, στις αρχές του 20 ου αι. διασώζονταν περίπου το 91% των οδικών αξόνων της ελληνιστικής περιόδου. Σήμερα, στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης διασώζεται περίπου το 80%. Εικόνα 6.3: Επιλογή και υπολογισμός μεταβολής του μήκους οδικών τμημάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 164

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 165

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.2 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ 6.2.1 Οι δρόμοι της Θεσσαλονίκης μέσα από τις περιγραφές περιηγητών Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι μαρτυρίες των περιηγητών που επισκέφθηκαν τη Θεσσαλονίκη και στα κείμενά τους διασώζουν αναφορές στα πολεοδομικά της χαρακτηριστικά (Βακαλόπουλος, Κ. 1971, Γρηγορίου, Α. και Χεκίμογλου, Ε. 2008). 1591, Gabriele Cavazza: «Η πόλη έχει ωραίους και πλατείς δρόμους και εις καθένα απ αυτούς υπάρχει και μια βρύσις... Μετέβημεν κατόπιν εις την εβραϊκήν συνοικίαν, εις την αρχήν της οποίας υπάρχει εν μοναστήριον με Ελληνορθοδόξους καλογραίας 3. Ο δρόμος ούτος είναι αρκετά ακάθαρτος, τόσον διότι κατοικείται από αυτόν τον λαόν, όσον και διότι είναι εις το κατωφερές μέρος της πόλεως, οπόθεν διέρχονται αι ακαρθασίαι». 1668, Εβλιγιά Τσελεμπή: «Στην πόλη αυτή υπάρχουν τριακόσιοι λεωφόροι (sahrah), δρόμοι ιδιωτικοί και δημόσιοι. Σε κάθε δρόμο είναι ιδρυμένο κι ένα εσνάφι των ανθρώπων της αγοράς και του παζαριού». Αναφέρει επίσης ότι «Τα παλιά τα χρόνια που σχεδιάστηκε η πόλη, τους δρόμους τους χαράξανε ευθύγραμμους και σταυρωτούς, όπως στη σκακιέρα. Όλοι έχουν μάκρος δυο και τρεις χιλιάδες βήματα καλντερίμι. Μόνο στους τσιφούτικους μαχαλάδες οι δρόμοι είναι στενοί και βρώμικοι, γιατί οι σκουπιδιάρηδες δεν μπαίνουν να τους καθαρίσουν. Κι ούτε που πατάνε κι άλλοι άνθρωποι στα σπίτια τους» (Τσελεμπή, Ε. 1994). 1740, Richard Pococke: «Δεν υπάρχει αποβάθρα. Οι δρόμοι δεν έχουν καλή διάταξη και τα σπίτια είναι κακοχτισμένα με άψητα τούβλα. Τα περισσότερα έχουν κήπο» 1788, Alessandro Bisani: «Εξαιτίας της θερμότητας του ήλιου, οι κυριότεροι δρόμοι σκεπάζονται με ξύλα, τα οποία όμως δεν κάνουν τους δρόμους πιο 3 μάλλον το μοναστήρι της Αγίας Θεοδώρας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 166

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 υγιεινούς, αφού εμποδίζουν την επαρκή κυκλοφορία του αέρα. Άλλοι δρόμοι είναι πλημμυρισμένοι με σπουργίτια, περιστέρια, κουρούνες, κοράκια, πελαργούς και επίσης με σκύλους και γάτες... Οι δρόμοι όπου κατοικούν Εβραίοι αναγνωρίζονται από τη δυσοσμία». 1812, Henry Holland: «Τα παζάρια, τα οποία βρίσκονται στο χαμηλότερο τμήμα της πόλης, είναι πολύ εκτεταμένα και σχηματίζουν μερικούς επιμήκεις αλλά στενούς δρόμους. Όπως συνηθίζεται σ αυτή τη χώρα, οι δρόμοι σκιάζονται είτε με καφασωτά με κληματαριές, είτε με ξύλινα υπόστεγα, στα ενδιάμεσα κενά των οποίων ρίχνουν σταυρωτά κλαδιά δέντρων». 1834, William G. Schauffler: «Οι δρόμοι της είναι αρκετά φαρδείς και, για τα δεδομένα των οθωμανικών πόλεων, αρκετά καθαροί». 1856, Herman Melville: «Πήγα στο παζάρι. Αρκετά μεγάλο, αλλά ρυπαρό. Όλοι οι δρόμοι στενοί, σαν δρομάκια από αγελάδες, και μυρίζουν σαν αχυρώνες. Πολύ ήσυχοι». 1861, Adolphe Joanne & Emile Isambert: «Την πόλιν διατέμνει πλατεία οδός παραλλήλως τη θαλάσση, μεγάλη οδός καλουμένη, διερχομένη προς Δ. παρά την Πύλην του Βαρδαρίου, ούσα προέκτασις της Εγνατίας οδού». 1861, W. G. Clark: «Μια επιμήκης και σχετικά ευρεία οδός, από πύλη σε πύλη, διατηρεί τη χάραξη της ρωμαϊκής Εγνατίας οδού. Ανάμεσα στην οδό αυτή και το λιμάνι οι δρόμοι είναι ελικοειδείς και ο πληθυσμός πυκνός». Το 1880, ο Χατζηϊωάννου (Χατζηϊωάννου, Μ. 1978) αναφέρει ως σημαντικότερους δρόμους τις οδούς Ρόγος 4, Μάλτα 5, Πούλια 6 και Φαρδύ δρόμο 7. Την ίδια εποχή, ο Μωραϊτόπουλος (Μωραϊτόπουλος, Γ. Κ. 1883) αναφέρει τα εξής για τους δρόμους της πόλης: Οι δρόμοι της πόλεώς μας εκτός ολίγων είναι στενοί και ακανόνιστοι. Κυριότεροι δρόμοι είναι οι διασχίζοντες την πόλιν παραλλήλως εξ. Α προς Δ και εκ Β προς Ν. 4 Εν τω περί στοών και εν τω κεφαλαίω της εκκλησίας Καζαντζιλάρ τζαμισί (Παναγία Χαλκέων) 5 ούτω καλείται η οδός εν ή τα παλαιά ιχθυοπωλεία 6 ετέρα οδός της Θεσσαλονίκης 7 Εγνατία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 167

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Είναι φανερόν ότι η ρυμοτομία της αρχαίας πόλεως ήτο αρίστη, αλλά η πάροδος των χρόνων, αι αλώσεις, πυρκαγιές και πολλαί άλλαι αιτίαι μετέβαλον επαισθητώς την όψιν αυτής, από τινών όμως ετών καταβάλλονται προσπάθειαι υπό των αρχών της πόλεως προς βελτίωσιν των οδών. Οι μάλλον ευθύτεροι και κεντρικότεροι δρόμοι είναι οι εξής: 1. Ο φαρδύς δρόμος (Τζάντε Γιολ). Ούτος αρχόμενος από της Καλαμαριάς διασχίζει την πόλιν εξ Α προς Δ, φθάνων μέχρι της πύλης του Βαρδαρίου. Κατά την αρχαία εποχή εκαλείτο Εγνατία οδός, ήρχιζε δε από της Χαλκιδικής, διέσχιζε άπασαν την δυτικήν Μακεδονίας, την Ιλλυρίαν φθάνων μέχρι του Δυρραχίου. 2. Παράλληλος με τον φαρδύν δρόμον είναι ο αρχόμενος από της νέας Χρυσής Πύλης και φθάνων μέχρι της Νέας πύλης (Γενή Καπού) εις το άλλο άκρον της πόλεως. Ο δρόμος ούτος διέρχεται και προ του τζαμιού του Αγίου Δημητρίου. Καλείται «οδός Μιδχάτ Πασά», διότι επί της διοικήσεως του διοικητού τούτου επεσκευάσθη γενόμενος ευρύτερος. 3. Ο δρόμος ο αρχόμενος από της παραλίας πλησίον της Μητροπόλεως διασχίζει την πόλιν εκ Ν. προς Β. και φτάνει μέχρι του άκρου της πόλεως. Ο δρόμος ούτος έχει λοξή διεύθυνσιν και πολλάς ανωμαλίας. 4. Ο αρχόμενος από της αποβάθρας παρά τω καφενείον ΟΛΥΜΠΟΣ και τελειώνων μέχρι του Διοικητηρίου. Ούτος καλείται «οδός Σαβρή Πασά», διότι επεσκευάσθη επί του διοικητού τούτου. Είναι ευρύς, ευθύτατος και διέρχεται διαμέσου της αγοράς. Πολλοί άλλοι παράλληλοι δρόμοι υπάρχουσιν, αλλά ούτοι εισί λοξοί, ακανόνιστοι. Η δε ευθύτης αυτών χάνεται ένεκα των πολλών λοξοδρομιών. Και επίσης: 1884, James George Cotton Minchin: «Περπατάς κατά μήκος μιας παραλίας με καλή λιθόστρωση, στο ένα άκρο της οποίας υπάρχουν δημόσιοι κήποι και στο άλλο ένας μεγάλος λευκός πύργος». 1885, Albert Charles Wratislaw: «Η προκυμαία πάλι, ήταν στενή και πλημμελώς λιθοστρωμένη και δεν είχε ακόμα οικοδομηθεί κατά το μεγαλύτερο τμήμα της». ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 168

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 1907, John Foster Fraser: «Στο εσωτερικό της πόλης οι δρόμοι στενεύουν και είναι σκεπαστοί. Τα παζάρια είναι σκοτεινά, ανατολίτικα και δύσοσμα, όσο πιο ανατολίτικα τόσο πιο δύσοσμα». Η Εικόνα 6.4 επαληθεύει τις περιγραφές των περιηγητών του 18 ου αι. Το οδικό δίκτυο της περίκλειστης Θεσσαλονίκης αποτυπώνεται άναρχο, και μόνο κατά προσέγγιση μπορούν να αναγνωριστούν οι κύριοι δρόμοι («Η Θεσσαλονίκη του 18 ου αιώνα», 1996), (Ξανθοπούλου Κυριακού, Α. 1968). Η χάραξη της Εγνατίας είναι ακανόνιστη και ασυνεχής. Ο άξονας της σημερινής οδού Αγίου Δημητρίου αναγνωρίζεται ευθύγραμμος μόνο σε ένα τμήμα. Όσον αφορά τα κάθετο οδικό δίκτυο, μόνο η πρόδρομη χάραξη της μετέπειτα Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου) παρουσιάζει σχετική ευθυγραμμία σε όλο το μήκος της. Εικόνα 6.4 8 : Η Θεσσαλονίκη το έτος 1784 8 Χάρτης «Plan de la Rade de la ville & Environs de Salonique», 40,6x50,9 εκ., 1784 (Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 169

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.2.2 Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης κατά τον 19ο αιώνα Η μετάβαση της Θεσσαλονίκης από Βυζαντινή σε Οθωμανική πόλη έγινε με αργούς ρυθμούς. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η άναρχη δόμηση σταδιακά παραμόρφωσε την ευθυγράμμιση του πολεοδομικού συστήματος και αναπόφευκτα περιόρισε δραματικά το πλάτος των οδών (Καμπούρη, Μ. 1983). Η Εγνατία, (Αναστασιάδης, Γ. και Χεκίμογλου, Ε. 2001) γνωστή ως «Φαρδύς δρόμος» (Ζάντε γιολ), αποτελούσε τη μεγαλύτερη και φαρδύτερη οδική αρτηρία. Παρά την απλοχωριά που επικρατούσε στο νότιο τμήμα της πόλης (Σούλης, Γ. 1953) με μεγάλους περίβολους εκκλησιών και σπιτιών, το οικιστικό πλέγμα της πόλης συνέχιζε να διαμορφώνεται αυθαίρετα και χωρίς συνοχή, δημιουργώντας ένα άναρχο πλέγμα οδικών αξόνων σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες των κατοίκων και χωρίς να υπακούει σε πολεοδομικούς κανόνες. Το κέντρο της πόλης αποτελούσε ένα δαιδαλωτό δίκτυο μικρών και στενών, στριφογυριστών οδών, που συχνά οδηγούσαν σε αδιέξοδα (Μουτσόπουλος, Ν. 1980). Στην Εικόνα 6.5 (λεπτομέρεια χάρτη) και στην Εικόνα 6.6 παρουσιάζεται ο πολεοδομικός ιστός της Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1850 και 1873 αντίστοιχα (Χεκίμογλου, Ε. 1994). Κύρια διαφορά μεταξύ των δύο χαρτών αποτελεί η κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους. Οι σημερινές οδοί Αγίου Δημητρίου και Βενιζέλου παρουσιάζονται ευθυγραμμισμένες. Η Εγνατία συνεχίζει να αποτυπώνεται με λοξή και ακανόνιστη χάραξη. Σημειώνονται επίσης οι αδιαμόρφωτοι χώροι ειδικά στην περιοχή της Άνω πόλης και η άναρχη, σχεδόν τυχαία, διάταξη των οικοδομικών τετραγώνων μεγάλης έκτασης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 170

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Εικόνα 6.5 9 : Χάρτης Θεσσαλονίκης έτους 1850 Εικόνα 6.6 10 : Χάρτης Θεσσαλονίκης έτους 1873 9 Captain T. Graves (British Admiralty), Λεπτομέρεια χάρτη «Saloniki bay, the ancient Thessalonica», 61x47 εκ., 1850 (συλλογή Σ. Δεμερτζή) 10 Χάρτης της Θεσσαλονίκης εντός των τειχών, «Salonique», από την έκδοση ταξιδιωτικού οδηγού Orient Grece et Turkie d Europe, του γαλλικού εκδοτικού οίκου Hachette, 9.5 x 10.2 εκ., 1873 (συλλογή Α. Παπαϊωάννου) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 171

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Εικόνα 6.7 11 : Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης Plan de Salonique 1880 1882 Η πολεοδομική διάταξη της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 19 ου αι. αποτυπώνεται στους χάρτες της Εικόνας 6.7 και της Εικόνας 6.8. Ο χάρτης της Εικόνας 6.7 χρονολογείται περίπου το 1880 1882 και εκπονήθηκε με πρωτοβουλία της Δημαρχίας της πόλης από τον αρχιμηχανικό Antoine Wernieski. Πιθανότατα αποτελεί το πρώτο ακριβές σχέδιο που εκπόνησε η τότε Τεχνική Υπηρεσία του δήμου Θεσσαλονίκης. Στον χάρτη οι μόνες περίπου ευθύγραμμες οδοί που αποτυπώνονται είναι η Αγίου Δημητρίου (Μιδχάτ Πασά), η Εγνατία, η Παράλληλη οδός 11 Αntoine Wernieski, Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης «Plan de Salonique», 1:2.500, 77.9 x 106.9 εκ., 1880-82 (επιχρωματισμένο αντίγραφο, αρχείο Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 172

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 (Καλαποθάκη) και η Παραλιακή (Νίκης). Η Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου) εμφανίζεται ως ο μοναδικός ευθύγραμμος κάθετος άξονας. Εικόνα 6.8 12 : Οθωμανικός Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης «Plan de la Ville de Thessalonique», 1894 Στην Εικόνα 6.8 παρουσιάζεται ο Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης του H. Salem, «Plan de la Ville de Thessalonique», που δημιουργήθηκε το 1894, 12 χρόνια αργότερα από τον Χάρτη Wernieski. Οι διαφορές μεταξύ των δυο χαρτών εστιάζονται στο ΝΑ τμήμα της πόλης, στην περιοχή της πυρκαγιάς του 1890 που εδώ παρουσιάζεται με τη νέα ρυμοτομία. Παρουσιάζουν τον αστικό ιστό της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης (Βακαλόπουλος, Α. 1986) όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του 19 ου αι. και παρέμεινε ως την πυρκαγιά του 1917. 12 H. Salem, Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης, «Plan de la Ville de Salonique», 1:2500, 113.9 x 93.2 εκ., 1894 (συλλογή Α. Παπαϊωάννου) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 173

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.2.3 Πυρκαγιές και μεταβολές του αστικού ιστού κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας Οι πολυάριθμες πυρκαγιές που καταγράφονται στη Θεσσαλονίκη κατά την Οθωμανική περίοδο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αλλοίωση της αρχικής ορθοκανονικής ρυμοτομίας (Νεχάμα, Ι. 1990). Ως τον 16 ο αι., οι συχνές πυρκαγιές οφείλονταν κυρίως στις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων και τα υλικά κατασκευής των σπιτιών, καθώς οι δρόμοι ήταν ιδιαίτερα στενοί και τα οικήματα ήταν χτισμένα με ξυλοδεσιές και τούβλα, σε ασφυκτικά κοντινή απόσταση το ένα από το άλλο (Δημητριάδης, Β. 1998). Οι δρόμοι αποτελούσαν επέκταση των αυλών των σπιτιών και κοινόχρηστους χώρους χωρίς νομικούς περιορισμούς, καθώς οι κάτοικοι ανεμπόδιστα επέκτειναν τους χώρους κατοικίας και εργασίας σύμφωνα με τις ανάγκες τους, αγνοώντας τις ανάγκες των περαστικών και της κυκλοφορίας. Αποτέλεσμα ήταν η άναρχη οικοδόμηση των καμμένων εκτάσεων, δημιουργώντας πολυδαίδαλα στενά δρομάκια κι αδιέξοδα, χωρίς να λαμβάνεται καμιά μέριμνα από την κεντρική διοίκηση για τη διατήρηση και προστασία των κοινόχρηστων χώρων από τους καταπατητές δικαιούχους (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 1995). Οι πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν ως τα τέλη του 19 ου αι. (με σημαντικότερες τις πυρκαγιές των ετών 1545, 1610, 1620, 1890, 1896, 1898) διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του αστικού ιστού της πόλης, καθώς υπήρξαν η αφορμή για την καταστροφή των στενοσόκακων και τη διάνοιξη ευθύγραμμων οδών σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα (Μαντοπούλου, Θ. 1989). Σύμφωνα με σχετικό νόμο του 1864 οι καμένες περιοχές ρυμοτομήθηκαν από την αρχή. Η πυρκαγιά που ξέσπασε τον Αύγουστο του 1890 νότια της Εγνατίας, στάθηκε η αφορμή για πρώιμη απόπειρα επανασχεδιασμού της πόλης. Η πληγείσα περιοχή, γνωστή ως «τα καμένα» (Δημητριάδης, Β. (1) 1983) εκτεινόταν από την οδό Αγίου Νικολάου (Kastilya Havrasi) ως την Παλαιών Πατρών Γερμανού (Akce Mescid), και από την παραλία ως την Εγνατία (Χάρτης 6.4). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 174

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 175

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Όπως φαίνεται στον Χάρτη 6.5, η πυρίκαυστη περιοχή αφορούσε τις εβραϊκές συνοικίες Aguda, Aya Sofia, Baru, Kaldirgoc, Leviye, Pulya, τις ελληνικές Νέας Παναγίας και Μητροπολίτη και τις τουρκικές Dabag Hayredding και τμήμα της Akce Mescid. Επρόκειτο για την πιο ανθυγιεινή περιοχή της πόλης, κυρίως λόγω των πολυμελών εβραϊκών οικογενειών της κατώτερης εργατικής τάξης (αχθοφόροι, ρακοσυλλέκτες) που κατοικούσαν σε χαμόσπιτα χωρίς επαρκείς συνθήκες υγιεινής (Ενιπεκίδης, Π. 1988, Ζαφείρης, Χ. 2007). Χαρακτηριστικό της περιοχής ήταν οι στενοί, σκοτεινοί και ρυπαροί δρόμοι που πλαισίωναν χαμηλά και προχειροκτισμένα σπίτια. Ως αποτέλεσμα αυτής της πυρκαγιάς, το 1892 προέκυψε ο ανασχεδιασμός και η χάραξη νέων οδών στην πυρποληθείσα περιοχή, με σαφείς επιπτώσεις στη μορφολογία της πόλης. Δημιουργήθηκαν οι οδοί Αγίας Σοφίας (Aya Sofia Cami i, πλάτους 18 μέτρων) στην οποία συγκεντρώθηκαν τα πλουσιότερα αρχοντόσπιτα (Κολώνας, Β. και Παπαματθαιάκη, Λ. 1980), Τσιμισκή (Capanaca), Βασιλέως Ηρακλείου (Hamam Matalon, πλάτους 12 μέτρων). Από την οικοδόμηση της περιοχής και μετά, η διανοιγμένη λεωφόρος Αγίας Σοφίας αναφέρεται πλέον ως «η λεωφόρος των πλούσιων σπιτιών» (Αναστασιάδης, Γ. και Χεκίμογλου, Ε. (2) 1997). Το νέο οδικό δίκτυο συνδέθηκε με το υφιστάμενο της γύρω, άθικτης από την πυρκαγιά, περιοχής. Πρωτοεμφανίστηκαν «αποτμήσεις» των γωνιών οικοδομικών τετραγώνων, έτσι ώστε να δημιουργηθούν μικρές πλατείες σε διασταυρώσεις (Επαμεινώνδας, Γ. και Στεφανίδης, Ι. 2012). Όπως φαίνεται στoν Χάρτη 6.6, οι νέες οδοί της καμένης περιοχής οριοθέτησαν ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα καταργώντας το πλέγμα των δαιδαλωδών αδιεξόδων που προϋπήρχε στην περιοχή. Με άξονα αναφοράς την Προκυμαία, μετά την πυρκαγιά του 1890 οι νέες οδοί που χαράχτηκαν ή ευθυγραμμίστηκαν ήταν γνωστές σε σχέση με την απόστασή τους από τη σημερινή Λεωφόρο Νίκης. Έτσι, (ως τη μετονομασία οδών το 1913) καταγράφεται η Πρώτη Παράλληλος (ή Παράλληλη οδός, μετέπειτα Βουλγαροκτόνου και νυν Καλαποθάκη), η Δεύτερη Παράλληλος (παλιά Τσιμισκή, σήμερα ταυτίζεται με τμήμα της Μητροπόλεως), η Τρίτη Παράλληλος (Βασιλέως Ηρακλείου, ταυτίζεται εν μέρει με την ομώνυμη οδό και την Τσιμισκή) και η Τέταρτη Παράλληλος (Ισαύρων, ταυτίζεται σε τμήματα με την ομώνυμη οδό και τη Γεωργίου Σταύρου) Η τελευταία μεγάλη πυρκαγιά του 1917 μετέβαλλε οριστικά την οθωμανική όψη της Θεσσαλονίκης, καταργώντας τις παλιές γειτονιές και αλλάζοντας ριζικά τη χωροταξία της (Mazower, M. 2004). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 176

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 177

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 178

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.2.4 Έργα υποδομής κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων Tanzimat Με τον όρο Tanzimat περιγράφεται μια σειρά μεταρρυθμίσεων στις οποίες προχώρησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά το διάστημα 1839 1876 με στόχο την αναδιοργάνωση σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεων με τους υπηκόους της. Απώτερος σκοπός ήταν η προσέγγιση προς τη Δύση και η ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τα κοινωνικοοικονομικά δυτικά πρότυπα (Παπαγιαννόπουλος, Α. 1982). Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις παρέμειναν ανενεργές για 30 χρόνια από την εξαγγελία τους, διάστημα κατά το οποίο η πολεοδομική εικόνα της Θεσσαλονίκης υποβαθμίστηκε, καθώς η αύξηση του πληθυσμού της (από 40,000 κατοίκους το 1850 έφτασε τους 90,000 κατοίκους το 1890 και τους 120,000 κατοίκους το 1895) επιδείνωσε περαιτέρω την άναρχη πολεοδομία και τις ούτως ή άλλως ελλιπέστατες συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 1985). Η δημοτική αρχή που εγκαταστάθηκε για πρώτη φορά στην πόλη το 1869 κλήθηκε να υλοποιήσει ένα ευρύ φάσμα αστικών επεμβάσεων (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 1995), υπό την πίεση για: ανάπτυξη συγκοινωνιακών υποδομών και έργων επέκταση της πόλης εκτός του περίκλειστου παραδοσιακού οικιστικού πυρήνα βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και καθαριότητας εγκατάσταση δικτύων φωτισμού, ύδρευσης, αποχέτευσης δημιουργία δημόσιων κτιρίων για τις νέες διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες επανασχεδιασμό κατεστραμμένων περιοχών. Με την τοποθέτηση του Σαμπρή Πασά στη θέση του Γενικού διοικητή του βιλαετίου το 1869, άρχισε η εφαρμογή των εκσυγχρονιστικών μέτρων και η όψη της Θεσσαλονίκης άλλαξε καθοριστικά μέσα σε λίγες δεκαετίες, καθώς στην εντός των τειχών περιοχή υλοποιήθηκαν σταδιακά οι ακόλουθες επεμβάσεις (Χάρτης 6.7): Κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους, από τα υλικά του οποίου διαμορφώνεται η προκυμαία και η Παράλληλη οδός. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 179

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Καταργήθηκε σημαντικός αριθμός στενών δρόμων και αδιεξόδων, ενώ χαράχτηκαν και ευθυγραμμίστηκαν οι κύριοι οδικοί άξονες της πόλης (Αναστασιάδου, Μ. 2008): Διάνοιξη της οδού Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου) από την παραλία (πλατεία Ολύμπου) ως το Κονάκ (Διοικητήριο), συνολικού μήκους 1,5 χιλιομέτρων. Διάνοιξη και ευθυγράμμιση της λεωφόρου Μιδχάτ Πασά (Αγίου Δημητρίου) το 1875, συνδέοντας το Διοικητήριο με το Δημοτικό Νοσοκομείο (Νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος). Ευθυγράμμιση της Εγνατίας (Μεγάλη οδός του Βαρδάρη) το 1887. Διάνοιξη της λεωφόρου Χαμιδιέ (Εθνικής Αμύνης) στη θέση των ανατολικών τειχών (Μαντοπούλου, Θ.1989) η οποία αποτέλεσε την πρώτη λεωφόρο εκτός των τειχών. Αναμόρφωση της περιοχής του λιμανιού και των βασικών λειτουργικών επεκτάσεων (αποθήκες, διαμόρφωση προκυμαίας για μικρά σκάφη, δημιουργία προβλήτας) («Λαδάδικα: από την εγκατάλειψη στη διάσωση. Το εγχείρημα μιας άλλης πολιτικής της διατήρησης» 1996). Σταδιακό γκρέμισμα του βορειοδυτικού (μετά το 1870) και του νοτιοανατολικού τείχους (1889). Διαμόρφωση της περιοχής του Ιστιρά (αγορά, χονδρεμπόριο) και ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης από την πυρκαγιά του 1856 συνοικίας της Μάλτας (μεταξύ Φράγκων Εγνατίας) («Νεότερα Μνημεία της Θεσσαλονίκης» 1986). Κατασκευή σιδηροδρομικών σταθμών (από το 1871). Κατασκευή δημόσιων κτιρίων (Κονάκι (Διοικητήριο), Στρατώνες) και κτιρίων υπηρεσιών (βιομηχανικά κτίρια, τράπεζες) («Αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης» 1997). Εγκατάσταση δημόσιων συγκοινωνιακών δικτύων (Αναστασιάδης, Γ. 1999) (ιππήλατα τραμ (1893), ηλεκτροκίνητα (1907)). Δίκτυα κοινής ωφέλειας: φωταερίου (1890), αποχέτευσης (1890), ύδρευσης (1893). Εφαρμογή της πολεοδομικής νομοθεσίας του 1864. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 180

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Μετά το 1880 άρχισε η λιθόστρωση των πρώτων οδών. Το 1882 ολοκληρώθηκε το πλακόστρωτο στην περιοχή του Ιστιρά. Το 1884 άρχισε η σκυρόστρωση και διαπλάτυνση της Εγνατίας η οποία ολοκληρώθηκε το 1887. Ως τις αρχές του 20 ου αι. (Χεκίμογλου, Ε. και Danacioglu, E. 1998) είχε ολοκληρωθεί η λιθόστρωση της προκυμαίας (Λεωφόρος Νίκης) και της Πρώτης Παράλληλης (Καλαποθάκη), όπως επίσης και των οδών Χιουκουμέτ (Διοικητηρίου, το βόρειο τμήμα της Βενιζέλου), Βαρδάρ (δυτικό τμήμα της Εγνατίας), Λεωφόρος Καλαμαριάς (ανατολικό τμήμα της Εγνατίας) και Ισλαχανέ (ανατολικό τμήμα της Αγίου Δημητρίου). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 181

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 182

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.3 ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ Με την ολοκλήρωση των πολεοδομικών επεμβάσεων και των έργων υποδομής, στις αρχές του 20 ου αι. άλλαξε καθοριστικά η πολεοδομική μορφή και ο χωροταξικός προσανατολισμός της Θεσσαλονίκης. Βόρεια και παράλληλα της Εγνατίας υπήρχαν οι οδοί Πτολεμαίων, Φιλίππου, Αριστοτέλους, Αγίου Δημητρίου και Κασσάνδρου. Πάνω από την Αγίου Δημητρίου απλωνόταν ο πολεοδομικός ιστός της Άνω πόλης με στενά ακανόνιστα σοκάκια και αδιέξοδα, ο οποίος δεν επηρεάστηκε από τα έργα υποδομής του νότιου τμήματος της πόλης και παρέμεινε αμετάβλητος στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού (Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου, Θ. και Χεκίμογλου, Ε. 1997). Οι μεγαλύτερες οδοί στην περιοχή της Άνω πόλης ήταν οι Ολυμπιάδος, Ακροπόλεως και Αποστόλου Παύλου. Νότια της Εγνατίας οι μεγαλύτερες οδοί ήταν οι Φράγκων Βασιλέως Ηρακλείου, η νεοδιαμορφωμένη Τσιμισκή, η Παράλληλη οδός (Βουλγαροκτόνου) και η Παραλία. Όσον αφορά το κάθετο οδικό δίκτυο, οι οδοί που διέσχιζαν την πόλη από την παραλία προς τα κάστρα ήταν οι Σαμπρή Πασά, Αγίου Νικολάου, Αγίας Σοφίας, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και η νέα λεωφόρος Χαμιδιέ (Κουτούπης, Γ. 1991). Μικρότερου μήκους ήταν οι οδοί Λέοντος Σοφού, Μεγάλου Αλεξάνδρου, Πλάτωνος και Βασιλέως Καρόλου. Στον Χάρτη 6.8 παρουσιάζεται το οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αι. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 183

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 184

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.3.1 Ονοματοδοσία οδών Τα πρώτα ονόματα των οδών μαζί με την αρίθμηση στις εισόδους των σπιτιών καταγράφονται το 1898 (Αναστασιάδου, Μ. 2008). Οι ονομασίες ήταν στα τουρκικά και αφορούσαν κάποιο χαρακτηριστικό του δρόμου σύμφωνα με την ιστορία του ή δήλωναν κάποιο κτίσμα αναφοράς (σχολείο, τζαμί, βρύση) και το όνομα του δημιουργού του. Πιθανότατα οι πρώτες αυτές ονομασίες των δρόμων διασώθηκαν από πολύ παλαιότερες εποχές και αντανακλούν την ιστορία κάθε οδού (Τομανάς, Κ. 2006). Ενδεικτικά τούρκικα ονόματα οδών της Θεσσαλονίκης ως την απελευθέρωση του 1912 είναι τα ακόλουθα: Πράσινης Στήλης (Yesil Direk Περδίκκα), Καμένου Πλάτανου (Yanik Cinar Πτολεμαίων), Υδροστατικής Μηχανής (Su Terazisi Αγίας Θεοδώρας), Καφενείου του Μιλτιάδη (Miltiadi Kahvehanesi Μαξ Χάρδεν), Μπακάλη Κωνσταντίνου (Bakkal Kostantin Αποστόλου Παύλου), Μαύρης Πέτρας (Kara Tas Σωκράτους), Βρύσης με τις λεύκες (Dort Yol Agzi Αθηνάς), Σχολείου του Πασά (Pasa Mektebi Αργοναυτών). Τα διαφορετικά ονόματα ανά τμήματα της ίδιας οδού ήταν πολύ συχνό φαινόμενο επί Τουρκοκρατίας, χωρίς να είναι σαφή τα σημεία αλλαγής των ονομάτων. Καθώς συναντούσαν τζαμιά, τεμένη και άλλα σημεία αναφοράς, οι μεγάλες οδοί άλλαζαν ονόματα ανάλογα με τη σημαντικότητα του σημείου αναφοράς (Δημητριάδης, Β. 1983). Οι περισσότερες εναλλαγές ονομάτων (7 συνολικά) καταγράφονται στις οδούς Φιλίππου 13 και Βασιλέως Ηρακλείου 14. Τα τμήματα των μεγάλων οδικών αρτηριών άλλαζαν επίσης ονομασίες ανάλογα με τη γεωγραφική εγγύτητα της θέσης των πυλών ή των κτιρίων αναφοράς. Έτσι, η Εγνατία στο δυτικό μέρος της και μέχρι τη Βενιζέλου λεγόταν Vardar Kapisi (Λεωφόρος Βαρδαρίου από την Πύλη Βαρδαρίου) και στη συνέχεια ως την Εθνικής Αμύνης λεγόταν Kelemeriye Caddesi (Λεωφόρος Καλαμαριάς από την Πύλη της Καλαμαριάς). Αντίστοιχα, η Αγίου Δημητρίου από τη Νέα Πύλη στα δυτικά (Yeni Kapi) ως τη σημερινή Ίωνος Δραγούμη λεγόταν Yeni Kapi, στο ύψος του Διοικητηρίου (Κονάκι) Hukumet, και στο υπόλοιπο ανατολικό τμήμα της λεγόταν Telli Kapi. 13 Φιλίππου: Balat Cami i, Celebi Bakkal, Hasan Bey Furunu, Kethuda, Mektupci, Persembe Tekkesi, Sadi Tekkesi 14 Βασιλέως Ηρακλείου: Buyuk Pazar, Financilar, Haham Matalon, Kara Ali Cami'i, Makaronya, Salom Havrasi, Yanko ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 185

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Η οδός Αγίας Σοφίας, που ως το 1913 ονομαζόταν Eski Cuma (από το τουρκικό όνομα της Αχειροποιήτου) ονομαζόταν ανά τμήματα ως εξής: από την παραλία ως την Εγνατία Aya Sofia Cami i (Αγιά Σοφιά τζαμί), η πλατεία μπροστά στην εκκλησία λεγόταν Aya Sofya Meydani (πλατεία Αγιάς Σοφιάς), από την Εγνατία ως την σημερινή Ολύμπου Eski Cuma (Παλιάς Παρασκευής), από Ολύμπου ως Κασσάνδρου Na lband(lar) Tekkesi και το υπόλοιπο βόρειο τμήμα της Kule Kahve Haneleri. Καθώς οι βόρειες οθωμανικές συνοικίες της Άνω πόλης αποτελούσαν αποκλειστικά περιοχές κατοικίας, τα ονόματα των δρόμων προσδιόριζαν τα (τοπικά) σημεία αναφοράς: ονόματα πασάδων και μπέηδων σχετικών με την περιοχή: (Numan Pasa: Αποστόλου Παύλου, Imam Huseyin Efendi: Αθηνάς, Abdurrahman Bey: Ολυμπιάδος) κρήνες: (Suleyman Aga Cesmesi βρύση του Σουλεϊμάν Αγά: Συρακουσών, Aci Cesme Πικρής βρύσης: Ευρυμέδοντος) πλατείες: (Golcuk Meydani: πλατεία Καλλιθέας) μαυσωλεία: (Ali Baba Turbesi Μαυσωλείο του Αλή Μπαμπά: Μουσών) τεμένη: (Pismaniye Cami i οδός του τζαμιού της απιστίας: Ευσταθίου Θεσσαλονίκης, Burmali Cami i οδός του χρωματιστού τζαμιού: Αντιγονιδών). μεντρεσέδες: (Cinarli Medrese οδός του μεντρεσέ με τα πλατάνια: Δημητρίου Πολιορκητού). τεκέδες: (Pazar Tekkesi οδός του τεκέ της Κυριακής: Κασσάνδρου, Fethiye Tekkesi οδός πίσω από τον τεκέ της κατακτήσεως: Σπανδούνη). Νότια της οδού Αγίου Δημητρίου, στην περιοχή του κέντρου που αποτελούσε τον πυρήνα συνύπαρξης των διαφορετικών εθνοτήτων, οι κύριοι δρόμοι των συνοικιών απέδιδαν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων. Στις εβραϊκές συνοικίες δινόταν ονόματα ραβίνων (Haham Aser: Βύρωνος, Haham Matalon: Βασιλέως Ηρακλείου) και συναγωγών (Pulya Havrasi: Γρηγορίου Παλαμά, Buyuk Havra Μεγάλης Συναγωγής: Κόβου) και στις ελληνικές συνοικίες ονόματα εκκλησιών (Aya Nikola Clisasi: Αγίου Νικολάου). Αντίστοιχα με την Άνω πόλη, στις μουσουλμανικές συνοικίες του κέντρου οι οδοί παίρνουν τα ονόματα μπέηδων (οδός Hamza Bay, οδός Sabri Pasa), τζαμιών (οδός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 186

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Yusuf Pasa Cami i), κρηνών (οδός Porta Kapi Cesmesi) και λουτρών (οδός Pazar Hamam). Ωστόσο, παρά την οθωμανική ευκολία για την πληθώρα απόδοσης ονομάτων οδών, πάρα πολλά σοκάκια και αδιέξοδα δεν είχαν όνομα και προσδιοριζόταν σε σχέση με τον κοντινότερο δρόμο ή κάποιο κτίριο. Μετά την απελευθέρωση του 1912 (Λουκάτος, Σ. 1985), η νέα ονοματοδοσία οδών στηρίχτηκε σε: Πρόσωπα της Μακεδονίας κατά τους αρχαίους χρόνους (Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αριστοτέλους, Φιλίππου, Πτολεμαίων, Σελευκιδών) Πρόσωπα της Μεσαιωνικής Βυζαντινής Ελληνικής αυτοκρατορίας (Τσιμισκή, Βουλγαροκτόνου, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Ισαύρων, Κομνηνών) Προσωπικότητες της αρχαίας ελληνικής ιστορίας (Ιπποκράτους, Πλάτωνος) Πόλεις της Βόρειας Ελλάδος (Βεροίας, Εδέσσης, Ροδόπης) Πρόσωπα και γεγονότα της ελληνικής επανάστασης (Βύρωνος, Ναυαρίνου, Σαχτούρη) Προσωπικότητες της εποχής (Βενιζέλου, Ναυάρχου Κουντουριώτου) Σύγχρονα γεγονότα (26 ης Οκτωβρίου, Εθνικής Αμύνης, Νίκης) Ωστόσο, και πάλι δεν έλειψαν οι μετονομασίες, με κύριο παράδειγμα τη νέα Λεωφόρο Χαμιδιέ. Για μικρό χρονικό διάστημα, ως το 1910, ήταν γνωστή ως Λεωφόρος Ενώσεως. Στη συνέχεια ονομάστηκε κατά σειρά Διαδόχου Κωνσταντίνου, Βασιλέως Κωνσταντίνου, Εθνικής Αμύνης, Βασιλίσσης Σοφίας πριν οριστικοποιηθεί ως Εθνικής Αμύνης. Τα ονόματα των οδών που αποτυπώνονται στους χάρτες αναφοράς είναι συνδυασμός των τούρκικων ονομασιών και της ονοματοδοσίας που δόθηκε μετά το 1912. Οι κεντρικοί λεωφόροι Σαμπρή Πασά και Χαμιδιέ είχαν ήδη μετονομαστεί σε Βενιζέλου και Εθνικής Αμύνης αντίστοιχα, αλλά δυτικά της Βενιζέλου παρέμενε η ονομασία οδού Χάμζα Μπέη (σημερινή Ρεμπέλου και Αγωνιστών). Η Άνω πόλη χαρακτηρίζεται από αρχαιοελληνικά ονόματα δρόμων σε ποσοστό περίπου 75%. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 187

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.4 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΜΕ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΑΓΟΡΩΝ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΓΣΠ Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το εμπόριο στη Θεσσαλονίκη ήταν συγκεντρωμένο σε οργανωμένες περιοχές, εφαρμόζοντας το σύστημα των ιδιαίτερων αγορών για κάθε επάγγελμα (Ναρ, Α. 1997). Τα μέλη μιας συντεχνίας είχαν τα μαγαζιά τους συγκεντρωμένα σε μια οδό ή σε μια συνοικία (γεωγραφική συγκέντρωση των συντεχνιών). Η συγκέντρωση όλων των πωλητών ή τεχνητών ενός ορισμένου επαγγέλματος σε μια περιοχή, αποτελούσε ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μουσουλμανικού παζαριού. Στο οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης των τελευταίων ετών της Τουρκοκρατίας (και ιδιαίτερα στις περιοχές της Αγοράς και των γειτονικών συνοικιών), πολλές οδοί ήταν γνωστές με τα ονόματα τοπικών αγορών ή συντεχνιών («Θεσσαλονίκη 2300 χρόνια» 1985). Οι ονομασίες αυτές πρέπει να σώζονται από πολύ παλαιότερες εποχές και να καταδεικνύουν τη θέση των αγορών επί πολλούς αιώνες (Χριστοδούλου, Γ. 1936). Είναι χαρακτηριστικό το ό,τι τμήματα οδών άλλαζαν ονομασία ανάλογα με τις εκάστοτε εμπορικές χρήσεις που αναπτυσσόταν κατά μήκος τους. Οι αγορές αναφέρονται ως «τσαρσί» (carsi) ή «παζάρ» (Pazar), δηλωτικό της οργανωμένης αγοράς κατά μήκος του δρόμου ή της περιοχής (Δημητριάδης, Β. 1983). Έτσι αναφέρονται οι αγορές: Γυναικοπάζαρο (Karilar Pazar) και Αγορά Κωνσταντινοπωλητών (Istanbol Carsisi Σταμπόλ Τσαρσί) στην οδό Δημοσθένους Αιγυπτιακή Αγορά ή Ουζουμτζίδικα (Misir Carsisi) στην οδό Αιγύπτου Μεγάλη Αγορά (Buyuk Pazar) στην Βασ. Ηρακλείου Eski At Pazari (Παλιό αλογοπάζαρο) στην Κων. Παλαιολόγου Ονομασίες αγορών συναντώνται επίσης σε τμήματα των οδών: Αγίας Θεοδώρας (Μικρής Αγοράς - Kucuk Pazar Caddesi) Αριστοτέλους (Kule Carsisi Αγορά του Πύργου) Μενεξέ (Un Kapan Αλευραγοράς) Κηρύκου (Bit Pazari Παλαιοπωλείων) Βαλαωρίτου (Yanik Pazar Καμένης Αγοράς) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 188

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Τσιμισκή Αγ. Μηνά (Eski Balik Pazar Παλαιάς Ψαραγοράς) Μεγ. Αλεξάνδρου (Kuyumcilar Carsisi Αγορά Χρυσοχόων) Σε χάρτη του 1880 καταγράφεται το Παζάρι του μαλλιού (Γιουν παζάρ) στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Βασιλέως Ηρακλείου. Περίπου στην ίδια περιοχή, το τμήμα της Φράγκων μεταξύ της Μ. Αλεξάνδρου και Βενιζέλου ονομαζόταν Σιστζιλέρ (Sisciler), από τους πωλητές λίπους (Χεκίμογλου, Ε. και Danacioglu, E. 1998). Στα φορολογικά κατάστιχα των αρχών του 20 ου αι. (Δημητριάδης, Β. (1) 1983), καταγράφονται τόσο ονόματα αγορών με την ιδιότητα Pazar που σημαίνει την περιοχή όπου υπήρχαν πολλά ομοειδή καταστήματα, όσο και ονόματα δηλωτικά των συντεχνιών που δραστηριοποιούνταν επί της οδού (Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου, Θ. και Χεκίμογλου, Ε. 1994). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ονομασία του ανατολικού τμήματος της οδού Ναυαρίνου, γνωστής ως Pestemalcilar (Κατασκευαστών πετσετών του μπάνιου). Στην οδό αυτή υπήρχαν τα περισσότερα μέλη της συντεχνίας των πεστελματζήδων, ιδιαίτερα εύρωστης συντεχνίας που προμήθευε την βασιλική αυλή με τα απαραίτητα λουτρικά είδη και δρούσε υπό την προστασία των γενιτσάρων. Στον Πίνακα 6.1 παρουσιάζονται οι οδοί με ονόματα αγορών και η θέση τους στο σημερινό οδικό δίκτυο. Στον Χάρτη 6.9 και στον Χάρτη 6.10 παρουσιάζονται οι οδοί της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αι. με ονομασίες αγορών. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 189

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Πίνακας 6.1: Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονόματα αγορών κατά τα τελευταία χρόνια της Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ Τουρκοκρατίας ΟΔΟΙ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος οδών (m) το έτος 1900 μήκος οδών (m) το έτος 2000 1 2 Basmacilar (Τυπογράφων) Bit Pazari (Παλαιοπωλείων) Σααδή Λεδή Καταργήθηκε 37 - Κηρύκου Καταργήθηκε 88-3 4 Buyuk Pazar (Μεγάλης αγοράς) Financilar (Φλυτζανοπωλητών) Βασ. Ηρακλείου Βασ. Ηρακλείου 504 309 5 6 7 Carikcilar (Σανδαλοποιών) Comlekciler (Αγγειοπλαστών) Cubukcilar (Κατασκευαστών τσιμπουκιών) Λουκιανού Καταργήθηκε 74 - Λιμπανόβου Βλάλη 57 57 Ορφέως Καταργήθηκε 95-8 9 Dabaghane (Βυρσοδεψείων) Dericiler (Κατασκευαστών δερμάτινων ειδών) Ολυμπίου Διαμαντή Πολυτεχνείου 732 423 10 Eski At Pazari (Παλαιού αλογοπάζαρου) Κων. Παλαιολόγου Καταργήθηκε 437 209 11 Eski Balik Pazar (Παλαιάς Ψαραγοράς) Τσιμισκή, Αγ. Μηνά Αγίου Μηνά 175 175 12 13 Eski Balikhane (Παλαιάς Ψαραποθήκης) Eskiciler (Παλαιοπωλών) Συναγωγής Καταργήθηκε 74 - Καρίπη Καταργήθηκε 95-14 15 Istanbol Carsisi (Αγορά Κωνσταντινουπόλεως) Karilar Pazar (Γυναικοπάζαρο) Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. 135 135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 190

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Πίνακας 6.1 (συνέχεια): Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονόματα αγορών κατά τα τελευταία Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ χρόνια της Τουρκοκρατίας ΟΔΟΙ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος οδών (m) το έτος 1900 μήκος οδών (m) το έτος 2000 16 17 18 19 20 21 22 Kalipcilar (Κατασκευαστών Καλουπιών) Kasaplar (Χασάπηδων) Kasaplar (Χασάπηδων) Kazgancilar (Καζαντζίδικα) Kucuk Pazar (Μικρής Αγοράς) Kule Carsisi (Αγορά του Πύργου) Kuyumcilar Carsisi (Αγορά Χρυσιχόων) Αταύτιστη - - - Αγίου Νικολάου Μητροπ. Γενναδίου 154 93 Δημαρχίας Δραγούμη Ι. 58 58 Επιδαύρου Καταργήθηκε 70 - Αγίας Θεοδώρας Καταργήθηκε 70 - Αριστοτέλους Ολύμπου 176 176 Μεγ. Αλεξάνδρου Καταργήθηκε - - 23 24 25 Mesciler (Κατασκευαστών παντουφλών) Misir Carsisi (Αιγυπτιακή Αγορά) Papuscilar Hani (Χάνι των παπουτσήδων) Πελοπίδα Ασκητού 100 62 Αιγύπτου Αιγύπτου 210 123 Πλουτάρχου Καταργήθηκε 128-26 Pestemalcilar (Κατασκευαστών πετσετών του μπάνιου) Ναυαρίνου Γονατά 87 87 27 Salhane (Σφαγείων) Κισάβου Κομνηνών 272 272 28 Supurgeciler (Σαρωθροποιών) 29 Terziler (Ραφτάδων) Ερμού Θεμιστοκλέους Καταργήθηκε 222 42 Κουντουρά Μιλτ. 100 46 30 Tozcilar (Αλατάδων) Περιστερίου Βαίου 52 52 31 Un Kapan (Αλευραγοράς) Μενεξέ Καταργήθηκε 277 - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 191

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Πίνακας 6.1 (συνέχεια): Οδοί της Θεσσαλονίκης με ονόματα αγορών κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας Α/Α 32 33 34 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ Yanik Pazar (Καμένης Αγοράς) Yorgancilar (Παπλωματάδων) Zehireciler (Πωλητών δημητριακών) ΟΔΟΙ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος οδών (m) το έτος 1900 μήκος οδών (m) το έτος 2000 Βαλαωρίτου Καταργήθηκε 77 - Αταύτιστη - - - Θάσσου Καταργήθηκε 117 - Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΣΥΝΟΛΟ 4,673 2,319 Όπως φαίνεται στους Χάρτες 6.9 και 6.10, όλες οι οδοί με ονομασίες αγορών που αναφέρονται στον Πίνακα 6.1, βρισκόταν στο νοτιοδυτικό άκρο του κέντρου της Θεσσαλονίκης, εκατέρωθεν της εμπορικής οδού Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου). Εξαίρεση αποτελεί η οδός της Αγοράς του Πύργου (Kule Carsisi) που είναι τμήμα της οδού Αριστοτέλους (σημερινή Ολύμπου) και η οδός Παλαιού Αλογοπάζαρου (Eski At Pazari), η σημερινή οδός Κων. Παλαιολόγου κοντά στο ανατολικό τείχος. Μεταφέροντας τις παλιές χαράξεις στο σημερινό οδικό δίκτυο (Χάρτες 6.11 και 6.12), είναι προφανές ότι ελάχιστες από τις εικονιζόμενες οδούς των αρχών του 20 ου αι. έχουν παραμείνει σήμερα, και ακόμα λιγότεροι από αυτές διατηρούν τον εμπορικό τους χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα, οι οδοί Ασκητού, Μ. Παπαδοπούλου, Βλάλη, Μ. Κουντουρά, Ι. Δραγούμη συνεχίζουν να αποτελούν τόπους λιανικού εμπορίου, σαφώς διαφοροποιημένου βέβαια από τον προηγούμενο χαρακτήρα τους. Μόνο η οδός Βασιλέως Ηρακλείου επιβεβαιώνει ακόμα τον χαρακτηρισμό «Γυαλάδικα» ή «οδός Φλυτζανοπωλητών» που κατείχε επί Τουρκοκρατίας, καθώς διαθέτει πολλά καταστήματα γυαλικών και οικιακού εξοπλισμού. Στην οδό Μ. Παπαδοπούλου δεν έχει επιβιώσει κάτι από την παλιά Κωνσταντινοπολίτικη αγορά «ειδών πολυτελείας» ή το Γυναικοπάζαρο με τα είδη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 192

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 καλλωπισμού των αρχών του 20 ου αι. τουλάχιστον όχι περισσότερο από τους όμορους δρόμους. Ούτε οι οδοί Ασκητού, Κουντουρά και Δραγούμη χαρακτηρίζονται πλέον από συγκέντρωση ραφτάδων, κατασκευαστών παντουφλών και χασάπηδων αντίστοιχα. Οι οδοί Γονατά (παλιά οδός κατασκευαστών λουτρικών ειδών) και Αγίου Νικολάου (παλιά οδός χασάπηδων) παρουσιάζουν πλέον χαρακτήρα αμιγούς κατοικίας, όπως και η οδός Ολύμπου, στην οποία ως παλαιά Αριστοτέλους αναφέρεται η ύπαρξη της Αγοράς του Πύργου. Η οδός Κομνηνών (πρώην Κισάβου) σήμερα αποτελεί έναν από τους κεντρικούς δρόμους του εμπορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, κάτι που απέχει πολύ από τον παλιό χαρακτηρισμό της ως οδός Σφαγείων. Τέλος, η ιστορική οδός Αιγύπτου, γνωστή ως Μισίρ Τσαρσί (Αιγυπτιακή αγορά) και όπου σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή βρισκόταν 500 μαγαζιά με είδη αποικιακών, όπως και η παρακείμενη Βαϊου (οδός Αλατάδων), μετά την ανάπλαση της περιοχής του Ιστιρά αποτελούν μέρος της ψυχαγωγικής ζώνης των σύγχρονων Λαδάδικων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 193

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 194

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 195

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 196

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 197

ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 6.4.1 Μεταβολή του μήκους των οδικών τμημάτων με ονομασίες Αγορών με τη χρήση ΓΣΠ Από τις 34 οδούς των αρχών του 20 ου αι. που παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.1, οι 15 έχουν καταργηθεί μετά την πυρκαγιά του 1917, ενώ 2 είναι αταύτιστες. Τα υπόλοιπα 17 οδικά τμήματα διατηρούνται και στο σημερινό οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης και 3 από αυτά διατηρούν τις παλιές τους ονομασίες. Πρόκειται για τμήματα των οδών Αγίου Μηνά, Αιγύπτου και Βασ. Ηρακλείου. Για τη μεταβολή του μήκους των οδικών τμημάτων, έγινε υπολογισμός του μήκους κάθε οδικού τμήματος των αρχών του 20 ου αι., όπως επίσης και του αντίστοιχου οδικού τμήματος που διασώζεται σήμερα. Για παράδειγμα, το τμήμα της παλιάς οδού Βασ. Ηρακλείου στο οποίο έγινε η παραδοχή ότι αναπτυσσόταν οι αγορές Buyuk Pazar (Μεγάλη αγορά) και Financilar (αγορά φλυτζανοπωλητών), εκτεινόταν από τη σημερινή οδό Βίκτωρος Ουγκώ ως την οδό Αριστοτέλους και είχε μήκος 504m. Το τμήμα της ίδιας οδού που έχει διασωθεί, εκτείνεται από την οδό Βίκτωρος Ουγκώ ως την οδό Φραγκίνη, μήκους 309m. Με την ολοκλήρωση των αντίστοιχων υπολογισμών, προκύπτει ότι το μήκος των οδών που έφεραν ονόματα αγορών στις αρχές του 20 ου αι. εκτιμάται σε 4,673m. Στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο, τα εναπομείναντα τμήματα των παλαιών αυτών οδών έχουν συνολικό μήκος 2,320m. Η συνολική μεταβολή των αντίστοιχων οδικών τμημάτων υπολογίζεται περίπου στο 50%. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 198

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ ΤΟΥ 1917 Η μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης ξέσπασε στις 5 Αυγούστου (18 Αυγούστου με το νέο ημερολόγιο) του 1917, από τη βορειοδυτική πλευρά της πόλης, στην οδό Ολυμπιάδος. Λόγω των καιρικών συνθηκών (θερινή ανομβρία, ΒΔ άνεμος), της έλλειψης διαθέσιμου νερού, των στενών δρόμων, των εύφλεκτων οικοδομικών υλικών και της έλλειψης οργανωμένης πυροπροστασίας, μέσα σε 32 ώρες ως την κατάσβεσή της, αφάνισε 120 εκτάρια στο κέντρο της πόλης (Κιτσίκης, Κ. 1962, Βακαλόπουλος, Α. 1990) (Χάρτης 7.1). Από την πυρκαγιά καταστράφηκαν και πάλι στο σύνολό τους οι εβραϊκές συνοικίες (Κούνιο Αμαρίλιο, Ε. και Ναρ, Α. 1998), ένα μεγάλο μέρος των τουρκικών συνοικιών στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης, οι ελληνικές συνοικίες της Αγίας Θεοδώρας, της Μητρόπολης και τμήματα των συνοικιών Αγίου Νικολάου, Αγίου Μηνά και Νέας Παναγίας (Χάρτης7.2). Οι πρόσφατα (μετά την πυρκαγιά του 1890) εκσυγχρονισμένες περιοχές, μεγάλος αριθμός κατοικιών και οι σημαντικότεροι πνευματικοί και θρησκευτικοί χώροι των εθνοτήτων, μεταξύ των οποίων η Αρχιραββινεία, οι περισσότερες συναγωγές, τζαμιά κι εκκλησίες, ισοπεδώθηκαν ολοσχερώς (Πετρόπουλος, Η. 1980, Χεκίμογλου, Ε. 1990). Ο επανασχεδιασμός της Θεσσαλονίκης, υπό την καθοδήγηση του Γάλλου αρχιτέκτονα, αρχαιολόγου και πολεοδόμου Ερνέστ Εμπράρ, είχε άμεσες επιπτώσεις στην κοινωνική διάρθρωση του αστικού της χώρου, καθώς εξαλείφθηκε πλήρως η χωρική οργάνωση κατά εθνικο θρησκευτικές ενότητες και τοπικές ιδιαιτερότητες (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 1995). Το προτεινόμενο ρυμοτομικό σχέδιο προσπάθησε να επαναφέρει στην πόλη τις κλασικές χαράξεις, με κάθετους και διαγώνιους ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 199

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ιεραρχημένους οδικούς άξονες. Βασικό οργανωτικό στοιχείο του ιστού της πόλης αποτέλεσε το γεωμετρικό οικοδομικό τετράγωνο που αντικατέστησε τις ακανόνιστες και δαιδαλώδεις οθωμανικές συνοικίες (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. 2007). Επίσης, η νέα εικόνα της πόλης δομήθηκε σε άμεση σχέση με τις νέες οδικές αρτηρίες που χαράχτηκαν με βασικό γνώμονα την εξυπηρέτηση της παραγωγικής υποδομής και τις συνδέσεις της πόλης με την ενδοχώρα και τους οδικούς άξονες των όμορων χωρών. Έτσι, τις επόμενες δεκαετίες η προτεραιότητα του σχεδιασμού δινόταν στον εκσυγχρονισμό των δικτύων κυκλοφορίας και υποδομών, τη δημιουργία δικτύου αστικών μεταφορών και την επέκταση των λιμενικών και σιδηροδρομικών εγκαταστάσεων (Καραδήμου Γερόλυμπου, Α. και Παπαμίχος, Ν. 2004). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 200

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 201

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 202

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.2 Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΥΡΙΚΑΥΣΤΗ ΖΩΝΗ ΤΟΥ 1917 Η έκταση που κατέστρεψε η πυρκαγιά του 1917 κάλυψε περίπου 1,075,000m 2. Η πυρκαγιά εξαπλώθηκε σε 45 συνολικά συνοικίες, εκ των οποίων 21 τουρκικές, 16 εβραϊκές, 6 ελληνικές, καθώς και στις περιοχές της Αγοράς και του Ιστιρά. Καταστράφηκε περίπου το 24% της συνολικής έκτασης των τουρκικών συνοικιών, το 89% της έκτασης των εβραϊκών συνοικιών και το 24% της έκτασης των ελληνικών συνοικιών. Η πυρκαγιά κατέστρεψε επίσης περίπου το 81% της περιοχής της Αγοράς και περίπου το 12% του Ιστιρά. Στον Πίνακα 7.1 παρουσιάζεται αναλυτικά η έκταση κάθε συνοικίας που καταστράφηκε από την πυρκαγιά. Από τις 21 τουρκικές συνοικίες, οι 11 βρισκόταν πλήρως στην πυρίκαυστη ζώνη. Πρόκειται για τις συνοικίες: Abdullah Kadi, Balat, Dabag Hayreddin, Haci Hasan, Ηamza Βey, Kara Haci Oglu, Katip Musliheddin, Sari Hatip, Sehabeddin, Sinancik και Yilan Mermer. Το μικρότερο ποσοστό έκτασης εντός της πυρίκαυστης ζώνης είχε η συνοικία Eski Seray (περίπου 15%). Η πυρίκαυστη ζώνη κάλυψε τη συντριπτική έκταση των εβραϊκών συνοικιών, πλήττοντας τις περισσότερες από αυτές (13 από τις 16) σε ποσοστό 100%. Πρόκειται για τις συνοικίες: Aguda, Baru, Bedaron, Ez Haim, Findik, Kadi, Kaldirgoc, Kulhan, Leviye, Pulya, Rogos, Salhane και Yeni Havlu. Το μικρότερο ποσοστό έκτασης εντός της πυρίκαυστης ζώνης είχε η συνοικία Malta Cedid (περίπου 59%). Από τις έξι (6) ελληνικές συνοικίες εντός της πυρίκαυστης ζώνης, καταστράφηκαν ολοσχερώς οι συνοικίες της Αγίας Θεοδώρας και του Μητροπολίτη, που βρισκόταν ανάμεσα σε εβραϊκές συνοικίες. Η συνοικία του Αγίου Αθανασίου καταστράφηκε σε έκταση μόλις 5% περίπου, ενώ η γειτονική συνοικία του Αγίου Νικολάου σε ποσοστό περίπου 65%. Η αγορά του Ιστιρά στο λιμάνι διασώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της, καθώς η περιοχή της πυρκαγιάς κάλυψε μόλις το 12%. Λόγο βορειότερα, η περιοχή της Αγοράς καταστράφηκε σε ποσοστό περίπου 81%. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 203

ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.1: Έκταση συνοικιών της Θεσσαλονίκης εντός της πυρίκαυστης ζώνης Α/Α ΟΝΟΜΑ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ συνολική έκταση (m 2 ) έκταση εντός της πυρίκαυστης (m 2 ) % 1 Abdullah Kadi 18,515 18,515 100% 2 Akce Mescid 61,310 12,580 21% 3 Balat 14,329 14,329 100% 4 Dabag Hayreddin 4,294 4,294 100% 5 Eski Seray 45,354 6,984 15% 6 Gulmez Oglu 27,017 26,169 97% 7 Haci Hasan 10,527 10,527 100% 8 Ηaci Ιskender 28,632 14,693 51% 9 Ηaci Ιsmail 42,823 22,316 52% 10 Ηamza Βey 14,942 14,942 100% 11 Ηoca Βurhan 12,491 2,683 21% 12 Κara Ηaci 34,720 25,070 72% 13 Kara Haci Oglu 34,783 34,783 100% 14 Kasimiye 54,684 34,794 64% 15 Katip Musliheddin 24,151 24,151 100% 16 Kazaz Haci Mustafa 39,144 21,984 56% 17 Sari Hatip 32,570 32,570 100% 18 Sehabeddin 24,271 24,271 100% 19 Sinancik 13,476 13,476 100% 20 Yahya Bali 37,145 22,803 61% 21 Yilan Mermer 21,850 21,850 100% ΣΥΝΟΛΟ 597,031 403,784 68% ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 204

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΕΒΡΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.1 (συνέχεια): Έκταση συνοικιών της Θεσσαλονίκης εντός της πυρίκαυστης ζώνης Α/Α ΟΝΟΜΑ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ συνολική έκταση (m 2 ) έκταση εντός της πυρίκαυστης (m 2 ) % ΑΓΟΡΕΣ 1 Aguda 3,462 3,462 100% 2 Aya Sofia 50,526 31,423 62% 3 Baru 46,930 46,930 100% 4 Bedaron 20,196 20,196 100% 5 Ez Haim 3,745 3,745 100% 6 Findik 23,931 23,931 100% 7 Kadi 26,016 26,016 100% 8 Kaldirgoc 54,905 54,905 100% 9 Kulhan 9,235 9,235 100% 10 Leviye 8,714 8,714 100% 11 Malta Cedid 85,729 50,697 59% 12 Pulya 47,798 47,798 100% 13 Rogos 50,533 50,533 100% 14 Salhane 22,452 22,452 100% 15 Tophane 22,062 21,633 98% 16 Yeni Havlu 2,674 2,674 100% ΣΥΝΟΛΟ 478,910 424,345 89% 1 Αγίας Θεοδώρας 12,833 12,833 100% 2 Αγίου Αθανασίου 98,786 4,576 5% 3 Αγίου Μηνά 24,316 9,722 40% 4 Αγίου Νικολάου 82,872 53,570 65% 5 Μητροπολίτη 22,250 22,250 100% 6 Νέας Παναγίας 63,826 20,836 33% ΣΥΝΟΛΟ 304,883 123,786 41% 1 Istira 73,784 8,924 12% 2 Αγορά 63,874 51,906 81% ΣΥΝΟΛΟ 137,658 60,830 44% Στον Χάρτη 7.3 απεικονίζεται η έκταση κάθε συνοικίας που καταστράφηκε κατά την πυρκαγιά του 1917. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 205

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 206

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ Στο πλαίσιο της έρευνας, για την αποτύπωση των μεταβολών του οδικού δικτύου των αρχών του 20 ου αι. σε σχέση με την υφιστάμενη κατάσταση, ψηφιοποιήθηκε το υπόβαθρο της Θεσσαλονίκης προ του 1917. Στη συνέχεια δημιουργήθηκε το οδικό δίκτυο της εποχής με την ψηφιοποίηση 1,551 οδικών τμημάτων (links). Σε καθένα από αυτά δόθηκε τόσο η τούρκικη ονομασία τους (Δημητριάδης, Β. (1) 1983) όσο και η νέα ονομασία που απέκτησαν μετά την απελευθέρωση του 1912, συγκεντρώνοντας 436 ονομασίες οδών. Στο επόμενο στάδιο, χρησιμοποιώντας το σύγχρονο ψηφιακό υπόβαθρο των οδών της Θεσσαλονίκης, έγινε επί της οθόνης παραλληλισμός για κάθε έναν από τους οδικούς άξονες πριν το 1917. Εξετάστηκαν ένα προς ένα τα 1,551 ευθύγραμμα τμήματα οδικού δικτύου του υποβάθρου των αρχών του 20 ου αι. σε σχέση με τα αντίστοιχα links του σημερινού οδικού δικτύου. Από το σύνολο των 436 οδών, οι 262 βρίσκονται νότια της Αγίου Δημητρίου (περιοχή ιστορικού κέντρου) από τις οποίες πλέον έχουν καταργηθεί οι 115 (ποσοστό περίπου 44%). Οι υπόλοιπες 174 οδοί ανήκουν στην περιοχή της Άνω πόλης (βόρεια της Αγ. Δημητρίου), από τις οποίες καταργήθηκαν οι 35 (ποσοστό περίπου 20%). Συνολικά έχουν καταργηθεί 150 δρόμοι του οδικού δικτύου των αρχών του 20 ου αι., ποσοστό περίπου 34%. (Χάρτες 7.4, 7.5, 7.6, 7.7) Λόγω του πυκνού υποβάθρου, για τη βέλτιστη παρουσίαση των αποτελεσμάτων η περιοχή έρευνας κρίθηκε σκόπιμο να παρουσιαστεί τμηματικά, έτσι ώστε να είναι πιο ευκρινής η σύγκριση των οδικών αξόνων. Έτσι, η περιοχή της Θεσσαλονίκης νότια της οδού Αγίου Δημητρίου χωρίστηκε σε 6 τομείς (Πίνακας 7.2), με όριο τους σημαντικούς κάθετους και οριζόντιους οδικούς άξονες που παραμένουν αμετάβλητοι. Κάθε τομέας αναλύθηκε και παρουσιάζεται ξεχωριστά, όπως και η περιοχή της Άνω πόλης (Χάρτης 7.8). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 207

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 208

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 209

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 210

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 211

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 212

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.2: Ορισμός γεωγραφικών τομέων της περιοχής έρευνας νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου ΤΟΜΕΙΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΟΜΕΑΣ 1 ΤΟΜΕΑΣ 2 ΤΟΜΕΑΣ 3 ΤΟΜΕΑΣ 4 ΤΟΜΕΑΣ 5 ΤΟΜΕΑΣ 6 περιοχή μεταξύ των οδών Ειρήνης Αγίου Δημητρίου Βενιζέλου Εγνατίας περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Αγίου Δημητρίου Αγίας Σοφίας Εγνατίας περιοχή μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου Εθνικής Αμύνης Εγνατίας Αγίας Σοφίας περιοχή μεταξύ των οδών Εγνατίας Βενιζέλου Νίκης 26ης Οκτωβρίου περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Εγνατίας Αγίας Σοφίας Νίκης περιοχή μεταξύ των οδών Αγίας Σοφίας Εγνατίας Εθνικής Αμύνης - Νίκης Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν αναλυτικά οι μεταβολές του οδικού δικτύου σε καθένα από τους Τομείς της περιοχής έρευνας. 7.4 ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΝΟΤΙΩΣ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Στο νότιο τμήμα της πόλης καταγράφονται οι περισσότερες καταργήσεις των παλαιών οδών, σε ποσοστό περίπου 44% (115 οδοί σε σύνολο 262). Όπως φαίνεται στους Χάρτες 7.5 και 7.6, το μεγαλύτερο ποσοστό των οδικών τμημάτων που καταργήθηκαν βρίσκεται εντός της πυρίκαυστης ζώνης (ποσοστό περίπου 79%). Μετά την ανοικοδόμηση, οι νέες οδοί χαράχτηκαν ακολουθώντας τις τότε κυρίαρχες πολεοδομικές τάσεις, προωθώντας τις χαράξεις κάθετων οδικών αξόνων και διαγωνίων, καθώς και τη γεωμετρική ομοιογένεια των οικοδομικών τετραγώνων (Αβδελίδης, Κ. 2010). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 213

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.1 ΤΟΜΕΑΣ 1 (περιοχή μεταξύ των οδών Ειρήνης Αγίου Δημητρίου Βενιζέλου Εγνατίας) Η πυρίκαυστη ζώνη κάλυψε τα 2/3 της περιοχής, από την οποία και ξεκίνησε η μεγάλη πυρκαγιά. Στην περιοχή, εκτός από την ελληνική συνοικία του Αγίου Μηνά, υπήρχαν αποκλειστικά τουρκικές συνοικίες, οι Balat, Cezeri Kasim Pasa, Gulmez Oglu, Hamza Bey, Kara Haci, Kara Haci Oglu, Sari Hatip, Sehabeddin και Yahya Bali (Χάρτης 7.9). Ο πολεοδομικός ιστός της περιοχής έχει αλλοιωθεί πλήρως καθώς από τα 107 οδικά τμήματα πριν την πυρκαγιά παραμένουν σε χρήση μόνο τα 47 από αυτά (ποσοστό περίπου 44 %). Με το νέο σχέδιο πόλης δημιουργήθηκε στην παλιά απόληξη της Λέοντος Σοφού η πλατεία Αντιγονιδών και οι διαγώνιες οδοί Παπαζώλη και Καραολή Δημητρίου. Τα παλαιά οδικά τμήματα καταργήθηκαν σε ποσοστό περίπου 56%, κυρίως μικρά δρομάκια και αδιέξοδα, ενώ 11 τμήματα των παλαιών αξόνων παραμένουν και στις νέες χαράξεις. Καταργήθηκαν επίσης η παλαιά λεωφόρος Αλεξάνδρου του Μεγάλου και η οδός Χάμζα Μπέη και μεταξύ τους ανοίχτηκε η σύγχρονη οδός Ίωνος Δραγούμη (Γιαγκόζης, Γ. Φ. 2011). Η παλαιά οδός Πτολεμαίων έδωσε το όνομά της σε παράλληλη νοτιότερη χάραξη, καθώς ο παλαιός άξονας καταργήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του και το τμήμα που απέμεινε αποτελεί τμήμα της οδού Ιουστινιανού. Η οριζόντια χάραξη της παλαιάς οδού Φιλίππου παραμένει μόνο στο ανατολικό της τμήμα, μετά την οδό Συγγρού. Στο δυτικό μέρος της περιοχής όπου δεν έφτασε η πυρκαγιά (Ζαφείρης, Χ. 1993), παραμένει σε μεγάλο βαθμό η προηγούμενη ρυμοτομία (Χάρτης 7.10, Χάρτης 7.11). 7.4.1.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 1 Το συνολικό μήκος των οδικών τμημάτων που καταργήθηκαν ήταν 3,492m (ποσοστό περίπου 55% επί του συνολικού μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 1), ενώ έχουν διατηρηθεί ως σήμερα 2,845m οδικού δικτύου. Πριν την πυρκαγιά του 1917 το μήκος των οδών ήταν 6,337m. Στην ίδια περιοχή, το συνολικό μήκος του υφιστάμενου οδικού δικτύου είναι 6,561m, περίπου στα ίδια επίπεδα με τις αρχές του 20 ου αιώνα. Η κατάργηση των παλαιών οδών (εκ των οποίων οι περισσότερες ήταν κάθετοι άξονες) συνολικού μήκους περίπου 3,5km και η αντικατάστασή τους από τις νέες χαράξεις, δεν μετέβαλλαν σημαντικά το σύνολο του μήκους των οδών (Χάρτης 7.11). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 214

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 215

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 216

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 217

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.2 ΤΟΜΕΑΣ 2 (περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Αγίου Δημητρίου Αγίας Σοφίας Εγνατίας) Η περιοχή βρίσκεται σχεδόν ολόκληρη εντός της πυρίκαυστης ζώνης. Στη θέση της βρισκόταν οι τουρκικές συνοικίες Abdullah Kadi, Haci Hasan, Kasimiye, Katip Musliheddin, Sinancik, η ελληνική συνοικία του Αγίου Νικολάου και η εβραϊκή Rogos (η μόνη εβραϊκή συνοικία βόρεια της Εγνατίας) (Χάρτης 7.12). Από τα 73 οδικά τμήματα της περιοχής σήμερα έχουν καταργηθεί τα 47, ποσοστό περίπου 64%. Τα υπόλοιπα 26 οδικά τμήματα (ποσοστό περίπου 36%) παραμένουν κυρίως ως τμήματα των νέων οδικών χαράξεων. Από τις παλαιές οδούς έχουν παραμείνει στις αυτούσιες χαράξεις τους μόνο 6, με κυριότερες την οδό Πλάτωνος και την παλαιά οδό Αριστοτέλους (σημερινή Ολύμπου). Παραμένουν επίσης σε κάποια τμήματα οι άξονες των οδών Φιλίππου και Πτολεμαίων (σημερινή Ιουστινιανού), οι οποίες έχουν διανοιχθεί και ευθυγραμμιστεί. Στην περιοχή δεσπόζει η πλατεία Δικαστηρίων και νέες διαγώνιες χαράξεις: οι οδοί Παπαγεωργίου Τάσκου και Πελοποννήσου, μεταξύ Ολύμπου Αγίου Δημητρίου, καθώς και οι οδοί Τοσίτσα και Αμύντα μεταξύ Ολύμπου Φιλίππου (Χάρτης 7.13, Χάρτης 7.14). 7.4.2.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 2 Από το συνολικό μήκος οδών 4,767m προ του 1917, καταργήθηκαν 2,559m οδικού δικτύου, αποτελώντας περίπου το 54%. Οι περισσότερες από τις οδούς που καταργήθηκαν ήταν αδιέξοδα και στενοσόκακα. Οι νέες διαγώνιες χαράξεις και η ευθυγράμμιση των οριζόντιων οδών Ολύμπου, Φιλίππου και Ιουστινιανού, μείωσαν το συνολικό μήκος του υφιστάμενου οδικού δικτύου (4,267m) της περιοχής σε σχέση με το αντίστοιχο των αρχών του 20 ου αι. κατά 500m περίπου (Χάρτης 7.14). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 218

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 219

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 220

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 221

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.3 ΤΟΜΕΑΣ 3 (περιοχή μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου Εθνικής Αμύνης Εγνατίας Αγίας Σοφίας) Η περιοχή βρίσκεται εκτός της πυρίκαυστης ζώνης. Καθώς η φωτιά δεν προχώρησε ανατολικά της οδού Αγίας Σοφίας, δεν επηρέασε τις ελληνικές συνοικίες Αγίου Αθανασίου, Αγίου Υπατίου, Παναγούδας (Τσακτσίρας, Λ. 1996) και τις τουρκικές Ali Pasa, Hayreddincik, Koca Kasim Pasa, Porta Kapi και Sinan Pasa. (Χάρτης 7.15) Από τα 95 οδικά τμήματα της περιοχής προ του 1917, παραμένουν τα 67 (ποσοστό περίπου 71%), μεταξύ των οποίων οι οδοί Αποστόλου Παύλου, Ιουλιανού, Μελενίκου Κ. και Σωκράτους, οι οποίοι διατηρούν τόσο το όνομα όσο και την αρχική τους χάραξη. Τα 28 οδικά τμήματα (ποσοστό περίπου 29%) που καταργήθηκαν στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης είναι στενοσόκακα κι αδιέξοδα, κυρίως γύρω από τη Ροτόντα. Τμήματα της παλαιάς οδού Αριστοτέλους συνεχίζουν να υφίστανται ως τμήματα της οδού Ολύμπου, μέχρι την οδό Ιουλιανού. Η χάραξη της παλαιάς οδού Φιλίππου διατηρείται μόνο ως οδός Δελμούζου, ενώ η σημερινή οδός Φιλίππου έχει διανοιχτεί νοτιότερα. Η ρυμοτομία της περιοχής χαρακτηρίζεται από την διαγώνια χάραξη της οδού Ιασονίδου. Ο άξονας της οδού Δημ. Γούναρη επεκτάθηκε βόρεια της Εγνατίας ως τη Ροτόντα, στην παλαιά χάραξη της μικρής οδού Αγίου Γεωργίου (Χάρτης 7.16, Χάρτης 7.17). 7.4.3.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 3 Η περιοχή παρουσιάζει το μικρότερο ποσοστό καταργούμενων οδών. Το μήκος των οδών που καταργήθηκαν ήταν 1,342m (ποσοστό περίπου 23%) και από το οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αι. έχουν διατηρηθεί 4,586m (ποσοστό περίπου 77%). Οι νέες χαράξεις (με κυρίαρχη τη διαγώνιο της Ιασονίδου) αύξησαν το μήκος του παλιού οδικού δικτύου κατά 1,322m, αθροίζοντας το συνολικό μήκος του υφιστάμενου δικτύου στα 7,250m έναντι 5,928m προ της πυρκαγιάς (Χάρτης 7.17). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 222

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 223

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 224

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 225

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.4 ΤΟΜΕΑΣ 4 (περιοχή μεταξύ των οδών Εγνατίας Βενιζέλου Νίκης 26ης Οκτωβρίου) Πρόκειται για την ευρύτερη περιοχή της Αγοράς των αρχών του 20 ου αι. Η πυρίκαυστη ζώνη κάλυψε τη περιοχή της Αγοράς, την εβραϊκή συνοικία Tophane και τη μισή περίπου έκταση της επίσης εβραϊκής συνοικίας Malta Cedid (Χάρτης 7.18). Η περιοχή του Istira (τα σημερινά Λαδάδικα) δεν επηρεάστηκε από την πυρκαγιά λόγω της αλλαγής κατεύθυνσης της φωτιάς. Η περιοχή του Τομέα 4 ήταν η πιο πολυσύχναστη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αι., καθώς συνυπήρχε η κίνηση των εμπόρων της αγοράς, η οικονομική κίνηση του Φραγκομαχαλά και των ολοένα αυξανόμενων Τραπεζών, τα πολυάριθμα χάνια, οι εμπορικές στοές και το κοσμοπολίτικο περιβάλλον της πλατείας Ελευθερίας (Τρακασοπούλου Τζήμου, Κ. 1983). Ο μεγάλος αριθμός των οδικών τμημάτων (204) της περιοχής πριν την πυρκαγιά, πιστοποιεί τον πυκνό πολεοδομικό ιστό που διαμορφώθηκε ήδη από τον 18 ο αι. και σε αρκετό βαθμό επιζεί μέχρι σήμερα στα Λαδάδικα (Αδαμογιάννης, Β. κ.α. 2006, Χαστάογλου Μαρτινίδη, Β. 2006). Αν και έχει αλλάξει εντελώς ο χαρακτήρας και οι χρήσεις γης, υπάρχουν ακόμα τα κτίρια των αποθηκών και τα στενά, ακανόνιστα δρομάκια που έβριθαν από καταστήματα χονδρεμπορίου και αποικιακών. Η παλαιά ρυμοτομία διατηρείται σε ποσοστό περίπου 56%, καθώς διατηρούνται στο σύγχρονο οδικό δίκτυο 115 παλαιά οδικά τμήματα (89 οδικά τμήματα έχουν καταργηθεί, ποσοστό περίπου 44%). 30 οδοί καταργήθηκαν και 31 παραμένουν στην αρχική τους χάραξη, με τις υπόλοιπες 13 οδούς να αποτελούν τμήματα των νέων χαράξεων. Οι σημαντικότερες αλλαγές στη σύγχρονη ρυμοτομία της περιοχής επήλθαν με την εφαρμογή του Ρυμοτομικού σχεδίου μετά το 1925 και τις επόμενες δεκαετίες, κυρίως όμως με τη διάνοιξη των οδών Τσιμισκή και Σαλαμίνος (Τράτσελα, Μ. 2011). Επίσης, με τη διαγώνια χάραξη της οδού Δωδεκανήσου, την ευθυγράμμιση και διάνοιξη της οδού Πολυτεχνείου η οποία «απορρόφησε» την παλιά εμπορική οδό Ζαφειράκη, τη νοτιότερη χάραξη της οδού Τσιμισκή σε σχέση με την παλαιά, και τη διάνοιξη της οδού Ι. Δραγούμη ως βόρεια προέκταση της μικρής οδού Μαξ Νορδάου. Ακόμη, διανοίχτηκε η οδός Μητροπόλεως στον άξονα της παλαιάς οδού Φιλικής Εταιρείας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 226

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Η χάραξη της παλαιάς οδού Τσιμισκή παρέμεινε ως οδός Αγίου Μηνά, μπροστά από την ομώνυμη εκκλησία. Η οδός Βασιλέως Ηρακλείου παρέμεινε ως είχε και η χάραξη (στα βόρεια αυτής) της νέας εμπορικής οδού Ερμού ενίσχυσε τον εναπομείναντα εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής. Η προηγούμενη μικρή οδός Ερμού μετονομάστηκε σε οδό Κουντουρά Μ. και η οδός Συγγρού διανοίχτηκε και επεκτάθηκε βόρεια της Εγνατίας. Το τμήμα της σημαντικής οδού Βουλγαροκτόνου που έφτανε ως την πλατεία Ελευθερίας, καταργήθηκε. Από τις παλαιές κύριες οδούς έχουν παραμείνει οι οδοί Βίκτωρος Ουγκώ, Καθολικών, Καρατάσου, Κολόμβου (σημερινή Βαλαωρίτου), Ναυάρχου Κουντουριώτου, Ναυμαχίας Έλλης, Φράγκων, καθώς και τμήματα των οδών Αιγύπτου, Αλεξάνδρου του Μεγάλου, Κατούνη, Λέοντος Σοφού, Ναυμαχίας Λήμνου, Ολυμπίου Διαμαντή, Σαλαμίνος (Χάρτης 7.19, Χάρτης 7.20). Σήμερα η περιοχή μεταξύ των οδών Αβέρωφ, Αξιού, Βίκτωρος Ουγκώ, Εδέσσης, Ίωνος Δραγούμη, Κουντουριώτου, Σαλαμίνος, Τσιμισκή, είναι το τμήμα που έχει απομείνει από την ιστορική Αγορά του λιμανιού και το οποίο έχει χαρακτηριστεί προστατευμένος ιστορικός τόπος, γνωστός ως Λαδάδικα (Γερόλυμπου, Α. κ.α. 1992). 7.4.4.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 4 Στις αρχές του 20 ου αι. το μήκος του οδικού δικτύου στα όρια του Τομέα 4 ήταν 10,707m, εκ των οποίων καταργήθηκαν τα 4,307m (ποσοστό περίπου 40%), που αντιστοιχούσαν σε πολυάριθμες οδούς μικρού μήκους. Η διαγώνια χάραξη της οδού Δωδεκανήσου, η ευθυγράμμιση και διάνοιξη της οδού Τσιμισκή και η οδική διαμόρφωση του λιμανιού, μετέβαλλαν το συνολικό μήκος του οδικού δικτύου πριν (10,707m) και μετά την ανοικοδόμηση (9,078m) μειώνοντάς το κατά 1,629m. (Χάρτης 7.20). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 227

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 228

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 229

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 230

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.5 ΤΟΜΕΑΣ 5 (περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Εγνατίας Αγίας Σοφίας Νίκης) Στην περιοχή υπήρχαν οι 11 από τις 16 συνολικά εβραϊκές συνοικίες, η ελληνική συνοικία της Αγίας Θεοδώρας και το δυτικό τμήμα της περιοχής της Αγοράς (Χάρτης 7.21). Όπως αναφέρθηκε στα προηγούμενα Κεφάλαια, η περιοχή χαρακτηριζόταν από πυκνό και πολύπλοκο δίκτυο δρόμων, αριθμώντας 206 οδικά τμήματα. Καθώς αποτελεί το κεντρικό τμήμα της πυρίκαυστης ζώνης, η περιοχή ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων (Κώστογλου, Β. και Μήτση, Ε. 2011). Από τα 206 παλαιά οδικά τμήματα καταργήθηκαν τα 144 (ποσοστό περίπου 70%), ο μεγαλύτερος αριθμός καταργούμενων τμημάτων σε όλες τις περιοχές της έρευνας, τα οποία στην πλειοψηφία τους ήταν μικρά σοκάκια (Τομανάς, Κ. 2006). Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις 56 παλαιές οδούς, παραμένουν οι αυθεντικές χαράξεις μόνο σε 5 από αυτές. Πρόκειται για τις οδούς Ασκητού και Θεοδώρου Λασκάρεως (τμήματα της οδού Μητροπόλεως), Κισσάβου (Κομνηνών), Λιμπανόβου (Βλάλη) και Πρωταγόρα (Βαγλαμαλή). Ποσοστό περίπου 30% των παλαιών αξόνων διατηρείται σήμερα ως τμήματα των νέων χαράξεων, με διαφορετικές όμως ονομασίες: ο άξονας της οδού Αριστοτέλους χαράχτηκε πάνω στις προηγούμενες οδούς Αγίου Νικολάου και Βαλαωρίτου, της οδού Προξένου Κορομηλά πάνω στην παλαιά οδό Βουλγαροκτόνου και της οδού Καρόλου Ντηλ σε τμήμα της οδού Γρηγορίου Παλαμά. Η νέα οδός Ερμού καταλαμβάνει τμήμα της παλαιάς οδού Αγίας Θεοδώρας (Χάρτης 7.22, Χάρτης 7.23). Στην περιοχή κυριαρχεί η χάραξη της οδού Αριστοτέλους και της ομώνυμης πλατείας, η μνημειακή λεωφόρος των Εθνών σύμφωνα με το σχέδιο του Εμπράρ (Αναστασιάδης, Γ. 1999). Στόχος ήταν η σύνδεση της πολιτικής πλατείας (όπου θα βρισκόταν τα διοικητικά κτίρια της πόλης) με την παραλιακή πλατεία Αριστοτέλους, η οποία θα συγκέντρωνε εμπορικές και τουριστικές χρήσεις, μαγαζιά πολυτελείας, ξενοδοχεία και καφενεία. Οι όψεις των κτιρίων στην οδό και την πλατεία Αριστοτέλους καθορίστηκαν με ειδικό Διάταγμα του 1923 (Πάπαρη, Α. 1990). Νότια της Εγνατίας και μεταξύ των οδών Ερμού Ίωνος Δραγούμη Μητρ. Γενναδίου Καρόλου Ντηλ, περίπου στην παλιά αλευραγορά (Un Kapan), διαμορφώθηκαν συγκροτήματα αγορών που αποτελούν σημαντικά σημεία αναφοράς στης εμπορικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 231

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ζωής της Θεσσαλονίκης (Σταμπουλής, Γ. 1984, Τομανάς, Κ. 1995). Πρόκειται για τις πλατείες Βατικιώτη Άθωνος (Τομανάς, Κ. (1) 1997) και την αγορά Βλάλη. Το 1922 δημιουργήθηκε επίσης το κτίσμα της Αγοράς Μοδιάνο («Περίπατοι κληρονομιάς στη Θεσσαλονίκη» 2009), που καλύπτει τμήμα των οικοδομικών τετραγώνων μεταξύ των οδών Αριστοτέλους, Ερμού, Κομνηνών και Βασιλέως Ηρακλείου. 7.4.5.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 5 Καθώς η περιοχή μεταξύ των οδών Βενιζέλου Εγνατίας Αγ. Σοφίας Λεωφόρου Νίκης βρισκόταν στο κέντρο της πυρίκαυστης ζώνης, παρουσιάζει το μεγαλύτερο σύνολο καταργούμενων οδικών τμημάτων: καταργήθηκαν 6,482m οδών από το σύνολο των 9,361m, ποσοστό περίπου 69%. Ελάχιστες από τις παλαιές οδούς που διατηρήθηκαν (μήκους 2,879m) παρέμειναν στην αρχική τους χάραξη. Η συμμετρική διάταξη των νέων οικοδομικών τετραγώνων που δημιουργήθηκαν μετά την πυρκαγιά, μείωσε το μήκος του παλαιού οδικού δικτύου της περιοχής κατά 3,193m, καθώς το συνολικό υφιστάμενο δίκτυο είναι 6,168m (Χάρτης 7.23). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 232

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 233

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 234

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 235

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.4.6 ΤΟΜΕΑΣ 6 (περιοχή μεταξύ των οδών Αγίας Σοφίας Εγνατίας Εθνικής Αμύνης Νίκης) Η νοτιοανατολική περιοχή της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης κατοικούνταν και από τις τρεις εθνότητες της πόλης (6 ελληνικές συνοικίες, 2 εβραϊκές, 4 τουρκικές). Η πυρκαγιά έπληξε τις εβραϊκές συνοικίες Aya Sofia (τμήμα) και Kaldirgoc, τις ελληνικές Νέα Παναγία (τμήμα) και Μητροπολίτη και τις τουρκικές Akce Mescid (τμήμα) και Dabag Hayreddin (Χάρτης 7.24). Αλώβητες έμειναν οι ελληνικές συνοικίες Αγίου Αθανασίου, Αγίου Κωνσταντίνου, Παναγούδας, Υπαπαντής και τμήμα της Νέας Παναγίας, οι τουρκικές Sulu Pasa, Timurtas και το μεγαλύτερο τμήμα της Akce Mescid, όπως και το βόρειο τμήμα της εβραϊκής Aya Sofia. Η περιοχή εντός της πυρίκαυστης ζώνης είχε ήδη ανοικοδομηθεί μετά την πυρκαγιά του 1890 (Ντηλ, Κ. 1980), ωστόσο η ρυμοτομία της άλλαξε και πάλι δραστικά, καθώς χαράχθηκαν σημαντικοί νέοι οδικοί άξονες (Χεκίμογλου, E. (1) 2001). Από τα 182 οδικά τμήματα της περιοχής παρέμειναν 95 (ποσοστό περίπου 52%), έχοντας καταργηθεί 87 οδικά τμήματα (ποσοστό περίπου 48%) και 17 παλαιές οδοί. Από το παλαιό οδικό δίκτυο παραμένουν (περίπου στην αρχική τους χάραξη) οι οδοί Ιπποδρομίου, Νικηφόρου Φωκά, Φιλικής Εταιρείας Ζυμβρακάκη (σήμερα Φιλ. Εταιρείας), και τμήματα της οδού Κ. Παλαιολόγου (σήμερα Κ. Παλαιολόγου Χρυσοστόμου Σμύρνης). Οι παλαιές οδοί Βασιλέως Καρόλου, Βασιλέως Νικολάου και Βασιλέως Πέτρου καταργήθηκαν, πλην ελάχιστων τμημάτων τους. Ανατολικά του ναού της Αγίας Σοφίας δημιουργήθηκαν οι διαγώνιες οδοί Παύλου Μελά, Πατριάρχου Ιωακείμ, Π. Π. Γερμανού και Γρηγορίου Παλαμά, όπως και η οδός Αλεξάνδρου Σβώλου στη χάραξη της παλιάς οδού Μπαφάκη (Χάρτης 7.25, Χάρτης 7.26). Η νέα οδός Τσιμισκή ταυτίζεται με την παλαιά οδό Βασιλέως Ηρακλείου, η οδός Μητροπόλεως με την παλαιά οδό Τσιμισκή και η οδός Προξένου Κορομηλά καταλαμβάνει μεγάλο τμήμα της παλαιάς οδού Βουλγαροκτόνου (Αναστασιάδης, Γ. και Χεκίμογλου, Ε. (1) 1997). Η σημερινή περιοχή της Διαγωνίου, επί Τουρκοκρατίας ήταν από τις πιο υποβαθμισμένες της Θεσσαλονίκης. Κατά την επιδημία χολέρας του 1911 είχε τον μεγαλύτερο βαθμό νοσηρότητας, ένδειξη των κακών συνθηκών στέγασης και διαβίωσης (Χεκίμογλου, Ε. και Μαντοπούλου, Θ. 2003). Έτσι, η χάραξη νέων οδών μεγάλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 236

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ πλάτους, η κατασκευή μοντέρνων κτιρίων και η συνακόλουθη αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης των κατοίκων της, την κατέστησαν μια από τις πλέον ευνοημένες περιοχές του σχεδίου Εμπράρ (Κώστογλου, Β. και Μήτση, Ε. 2011). 7.4.6.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια του Τομέα 6 Στην περιοχή καταργήθηκαν 4,961m οδικού δικτύου, περίπου το 46% του συνολικού μήκους (10,727m). Οι νέες διαγώνιες χαράξεις των οδών Πατριάρχου Ιωακείμ, Π. Π. Γερμανού, Γρ. Παλαμά, Παύλου Μελά και οι διανοίξεις των οδών Αλ. Σβώλου, Τσιμισκή, Μητροπόλεως και Προξ. Κορομηλά, μείωσαν το μήκος του παλαιού οδικού δικτύου κατά 1,004m περίπου (Χάρτης 7.26). Στον Πίνακα 7.4 και στον Πίνακα 7.5 που ακολουθούν, παρουσιάζονται αναλυτικά οι μεταβολές κάθε οδού πριν και μετά την πυρκαγιά. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 237

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 238

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 239

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 240

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3: Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 1 Boyasi Davi 17ης Ιουνίου Μακένζι Κινγκ 2 Silahhane 26ης Οκτωβρίου 26ης Οκτωβρίου 3 Mahmudiye Αβέρωφ Αβέρωφ 4 Haham Saiaz, Kucuk Pazar, Su Terazisi Αγίας Θεοδώρας Ερμού, από Καρόλου Ντηλ ως Αγ. Σοφίας, νοτιότερη χάραξη 5 Eski Cuma Cikmazi Αγίας Παρασκευής Πατρ. Διονυσίου Ε, τμήμα από Αγίας Σοφίας προς Αχειροποιήτου 6 Aya Sofya Cami'i, Aya Sofya Meydani, Eski Cuma, Kule Kahve Haneleri, Na'lband(lar) Tekkesi Αγίας Σοφίας Αγίας Σοφίας 7 Kemer Alti Αγίου Γεωργίου 8 9 Hukumet, Telli Kapi, Yeni Kapi Aya Nikola Klisasi, Kasaplar, Kastilya Havrasi, Rusdiye Mektebi, Yeni Hamam Αγίου Δημητρίου Αγίου Νικολάου 10 Lazo Cesmesi Αγίου Παντελεήμονος Γούναρη Δ., από Εγνατία ως Φιλίππου Αγίου Δημητρίου Αγίου Νικολάου Μητροπ. Γενναδίου, από Παπαμάρκου ως Φιλίππου Πλατ. Αριστοτέλους, από Μητροπόλεως ως Τσιμισκή Αγ. Παντελεήμονος, τμήμα από Ιασονίδου ως Αποστ. Παύλου 11 Misir Carsisi Αιγύπτου Αιγύπτου 12 Buyuk Cesme, Usta Baci Αιμιλιανού Γρεβενών Αιμιλιανού Γρεβενών περίπου, από Γούναρη Δ. ως πλατ. Ιπποδρομίου 13 Belediye, Meydan Baba Turbesi, Saatli Cami, Yali Kapi Αλεξάνδρου του Μεγάλου Καποδιστρίου Κατούνη Νιρβάνα Π. 14 Soguk Su Αμαζόνων Αμαζόνων 15 Soguk Su Kabristani Αμάλθειας 16 Sekerci Αμφιπόλεως Ολύμπου, από πλατ. Αγίων Αποστόλων ως Κάλβου Φιλίππου, από Αρριανού ως Αποστόλου Παύλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 241

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 17 Burmali Cami Αντιγονιδών Γλάδστωνος, από Καραολή - Δημητρίου ως Ζεφύρων 18 Ανώνυμος Ανώνυμος Στρατηγού Μπραντούνα 19 Ανώνυμος Ανώνυμος Δαναΐδων 20 Ανώνυμος Ανώνυμος 21 Taksim Απελλού Ολυμπίου Διαμαντή, τμήμα ανατολικά της Ναυμαχίας Λήμνου Απελλού, τμήμα μεταξύ πλατ. Ναυαρίνου και Αλ. Σβώλου 22 Bakal Kostantin, Golcuk Cesmesi, Hortac Efendi Cami'i, Numan Pasa Αποστόλου Παύλου Αποστόλου Παύλου Καμαριώτου Πλατ. Αγ. Γεωργίου Ροτόντα 23 Suleyman Cavus Αριστογείτονος Σελευκιδών, τμήμα μεταξύ Πτολεμαίων και Καραολή - Δημητρίου 24 Iki Lule Cesmesi, Kule Carsisi, Kurrahane, Kuru Cesme, Tekke, Turbe Αριστοτέλους Μελενίκου Κ., από Μανωλάκη Κυριακού ως Αποστόλου Παύλου Ολύμπου, από Ι. Δραγούμη ως Μανωλάκη Κυριακού 25 Ανώνυμος Αρκάλου 26 Sahrinc Αρμενοπούλου 27 Ανώνυμος Αρμοδίου Αγν. Στρατιώτου, τμήμα μεταξύ Αγ. Δημητρίου - Ολυμπιάδος Αρμενοπούλου, περίπου στη σημερινή χάραξη, μεταξύ Μελενίκου - Γούναρη Δ. Πτολεμαίων, τμήμα μεταξύ Σελευκιδών - Αντιγονιδών 28 Ibrikdar, Ishakiye Cami Αρριανού Αρριανού Λάζου Εξάρχη 29 Cuka Anbari Αρχελάου 30 Saiaz Ασκητού 31 Ανώνυμος Αστερίου Προεστού Καρόλου Ντηλ, τμήμα μεταξύ Τσιμισκή και Μητροπόλεως Μητροπόλεως, τμήμα μεταξύ Καρόλου Ντηλ - Αγ. Σοφίας Πολυτεχνείου, μεταξύ Χάψα και Σαλαμίνος 32 Ανώνυμος Βαίου πλατ. Μοριχόβου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 242

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 33 Kizlar Manastiri, Yanik Pazar Βαλαωρίτου Αριστοτέλους, μεταξύ Ερμού και Βλάλη 34 Buyuk Pazar, Financilar, Haham Matalon, Kara Ali Cami i, Makaronya, Salom Havrasi, Yanko Βασιλέως Ηρακλείου Βασιλέως Ηρακλείου, από Βίκτωρος Ουγκώ ως Φραγκίνη. Τσιμισκή, μεταξύ Καρόλου Ντηλ και Λόρδου Βύρωνος 35 Cekirdek, Gul Bagce, Kazaz Efendi Βασιλέως Καρόλου 36 Dikili Tas Βασιλέως Νικολάου 37 Aya Sofya Hamami, Bakkal, Edhem Cavus Βασιλέως Πέτρου Λασσάνη Χαραλάμπους, τμήμα από Εγνατία ως Πατρ. Ιωακείμ Βογατσικού, από Προξ. Κορομηλά ως Κούσκουρα Ικτίνου, από Τσιμισκή ως Ζεύξιδος Εξαδακτύλου Μητροπ. Ιωσήφ. Π. Π. Γερμανού, τμήμα στη διασταύρωση με Π. Μελά Παλαμά Γρ., τμήμα μεταξύ Τσιμισκή και Π. Μελά Σκρα 38 Telgrafhane Βεροίας Βεροίας 39 Postahane Βίκτωρος Ουγκώ Βίκτωρος Ουγκώ 40 Atik Tophane, Idare-i Askeriye Βουλγαροκτόνου 41 Keresteci Βρυσσών Καλαποθάκη Προξ. Κορομηλά, από Πλουτάρχου ως Χρυσ. Σμύρνης Αρμενοπούλου, τμήμα μεταξύ Φ. Δραγούμη και Αρριανού 42 Haham Aser Βύρωνος Αγίας Θεοδώρας περίπου 43 Guzluklu, Osman Bey Γλάδστωνος Γλάδστωνος, τμήμα από Ολύμπου ως Αγίου Δημητρίου 44 Pulya Havrasi Γρηγορίου Παλαμά 45 Kasaplar, Tahta Kale Hamami Δημαρχίας Καρόλου Ντηλ, τμήμα από Βασ. Ηρακλείου ως Ερμού Πλουτάρχου, από Προξ. Κορομηλά ως Μητροπόλεως (περίπου) Δραγούμη Ίωνος, από Σολωμού ως Πτολεμαίων 46 Yol (sokak) Δημάρχου Σουρή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 243

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 47 Istanbul Carsisi, Karilar Pazari Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. 48 Istira Meydani Δόξης Δόξης 49 Kelemeriye Caddesi, Vardar Kapisi Caddesi Εγνατία Εγνατία 50 Tas Hani Εδέσσης Εδέσσης 51 Mevlevihane Ειρήνης Ειρήνης 52 Terziler Ερμού Κουντουρά Μιλτ. 53 Mucelled Mustafa Ευμένους Ολύμπου, τμήμα μεταξύ Καραολή - Δημητρίου και Αγωνιστών, πάνω από τη σημερινή χάραξη 54 Hayreddincik Mescidi Ευριπίδου Ευριπίδου 55 Gumruk Meydani, Parmak Kapisi Ζαφειράκη Πολυτεχνείου περίπου η σημερινή χάραξη, από Χάψα ως Αιγύπτου 56 Hamam Ζεφύρων Ζεφύρων τμήμα 57 Hisar Ζυμβρακάκη 58 Supurgeciler Θεμιστοκλέους 59 Ferik Baba Θεοδώρου Γαζή Φιλικής Εταιρείας περίπου η σημερινή χάραξη, από Τσιρογιάννη ως Μανουσογιαννάκη Σπανδωνή, τμήμα μεταξύ Ασκητού και Σολωμού περίπου Χαλκέων, από Εγνατία ως Φιλίππου. 60 Besaya Havlusu, Ez Haim Havrasi, Helva Havlusu, Θεοδώρου Λασκάρεως Μητροπόλεως, τμήμα μεταξύ Βενιζέλου και Αριστοτέλους 61 Ανώνυμος Θηβών Καρατζά Π. 62 Haci Sinan Aga, Harir Fabrikasi, Tavsan Manastir, Zindan Tekkesi Ιουλιανού Ιουλιανού 63 Yassi Yol Ιπποδρομίου Αγαπηνού, από πλατ. Ιπποδρομίου ως Μιχαήλ Ι. Πλατ. Ιπποδρομίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 244

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 64 Aya Sofya Bagcesi, Bagce, Kerim Cavus Ισαύρων Γεωργίου Σταύρου, από Καρόλου Ντηλ ως Αγ. Σοφίας Ισαύρων 65 Petraz Havrasi Ιωσήφ Κλειδά Καστριτσίου, τμήμα μεταξύ Καρόλου Ντηλ και Αγ. Σοφίας. 66 Tiano Hani Καθολικών Καθολικών, τμήμα 67 Pasa Hamami Κάλβου Κάλβου 68 Kanarya Καλλάρη Μαργαρίτη Δημ., από Ιπποδρομίου ως Εθν. Αμύνης περίπου 69 Ανώνυμος Καρατάσου Καρατάσου 70 Kargir Καστριτσίου Φιλίππου, τμήμα μεταξύ Μακεδονικής Αμύνης και Αγν. Στρατιώτου 71 Meydan Baba Turbesi Κατούνη Κατούνη, τμήμα 72 Salhane Κισσάβου Κομνηνών, τμήματα μεταξύ Νίκης και Βασ. Ηρακλείου. 73 Aynali Κοζάνης Κοζάνης, τμήμα 74 Cardak Κολόμβου Βαλαωρίτου Σολωμού, τμήμα από Δραγούμη Ι. ως Βενιζέλου 75 Arkasi, Aya Sofya Cami'i, Kulhan Κομνηνών Κεραμοπούλου Παπαμάρκου, από Μητρ. Γενναδίου ως Καρόλου Ντηλ 76 Eski At Pazari, Fabrika, Faik Pasa, Iki Lule Cami'i, Paloza Κων. Παλαιολόγου Κων. Παλαιολόγου, από Σβώλου ως Μόδη Χρυσ. Σμύρνης, από Νίκης ως Τσιμισκή Φ. Δραγούμη. 77 Kapi Seyhi Κωνσταντινουπόλεως πλατ. Αγίου Γεωργίου Λέοντος Σοφού 78 Bank Osmani, Yusuf Pasa Cami i Λέοντος Σοφού πλατ. Αντιγονιδών, από Καραολή Δημητρίου ως Παπαζώλη Σούτσου 79 Comlekciler Λιμπανόβου Βλάλη τμήμα 80 Eski Emtia Gumrugu Λουδία Λουδία, τμήμα από Ναυμαχίας Έλλης ως Αιγύπτου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 245

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 81 Lonca Cami'i Λυκούργου Λυκούργου 82 Ανώνυμος Λυσικράτους 83 Ανώνυμος Λυσίππου 84 Vardar Kapisi Μαβίλη 85 Usta Baci Μανουσογιαννάκη 86 Palas Kahvesi Μαξ Νορδάου 87 Klisa Ματθαίου Καμαριώτου πλατ. Αριστοτέλους, τμήμα μεταξύ Μητροπόλεως - Νίκης. Πτολεμαίων, τμήμα μεταξύ Αντιγονιδών και Δραγούμη Ι. Μαβίλη, τμήμα από Πηνειού ως Γλάδστωνος Μανουσογιαννάκη, από πλατ. Ιπποδρομίου ως Εθν. Αμύνης Δραγούμη Ι., από Νίκης ως Τσιμισκή περίπου Αντωνιάδου Λ., τμήμα μεταξύ Γούναρη Δ. και Επισκόπου Κίτρους 88 Mekteb Μεθοδίου Τάττη 89 Ανώνυμος Μεθώνης Μεθώνης 90 Porta Kapi Cesmesi, Tabya Μελενίκου Κωνσταντίνου Μελενίκου Κωνσταντίνου 91 Un Kapan Μενεξέ Βλάλη περίπου στη σημερινή χάραξη, μεταξύ Χαλκέων και Αριστοτέλους 92 Taksim Μόδη Μόδη 93 Yarik Tas Μουφτή 94 Bey Hamami Βλάλη 95 Ανώνυμος Μπαφάκη Εμμ. Ολύμπου, από Σούτσου ως Σουρή Μπαλάνου, από Δραγούμη ως Εγνατία Σβώλου Αλεξ., τμήμα μεταξύ Σκρα και Παλαιολόγου Κ. 96 Kampano Μωραϊτου Μαργαρίτη Λώρη 97 Bakkal, Pestemalcilar 98 Rusumat Idaresi Ναυαρίνου Ναυάρχου Κουντουριώτου Γονατά Ναυάρχου Κουντουριώτου 99 Mayor Havrasi Ναυμαχίας Έλλης Ναυμαχίας Έλλης 100 Malta Hani, Yaghane Ναυμαχίας Λήμνου Ναυμαχίας Λήμνου Σβορώνου Ελένης, από Εγνατία ως Πτολεμαίων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 246

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 101 Kebir Manastir, Yanko Νικηφόρου Φωκά Νικηφόρου Φωκά, περίπου στη σημερινή χάραξη 102 Dabaghane, Dericiler Ολυμπίου Διαμαντή 103 Eski Emti'a Gurmrugu Ορβήλου Ολυμπίου Διαμαντή, τμήμα μεταξύ Δωδεκανήσου - Β. Ουγκώ Τσιμισκή, από Β. Ουγκώ ως Κατούνη Ορβήλου Στρατάρχου Παπάγου 104 Ανώνυμος Παγγαίου Στρατάρχου Παπάγου 105 Buyuk Havra Πάικου Κομνηνών, τμήμα μεταξύ Βασ. Ηρακλείου και Ερμού 106 Akce Mescid Παλαιών Πατρών Γερμανού Λόρδου Βύρωνος Μοργκεντάου, από Προξ. Κορομηλά ως Μητροπόλεως Αχειροποιήτου, τμήμα 107 Icadiye Παπαγεωργίου Πέτρου 108 Menekse Παπαδοπούλου Παπαγεωργίου Π., τμήμα μεταξύ Αγ. Σοφίας και Αχειροποιήτου Στρατηγού Μακρυγιάννη, από Αχειροποιήτου ως Σωκράτους Μενελάου, τμήμα μεταξύ Εγνατίας και Ιουστινιανού. 109 Kemer Alti, Pasa Hamami Παπαρρηγοπούλου Παπαρρηγοπούλου πλατ. Αγίων Αποστόλων 110 Aragon Havrasi, Katalan Havrasi Πατριάρχου Ιωακείμ Γ' πλατ. Αριστοτέλους, από Νίκης ως Προξένου Κορομηλά 111 Yesil Direk Περδίκκα Βαμβακά 112 Ανώνυμος Περικλέους Στρατηγού Σφέτσου, πλατ. Δημοκρατίας 113 Tozcilar Περιστερίου Βαίου 114 Ανώνυμος Πίνδου Πίνδου 115 Place Olympos πλατεία Ολύμπου Βενιζέλου, από Νίκης ως Καλαποθάκη 116 Atik Mahkeme, Canbaz Ali Havlusu, Hoca Burhan Mescidi, Kucuk Italya Havrasi Πλάτωνος Ανώνυμος Πλάτωνος 117 Papuscilar Hani Πλουτάρχου Ερμού, τμήμα μεταξύ Ι. Δραγούμη και Βενιζέλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 247

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 118 Yesil Direk Πρασακάκη Πρασακάκη 119 Beyaz Kule Προκυμαία Λεωφόρος Νίκης 120 Aya Nikola, Sali Tekkesi Προσφύγων Προξένων, τμήμα 121 Onturando Havlusu Πρωταγόρα Βαγλαμαλή, από Μητροπ. Γενναδίου ως Γρηγ. Παλαμά 122 Abdi Hafiz Mektebi, Atik Postahane, Bedaron Havrasi, Klisa, Yanik Cinar Πτολεμαίων Ιουστινιανού, τμήμα μεταξύ Δραγούμη Ι. και Αγ. Σοφίας Πατριάρχου Διονυσίου, τμήμα 123 Tophane Πυροβολοστασίου Φράγκων, από Δωδεκανήσου ως Λέοντος Σοφού 124 Yassi Yol Ρωμανού Θεοχάρη Γ. Ηρώδου Αττικού 125 Huseyin Pasa Araligi Σαλαμίνος 126 Sabri Pasa Σαμπρή Πασά 127 Dikili Tas, Musa Baba Σελευκιδών 128 Ανώνυμος Σιατίστης 129 Kucuk Cesme Σουλίου Σαλαμίνος, τμήμα μεταξύ Πολυτεχνείου και Ναυάρχου Κουντουριώτου Βενιζέλου Δραγούμη Φ., από Αγ. Δημητρίου ως Κασσάνδρου Σελευκιδών Αχειροποιήτου, από Κοζάνης ως Φιλίππου Φιλίππου, από Αχειροποιήτου ως Χριστοπούλου Γούναρη Δ., από πλατ. Ναυαρίνου ως Μιχαήλ Ι. 130 Alatini Συγγρού Συγγρού 131 Kara Tas Σωκράτους Κουφίτσα, από Ιασονίδου ως Αγ. Δημητρίου Σωκράτους 132 Ανώνυμος Τηλεμάχου Τηλεμάχου 133 Eski Balik Pazari, Kapanaca Τσιμισκή 134 Dimitri Nano Τσιρογιάννη Αγίου Μηνά, από Κατούνη ως Βενιζέλου Μητροπόλεως, από Αγ. Σοφίας ως Παλαιολόγου Κ. Τσιμισκή, από Κομνηνών ως Αριστοτέλους περίπου Τσιρογιάννη, από Νικηφ. Φωκά ως Εθνικής Αμύνης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 248

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.3 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 135 Fransiz Hamami Τύπου Τύπου 136 Tuzlu Cesme Klisasi, Yol Agzi Υπαπαντής Γούναρη Δ., από Μιχαήλ Ι. ως Εγνατία 137 Mescid Φειδίου Φειδίου περίπου 138 Hisar Alti Φιλικής Εταιρείας Φιλικής Εταιρείας, από Τσιρογιάννη ως Μανουσογιαννάκη 139 Balat Cami'i, Celebi Bakkal, Hasan Bey Furunu, Kethuda, Mektupci, Persembe Tekkesi, Sadi Tekkesi Φιλίππου Δελμούζου Αλ. Κρυστάλλη Στρατηγού Ιορδανίδη Φιλίππου, από Συγγρού ως Μακεδονικής Αμύνης 140 Pazar Hamami Φραγγίνη Φραγγίνη, περίπου στην κάθετη σημερινή χάραξη 141 Huseyin Bey, Hursid Bey Φραγκοπούλου Γούναρη Δ., τμήμα μεταξύ Αιμιλιανού Γρεβενών και Ισαύρων Πλατεία Φαναριωτών, από Λώρη Μαργαρίτη ως Μητροπόλεως Βασιλέως Ηρακλείου, από Λ. Σοφού ως Β. Ουγκώ 142 Kala' Φράγκων Μοσκώφ Φράγκων, από Μοσκώφ ως Δωδεκανήσου 143 Haci Hasan Bey, Haci Hasan Pasa Χάμζα Μπέη Αγωνιστών, τμήμα μεταξύ Ολύμπου και Αγ. Δημητρίου Ρέμπελου 144 Hamidiye Caddesi Χαμιδιέ Εθνικής Αμύνης 145 Acenda Araligi Χάψα 146 Ανώνυμος Χειμάρρας 147 Spanduni Χριστοπούλου Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά Χάψα περίπου, δυτικά της σημερινής χάραξης Γούναρη Δ., τμήμα μεταξύ Νίκης και πλατ. Φαναριωτών Πετροπουλακιδών, τμήμα Χριστοπούλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 249

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.4: Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 1 Tuzlu Cesme Αγαπηνού 2 Muhtar Αγγέλου Βλάχου 3 Ανώνυμος Αγίας Λαύρας 4 Fethiye Αγίου Νέστωρος 5 Carsi Αγίου Υπατίου 6 Ανώνυμος Αλλιμάχου 7 Yol Sokak Αμύντα 8 Ανώνυμος Αντωνίου Μίνη 9 Ανώνυμος Αξιού 10 Navaro Araligi Απολυμαντηρίου 11 Hamdi Bey Αριστείδου 12 Ανώνυμος Αριστοφάνους 13 Nakkas Αρριανού πάροδος 14 Hisar Cikmazi Ασκληπιού 15 16 Sara Havrasi, Tavukcu Gul Bagcesi, Fabrika Αστυκλινικής Ατταλιδών 17 Eski Zindan Βαγλαμαλή 18 Yorgi Βάσσου 19 Un Kapani Deruni Βατικιώτου 20 Ανώνυμος Βερμίου 21 Ανώνυμος Βλαχάκη 22 Ανώνυμος Βόλβης 23 Mecidiye Βότση 24 Dabaghane Deruni Βυρσοδεψείων 25 Komurcu Γαλερίου 26 Ανώνυμος Γάτσου 27 Mayor Havrasi Γεωργίου Σταύρου 28 Raino Γκιουμουλτζίνας 29 Ανώνυμος Γρεβενών 30 Ανώνυμος Δαμασκού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 250

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.4 (συνέχεια): Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 31 Ανώνυμος Δεδέαγατς 32 Hekim Harun Διονυσίου 33 Ανώνυμος Δομπόλη 34 Ανώνυμος Δοξάτου 35 Suretler Ειδώλων 36 Istira Araligi, Iskilic Araligi Εμμαν. Παππά 37 Kazgancilar Επιδαύρου 38 Ανώνυμος Ερεσσού 39 Bagcevan Εχεδώρου 40 Ανώνυμος Ζωγράφου 41 Ανώνυμος Ήβης 42 Zehireciler Θάσσου 43 Kadinlar Hamami Ιακώβου 44 Dar Sokak Ιπποκράτους 45 Findik Havrasi Ισοκράτους 46 Sisilya Havrasi Ιωαν. Τοσίτσα 47 Ανώνυμος Ιωνίας 48 Kesisler Meyhanesi Καμβουνίων 49 Bayat Καπετάν Πατρίκη 50 Eskiciler Καρίπη 51 Soguk Su Καστοριάς 52 Mektep Κατσίγαρη 53 Bayat Καυταντζόγλου 54 Merkez Oteli Κέντρου 55 Bit Pazari, Delallar Κηρύκων 56 Yesil Direk Κλεισούρας 57 Ανώνυμος Κλεοπάτρας 58 Buyuk Havra, Hahambasi Κόβου 59 Gramatik Κορυτσάς Φωτίου 60 Aynali Kahve Κριεζή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 251

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.4 (συνέχεια): Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 61 Ανώνυμος Κρουσόβου 62 Kara Haci Mescidi Λεωνίδα 63 Cartikcilar Λουκιανού 64 Ανώνυμος Λυμπεροπούλου 65 Miltiadi Kahvehanesi Μαξ Χάρδεν 66 Kara Haci Mescidi Μέντορος 67 Haham Basi Cavus Μητροπολίτου Ιωσήφ 68 Ανώνυμος Μονεμβασιάς 69 Ανώνυμος Μορπούργου 70 Hisar Μωϋσέως 71 Tutun Magazari Ναούσης 72 Ανώνυμος Νοταρά 73 Ανώνυμος Ξάνθης 74 Ανώνυμος Ολύμπου 75 Ανώνυμος Ολύνθου 76 Cubukcilar Ορφέως 77 Yogurtci Παπάζογλου 78 Risidi Παπαθεοκλήτου 79 Katib Παπαμάρκου 80 Gazi Evrenos Bey Παρμενίωνος 81 Hisar Παυσανίου 82 Merciler Πελοπίδα 83 Bedel Havrasi Πέτα 84 Sakir Bey Πετροπουλακιδών 85 Ανώνυμος Πηλίου 86 Papusci Hristo Πραντούνα 87 Uc Yumurta Προξένων 88 Ανώνυμος Πύρρου 89 Ανώνυμος Ροδόπης 90 Tekke Arkasi Ρωξάνης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 252

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.4 (συνέχεια): Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή νοτίως της οδού Αγίου Δημητρίου) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 91 Basmacilar Σααδή Λεβή 92 Helvaci Σιμώτα 93 Olympos Kahvesi Arkasi Σίνα 94 Cenyo Havrasi Σμύρνης 95 Ανώνυμος Σολονίκη 96 Fabrika Araligi, Iplik Fabrikasi Σολωμού 97 Ανώνυμος Σόλωνος 98 Ανώνυμος Σουφλίου 99 Fethiye Tekkesi Arkasi Σπανδούνη 100 Ανώνυμος Στράβωνος 101 Eski Balikhane Συναγωγής 102 Gumurya Συντεχνιών 103 Ανώνυμος Ταχυδρομείου 104 Ανώνυμος Τηρώνης 105 Yildiz Hani Τραπέζης 106 Namiaz Φανής Σπίθα 107 Varsano Φαραώ 108 Egri Sokak Φιλίππου Νικολαίδου 109 Yogurtci Havlusu Φλωρίνης 110 Ανώνυμος Φραγκοπουλίτη 111 Rusumat Araligi Φωκαίας 112 Gayako Havlusu Φωκίωνος 113 Eski Karantina Χίου 114 Ανώνυμος Ψαρρών 115 Ανώνυμος Ωχρίδος Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 253

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.5 ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΟΔΩΝ Στο σημερινό οδικό δίκτυο έχουν μετονομαστεί 75 οδοί των αρχών του 20 ου αιώνα οι οποίες έχουν διατηρήσει την αρχική τους χάραξη ή τμήματα αυτής. Τα ονόματα των παλιών αυτών οδών συχνά δόθηκαν σε νέους οδικούς άξονες, δημιουργώντας εκ πρώτης όψεως κάποια σύγχυση κατά την ανάγνωση των ιστορικών πηγών και χαρτών, ειδικά στις περιπτώσεις που συνεχίζει να υπάρχει το παλιό όνομα κάποιας οδού δρόμου αλλά σε εντελώς διαφορετική θέση. Χαρακτηριστικά, οι παλιές ονομασίες των οδών Αντιγονιδών και Γλάδστωνος αντιστοιχούν αμφότερες σε τμήματα της σημερινής οδού Γλάδστωνος, ενώ η σημερινή οδός Αντιγονιδών αποτελεί νέα οδική χάραξη. Η οδός Αριστοτέλους είναι η σημερινή Ολύμπου, ενώ η παλιά οδός Ολύμπου ήταν ένας μικρός δρόμος κάθετος στην Προκυμαία. Η παλιά οδός Καστριτσίου αποτελεί τμήμα της σημερινής Φιλίππου ενώ στη θέση της σημερινής Καστριτσίου υπήρχε η οδός Ιωσήφ Κλειδά. Η θέση της παλιάς οδού Κομνηνών ταυτίζεται με τη σημερινή Κεραμοπούλου, ενώ στη σημερινή Κομνηνών βρισκόταν η οδός Κισσάβου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 254

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ 7.6 ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΠΟΛΗ (ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ) Η περιοχή της Άνω πόλης ορίζεται από τη βόρεια πλευρά της οδού Αγίου Δημητρίου ως τα τείχη της Ακρόπολης, και ανατολικά και δυτικά ως τα αντίστοιχα βυζαντινά τείχη, τα οποία σώζονται σχεδόν ολόκληρα. Ως την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης η περιοχή αποτελούσε αμιγώς μουσουλμανική περιοχή κατοικίας, καθώς αριθμούσε 18 από τις 43 συνολικά τουρκικές συνοικίες της πόλης. Στριμωγμένες ανάμεσά τους βρισκόταν οι ελληνικές συνοικίες της Μονής Βλατάδων και της Λαγουδιανής (Χάρτης 7.27). Το οδικό δίκτυο της περιοχής ήταν πολύπλοκο. Στενά σοκάκια, αδιέξοδα, διακοπή του οπτικού πεδίου από χτιστά εμπόδια, χαρακτηριστική διάταξη των βυζαντινών πόλεων (Αναστασιάδης, Α. και Σταθακόπουλος, Π. 1985). Καθώς η περιοχή διασώθηκε πλήρως από την πυρκαγιά του 1917, σε πολλά τμήματα της Άνω πόλης έχει διατηρηθεί ο πολεοδομικός ιστός της οθωμανικής περιόδου, καθώς σώζονται αυτούσιοι στενοί λιθόστρωτοι δρόμοι, καλντερίμια, αδιέξοδα και μικρά ξέφωτα και πλατείες (Παρθενόπουλος, Κ. κ.α. 2010). Ωστόσο, με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, τα σπίτια που εγκατέλειψαν οι μουσουλμάνοι κατοικήθηκαν ως ανταλλάξιμα από προσφυγικές οικογένειες της Μικράς Ασίας, με αποτέλεσμα την άμεση πυκνή δόμηση της περιοχής. Για την άμεση κάλυψη των στεγαστικών αναγκών η περιοχή οικοπεδοποιήθηκε νόμιμα ή αυθαίρετα και οικοδομήθηκε χωρίς σχέδιο για να στεγάσει τους πρόσφυγες. Οι μεγάλες οθωμανικές ιδιοκτησίες με τους κήπους χωρίστηκαν και μοιράστηκαν στους νέους κατοίκους, διατηρώντας το ίδιο ακανόνιστο δίκτυο οδών που επιβάλλει η κατωφερής πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης (Χασιώτης, Ι. 1997). Σήμερα η περιοχή διατηρεί την οθωμανική φυσιογνωμία της σε αρκετά σημεία, καθώς από το 1980 έχει χαρακτηριστεί διατηρητέος παραδοσιακός οικισμός και οι όροι δόμησης οφείλουν να είναι πλήρως εναρμονισμένοι με τον χαρακτήρα της περιοχής και να σέβονται τον αρχιτεκτονικό ρυθμό που έχει διασωθεί. Από το οδικό δίκτυο των αρχών του 20 ου αι. αναγνωρίστηκαν 174 οδοί, εκ των οποίων σήμερα έχουν καταργηθεί οι 35 (ποσοστό περίπου 20%). Στις περισσότερες περιπτώσεις οι καταργήσεις αυτών των οδικών τμημάτων οφείλονται στην ανοικοδόμηση και στην επέκταση των αρχικών οικοπέδων, καταργώντας τα στενοσόκακα και τα αδιέξοδα που προϋπήρχαν. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 255

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Από τις 174 οδούς που καταγράφηκαν στην Άνω πόλη, οι 108 (ποσοστό περίπου 78%) παραμένουν εν ισχύ στην αρχική τους χάραξη (63 οδοί) ή σε τμήματα αυτής (45 οδοί, αποτελώντας τμήματα των ομώνυμων σημερινών οδών). Οι κεντρικές οδικές αρτηρίες Ακροπόλεως, Δημητρίου Πολιορκητού, Επταπυργίου, Θεοτοκοπούλου, Κασσάνδρου, Μουσών, έχουν διατηρηθεί σχεδόν αυτούσιες, ενώ τμήματα των παλιών οδών Αθηνάς και Ολυμπιάδος αποτελούν τμήμα της σημερινής οδού Ολυμπιάδος. Οι μετονομασίες των οδών της Άνω πόλης καταγράφονται σε 28 οδούς, διατηρώντας στις περισσότερες περιπτώσεις και πάλι ονόματα από την ελληνική ιστορία και μυθολογία. 7.6.1 Μεταβολή του μήκους των οδών στα όρια της Άνω πόλης Η περιοχή της Άνω πόλης διατηρεί το μεγαλύτερο ποσοστό παλαιών δρόμων σε ποσοστό περίπου 86%. Συγκεκριμένα, από το συνολικό μήκος των 26,049m του παλαιού οδικού δικτύου, έχει καταργηθεί μόλις το 14% (3,776m). Η διάνοιξη της οδού Ολυμπιάδος και η κατάργηση ή διάνοιξη πολλών παλαιών αδιεξόδων, αύξησε κατά 3,158m περίπου το υφιστάμενο οδικό δίκτυο, το οποίο εκτιμάται σε συνολικό μήκος περίπου 29,207m. Τα αναλυτικά στοιχεία των μεταβολών των οδών της Άνω πόλης, πριν και μετά την πυρκαγιά του 1917, παρουσιάζονται στον Πίνακα 7.6 και Πίνακα 7.7, όπως και στους Χάρτες 7.28 και 7.29. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 256

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 257

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 258

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 259

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5: Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 1 Su Deposu Αγαθαγγέλου Αγαθαγγέλου 2 Ahmed Subasi, Dort Yol Agzi, Imam Huseyin Efendi, Karaca Ovali Salih Bey, Kavak Cesmesi, Meshuri Efendi, Taksim Αθηνάς Ολυμπιάδος, από Αγ. Νικολάου ως Αισχύλου Αθηνάς, από Αισχύλου ως Κιθαιρώνα 3 Eski Saray Medresesi, Incirli Άθωνος Άθωνος, από Ιάσονος ως Β' πάροδος Άθωνος Β πάροδος Άθωνος 4 Ανώνυμος Αίμου Χείρωνος 5 Medrese Αιόλου Κρίσπου, από Θεοτοκοπούλου ως Μουσών Αιόλου 6 Huseyin Pasa, Mehmed Cavus Αισχύλου Αισχύλου 7 Yeni Delik Ακρίτα Ακρίτα 8 Kal'ai Bala, Karagul, Kemal Bey Ακροπόλεως Ακροπόλεως 9 Haci Mustafa Cesmesi Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, από Τσαμαδού ως Πυθέως. 10 Furun Αλικαρνασσού Αλικαρνασσού 11 Furun Αλκινόου Ηροδότου Ιφικράτους 12 Usta Rustem Αμύλτων (Κηρυναίου) Υψηλάντου. 13 Usta Rustem Αμύλτωνος Αμύλτωνος 14 Golcuk Αμφιτρίωνος Αμφιτρίωνος 15 Kusakli Kule Ανδοκίδου Ανδοκίδου, από Μεδούσης ως Δαναού. 16 Imam Αντιόχου Αντιόχου τμήμα 17 Hayrullah Bey Αντιπάτρου 18 Ανώνυμος Ανώνυμος Αντιπάτρου, τμήμα μεταξύ Γρανικού και Σοφοκλέους. Αρκαδιουπόλεως, από Αγ. Δημητρίου ως Κλαυδιανού. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 260

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 19 Ανώνυμος Ανώνυμος Νικομάχου 20 Ανώνυμος Ανώνυμος Αγίου Νέστορος, από Αγ. Δημητρίου ως Απολλωνιάδος 21 Zihni Pasa, Pasa Mektebi Αργοναυτών 22 Kose oglu Αργυροπούλου Αργοναυτών, περίπου στη σημερινή χάραξη Αργυροπούλου Καλλιδρομίου 23 Seyh Bekir Efendi Άρεως Άρεως 24 Ανώνυμος Αριάδνης Αριάδνης 25 Seyh Efendi Αριστίππου Αριστίππου 26 Ανώνυμος Αριστοδήμου Δωδώνης, από Δ. Πολιορκητού ως Αργοναυτών. 27 Arif Bey Αριστομένους Χάριτος Αριστομένους, από Αγ. Σοφίας ως Χάριστος 28 Canbaz Αρματολών Αρματολών 29 Kala Άρτης 30 Ανώνυμος Αρχιμήδους Επταπυργίου, τμήμα δυτικά της Παλαμιδίου. Ιάσονος, τμήμα μεταξύ Αθωνος - Κλειούς. 31 Ανώνυμος Αχιλλέως Αχιλλέως 32 Seyh Efendi Βίαντος Βίαντος 33 Cavus Manastir, Kule Hamami Mescidi Βλατάδων Πλαταιών περίπου, από Υψηλάντου ως Μύρωνος 34 Usta Hasan Βλαχάβα Βλαχάβα 35 Mehlevi Seyhi, Musa Baba Βύζαντος Αθωνος, τμήμα μεταξύ Δ. Πολιορκητού και Ελευσίνος Βύζαντος 36 Alaca Imaret Cami'i Deruni Γαλιλαίου πλατεία Δημητρίων 37 Kirmizi Mektep Γλαύκου Γλαύκου, τμήμα της υφιστάμενης 38 Ανώνυμος Γοργούς Γοργούς, τμήμα της υφιστάμενης 39 Ανώνυμος Γρανικού Γρανικού, τμήμα της υφιστάμενης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 261

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 40 Tasli Yokus Γύζη Γύζη 41 Ανώνυμος Δαναού Δαναού περίπου 42 Ανώνυμος Δαναού Πρωτέως Πρωτέως 43 Ανώνυμος Δεινάρχου Δεινάρχου περίπου στη σημερινή χάραξη 44 Araplar Havlusu, Cinarli Medrese, Nohudlu Bakkal, Su Kuyusu, Yanik Cinar, Δημητρίου Πολιορκητού Σγούρου Ιωακ. Δημητρίου Πολιορκητού 45 Daskal Δημοκρίτου Δημοκρίτου 46 Kiptiyan Διονυσίου Διονυσίου 47 Kazaz Haci Musa Cami'i Διός Διός 48 Atik Telgrafhane Δραγούμη Φ. Δραγούμη Φ. 49 Konakci Konagi Ελευσίνος Ελευσίνος 50 Tasli Yokus Επαμεινώνδα Επαμεινώνδα 51 Cir Cir Επιμενίδου Επιμενίδου Θεοφίλου, από Ελευσίνος ως Επιμενίδου 52 Yedi Kule Επταπυργίου Επταπυργίου 53 Ανώνυμος Ερατούς Μελπομένης, περίπου στη σημερινή χάραξη 54 Selim Hoca Ευδοξίας Ισμήνης 55 Mulazin Emin Aga Ευδόξου Ευδόξου, πάνω από τη σημερινή χάραξη 56 Aci Cesme Ευρυμέδοντος Ευρυμέδοντος 57 Manastir Ηγουμένου 58 Dirsek Ηλιοδώρου 59 Mumin Hoca Ηρακλείδου 60 Golcuk Meydani Ηροδότου Ηγουμένου Τιμοθέου, περίπου στην σημερινή χάραξη Ευσεβίου, περίπου στην σημερινή χάραξη Παλαμηδίου, από Νικομάχου ως Αρματολών Ηροδότου Αλκινόου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 262

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 61 Ανώνυμος Ησαΐα Ησαΐα, τμήμα της σημερινής χάραξης μεταξύ Λάζου Εξάρχη - Σπερχειού 62 Cikur Ησιόδου Πηλέως 63 Hamidiye Mektebi Ηφαιστίωνος 64 Kalai bala, Kule Hamami Mezarligi, Kule Hamami Θεοτοκοπούλου Κασσάνδρου, από Μπουντώνα ως Φιλώτα Ηφαιστίωνος, τμήμα Θεοτοκοπούλου 65 Ανώνυμος Θεοφίλου Θεοφίλου 66 Yaver Mehmed Efendi Θεοφράστου Θεοφράστου 67 Ανώνυμος Θηραμένους Θηραμένους, τμήμα υφιστάμενης χάραξης 68 Ibrahim Bey Ιάσονος Ευδοξίας 69 Mehmed Pasa Ισμήνης Ισμήνης 70 Mesud Hasan Ιφικράτους Αλκινόου 71 Ali Yazici Ιωάννου Καμενιάτου Ιωάννου Καμενιάτου 72 Leblebici Καλλιόπης 73 Beylik Cesmesi Καπετάν Άγρα Καλλιρρόης, τμήμα υφιστάμενης χάραξης μεταξύ Θεοτοκοπούλου και Μωρεάς Καπετάν Άγρα, από Αγ. Δημητρίου ως Ερατούς 74 Hamidiye Mektebi Sanai, Horhor Caddesi, Mektebi Sanai, Pazar Tekkesi, Rufa'i Tekkesi Κασσάνδρου Κασσάνδρου 75 Tas Merdiban Κασσιανής Λυσίου 76 Kayalik Κάστορος Κάστορος 77 Yesarsiz Κενταύρων Κενταύρων 78 Ανώνυμος Κίρκης Κίρκης, τμήμα μεταξύ Λεωτυχίδου και Αλκινόου 79 Cinarli Bakkal Κλειούς Κλειούς 80 Meshuri Efendi Κλεισθένους Κλεισθένους τμήμα, περίπου στην σημερινή χάραξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 263

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 81 Aynali Κόδρου Κόδρου 82 Ανώνυμος Κορίνης Κορίνης, τμήμα 83 Kaymakam Hifzi Efendi Κρίσπου Κρίσπου 84 Ανώνυμος Κυκλώπων Κάστρων, τμήμα μεταξύ Λεωφόρου Όχι και Μουσών 85 Yasar Aga Bagcesi Λαοδηγήτριας Λαοδηγήτριας 86 Falci Λεωτυχίδου Λεωτυχίδου, τμήμα 87 Ανώνυμος Λινναίου Λινναίου 88 Ata Bey Λυσίου Αντιπάτρου, τμήμα μεταξύ Σοφοκλέους - Αγ. Νικολάου 89 Papaz Ahmed Cesmesi Μαλέα Μαλέα 90 Ανώνυμος Μεδούσης Μεδούσης, τμήμα 91 Imam Cikmazi Μελπομένης Ερατούς, τμήμα 92 Ανώνυμος Μερόπης Μερόπης 93 Ali Baba Turbesi, Hizir Baba, Iki Serifeli Cami, Kara Tas, Kasimiye Binari, Zafer Baba Μουσών 94 Yalcin Kaya Μπουμπουλίνας 95 Mezarlik Meydani Arkasi Μύρωνος Μουσών Παλαμηδίου Μπουμπουλίνας Μύρωνος Επιμενίδου, από Φωτίου ως Πλαταιών Μάνιου 96 Papaz Ahmed Efendi Μωρέα Μωρεάς 97 Ανώνυμος Νικομάχου Νικομάχου 98 Hisar Alti Ξανθίππου Ξανθίππου 99 Ανώνυμος Ξενοκράτους Ξενοκράτους 100 Bakkal Οιδίποδος Οιδίποδος Αυρηλιανής 101 Abdurrahman Bey, Mevlevi Seyhi Ολυμπιάδος Ολυμπιάδος, από Κρατερού ως Δραγούμη Ιωνος 102 Ανώνυμος Ουρανίας Ουρανίας περίπου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 264

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 103 Eski Delik Παλαμιδίου Παλαμιδίου, από Αρματολών ως Παπαδοπούλου Γ. 104 Ανώνυμος Παπανικολή Παπανικολή τμήμα 105 Kadri Efendi Πέλοπος 106 Top Alti Περιάνδρου Κερδώου, από Πέλοπος ως Σοφοκλέους Πέλοπος Περιάνδρου Αρσινόης τμήμα Ξανθίππου τμήμα 107 Surdegir Περσεφόνης Περσεφόνης τμήμα 108 Ανώνυμος Ποτίδαιας 109 Eski Saray Προφήτη Ηλία Ποτίδαιας, από Περιάνδρου ως Ανώνυμος Προφήτη Ηλία, περίπου τμήμα μεταξύ Βαρβάκη και Λαπιθών Αμφιλοχίας 110 Ανώνυμος Πύδνας Πύδνας 111 Eski Saray Cami'i Πυθαγόρα Αμφιλοχίας 112 Ανώνυμος Πυθέως Πυθέως 113 Sali Tekkesi Ρακτιβάν 114 Ανώνυμος Ρόδου Ρακτιβάν Προξένων Κερδώου, τμήμα μεταξύ Αγ. Νικολάου και Φαληρέως 115 Haci Ahmed Aga Σακελλαρίου Σακελλαρίου 116 Yakub Pasa Medresesi Σαχίνη 117 Kirk Kanad Σαχτούρη Σαχίνη, από Σαχτούρη ως Παπαδοπούλου Αλεξάνδρας Σαχτούρη Σαχίνη 118 Ipekci Σελεύκου Σελεύκου 119 Ανώνυμος Σθένωνος 120 Sali Tekkesi Σούτσου Σθένωνος, τμήμα από Δ. Πολιορκητού ως Συρακουσών Παπαδοπούλου Αλεξάνδρας, από Πυθέως ως Κλειούς 121 Ata Bey, Hamamci Resid Efendi Σοφοκλέους Σοφοκλέους 122 Ανώνυμος Σπάρτακου Σπάρτακου 123 Ανώνυμος Σταγείρων Ιφικράτους Σταγείρων τμήμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 265

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.5 (συνέχεια): Αντιστοιχίσεις των οδών προ του 1917 στο σημερινό οδικό δίκτυο (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ 124 Ανώνυμος Στουρνάρα 125 Ανώνυμος Στρατονίκης Στουρνάρα, τμήμα μεταξύ Αυρηλιανής και Μελπομένης Στρατωνίου, τμήμα στη διασταύρωση με Ιφικράτους 126 Kadi Hasan Efendi Στρυμώνος Στρυμώνος τμήμα 127 Ανώνυμος Σύλλας Σύλλας 128 Suleyman Aga Cesmesi Συρακουσών Συρακουσών 129 Ανώνυμος Τερψιχόρης Τερψιχόρης 130 Dede Bagirdan Τιμοθέου Λάδωνος 131 Sofi Efendi Τιμολέοντος Τιμολέοντος 132 Yakub Pasa Cami'i Τσαμαδού 133 Bazirgan Araligi Τυρταίου 134 Ανώνυμος Υπερείδου Τσαμαδού, από Σαχτούρη ως Παπαδοπούλου Αλεξάνδρας, από Ολυμπιάδος ως Οιδίποδος Τυρταίου, τμήμα μεταξύ Σουφλίου - Κιθαιρώνα Ανώνυμος, μεταξύ Ολυμπιάδος και Θεοφίλου 135 Ανώνυμος Φιλοκτήνου Πλατεία Ρωμφέη 136 Horhor Su Φιλώτα Φιλώτα 137 Kule Hamami Meydani Φωτίου Φωτίου 138 Avni Bey Χρυσίππου Χρυσίππου 139 Ανώνυμος Χρυσοστόμου Χρυσοστόμου Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 266

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.6: Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 1 Ανώνυμος Αμύλτων 2 Ανώνυμος Αναξαγόρα 3 Ανώνυμος Αριστονίκης 4 Ανώνυμος Αρτεμισίου 5 Dar Δανάης 6 Surmegir Δήμητρας 7 Kasimiye Cam'i Cikmazi Ερατοσθένους 8 Ανώνυμος Ερινύος 9 Ανώνυμος Ευσεβίου 10 Pismaniye Cami, Saraf Halil Efendi, Semsi Efendi Ευσταθίου Θεσσαλονίκης 11 Ανώνυμος Ευτέρπης 12 Ανώνυμος Ηρακλείου 13 Ανώνυμος Θάλειας 14 Ανώνυμος Θέμιδος 15 Ανώνυμος Θερσίππου 16 Ανώνυμος Ιέρωνος 17 Ανώνυμος Ικτίνου 18 Kulhan Κάδμου 19 Virgu Katibi Κλείτου 20 Su Terazisi Κρατερού 21 Ανώνυμος Μαύρης Πέτρας 22 Ανώνυμος Μεγακλέους 23 Ανώνυμος Νάρκισου 24 Ανώνυμος Νηρέως 25 Ανώνυμος πάροδος Κασσιανής 26 Haci Kerim Efendi Πηλέως ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 267

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Πίνακας 7.6 (συνέχεια): Τμήματα του οδικού δικτύου προ του 1917 που καταργήθηκαν (περιοχή Άνω πόλης) Α/Α ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΔΟΥ ΠΡΙΝ ΤΟ 1917 27 Ανώνυμος Πηνελόπης 28 Ανώνυμος Σινώπης 29 Su Terazisi Σουρή 30 Ανώνυμος Στράτωνος 31 Ibrikdar Cikmazi Υπερείδου 32 Ανώνυμος Φαίδωνος 33 Senturi Φαληρέως 34 Ανώνυμος Φιλοπάππου 35 Ανώνυμος Χάριτος Πηγή: Δημητριάδης, Β. (1) 1983, επεξεργασία Σ. Δημουλά 7.7 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Πριν την πυρκαγιά του 1917, τα τμήματα του οδικού δικτύου που υπήρχαν εντός της μετέπειτα πυρίκαυστης ζώνης είχαν συνολικό μήκος 33,438m. Από αυτά κάηκαν συνολικά 16,992m, ποσοστό περίπου 51%. Αντίστοιχα, στην καμένη περιοχή διασώθηκαν 16,446m οδικού δικτύου, ποσοστό περίπου 49%. Στην υφιστάμενη κατάσταση, στα όρια της ίδιας περιοχής, το συνολικό μήκος οδών είναι 27,871m. Έχει επέλθει μείωση του συνολικού μήκους του οδικού δικτύου στην περιοχή κατά 5,6km περίπου, γεγονός που οφείλεται στις νέες οδικές χαράξεις και στις επεμβάσεις της ανοικοδόμησης (Χάρτης 7.30). Στον Πίνακα 7.3 παρουσιάζονται συγκεντρωτικά οι μεταβολές του μήκους του οδικού δικτύου, τόσο ανά Τομέα έρευνας όσο και συνολικά για την εντός των τειχών περιοχή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 268

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ Μέσω του ΓΣΠ έχουν καταμετρηθεί τα μήκη των οδικών αξόνων πριν την πυρκαγιά του 1917, όπως και τα αντίστοιχα μήκη για το υφιστάμενο οδικό δίκτυο. Πίνακας 7.7: Μεταβολή του μήκους του οδικού δικτύου από την πυρκαγιά του 1917 ως σήμερα ΜΗΚΟΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΠΟΥ ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΑΝ (m) ΜΗΚΟΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΠΟΥ ΔΙΑΤΗΡΟΥΝΤΑΙ (m) ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΜΗΚΟΣ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 (m) ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΜΗΚΟΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ (m) ΤΟΜΕΑΣ 1 3,492 55% 2,845 57% 6,337 6,561 ΤΟΜΕΑΣ 2 2,559 54% 2,208 59% 4,767 4,267 ΤΟΜΕΑΣ 3 1,342 23% 4,586 83% 5,928 7,250 ΤΟΜΕΑΣ 4 4,307 40% 6,400 65% 10,707 9,078 ΤΟΜΕΑΣ 5 6,482 69% 2,879 37% 9,361 6,168 ΤΟΜΕΑΣ 6 4,961 46% 5,766 60% 10,727 9,723 ΑΝΩ ΠΟΛΗ 3,776 14% 22,273 86% 26,049 29,207 ΣΥΝΟΛΟ 26,919 36% 46,957 68% 73,876 72,254 Tο συνολικό μήκος οδών προ του 1917 παρουσιάζεται αυξημένο περίπου κατά 1,622m σε σχέση με την υφιστάμενη κατάσταση. Μπορεί να θεωρηθεί ότι παρά τις ρυμοτομικές αλλαγές της ανοικοδόμησης που μετέβαλαν δραστικά την εικόνα του αστικού ιστού της Θεσσαλονίκης, το συνολικό μήκος των οδών δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά στην περιοχή έρευνας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 269

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 270

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Οι Επαγγελματικοί Οδηγοί που κυκλοφόρησαν στη Θεσσαλονίκη τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, παρέχουν μια ιδιαίτερη αποτύπωση του πλαισίου της διοικητικής και οικονομικής οργάνωσης της πόλης κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης. Περιέχουν γενικές περιγραφές της Θεσσαλονίκης, πληροφορίες για τις διοικητικές δομές, τη διάρθρωση των Δημοσίων Υπηρεσιών, τους θρησκευτικούς χώρους λατρείας ανά εθνότητα (ορθόδοξοι ναοί, τζαμιά τεμένη, συναγωγές). Παρουσιάζουν επίσης τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής, τα νοσοκομεία, τις εφημερίδες επαγγελματικά σωματεία. και τα Στην παρούσα έρευνα χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία των Επαγγελματικών Οδηγών των ετών 1908, 1910 και 1915 1, καθώς τα έτη αυτά θεωρήθηκαν αντιπροσωπευτικά τόσο για την εικόνα της Οθωμανικής Θεσσαλονίκης όσο και για την αποτύπωση των αλλαγών στην πόλη αμέσως μετά την απελευθέρωση του 1912. Οι πληροφορίες των επαγγελματικών Οδηγών της εποχής, αντίστοιχες με τα στοιχεία του σύγχρονου Χρυσού Οδηγού, αποτελούν πολύτιμο αρχείο παροχής πληροφοριών για την εμπορική ζωή της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα. 1 Οι Επαγγελματικοί Οδηγοί παραχωρήθηκαν από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 271

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Το πλήθος και το είδος των επαγγελμάτων που καταγράφονται είναι ανομοιογενές αλλά αντιπροσωπευτικό της οικονομίας της εποχής, καθώς στις σελίδες των Οδηγών συναντώνται τόσο μικροέμποροι λιανικού εμπορίου όσο και μεγαλοτραπεζίτες και βιομήχανοι. Όλοι οι καταχωρημένοι επαγγελματίες συνυπάρχουν σε περιοχές που συχνά προσδιορίζονται ευκολότερα από τα τοπωνύμιά τους παρά από τις επίσημες ονομασίες των οδών. Αυτή η έλλειψη ονομασιών αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιστορικό στοιχείο, καθώς αποτυπώνει τη μετάβαση από τον Οθωμανικό χαρακτήρα καταγραφής οδών και περιοχών (ιδιαίτερα έκδηλος στους Οδηγούς των ετών 1908 και 1910) στην «επίσημη» ονοματοδοσία οδών μετά την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος. Και στους τρεις Οδηγούς δεν υπάρχει αρίθμηση των οδών, καθώς αρκεί το όνομα του επαγγελματία και η αναφορά της οδού για τον γεωγραφικό προσδιορισμό των καταστημάτων. Σε πολλές περιπτώσεις δεν χρειάζεται καν το όνομα της οδού, καθώς αρκεί ο προσδιορισμός «όπισθεν Λούβρου» ή «παρά τω πρακτορείω Παγουλάτου» για να καταχωρηθούν και να είναι αναγνωρίσιμοι οι επαγγελματίες της πόλης. Στις διαφημίσεις των Οδηγών παρουσιάζονται μεγάλοι οίκοι εξαγωγέων και εμπορικών πρακτόρων (Χεκίμογλου, Ε. 2012), αλλά και καταστήματα με «χασέδες, τσίτια, φουστανλίκια». Στην Προκυμαία και στην Παράλληλη οδό, κοσμικούς δρόμους των αρχών του αιώνα, συνυπάρχουν οι πωλητές κάρβουνου και οι ιχθυέμποροι με τα πολυτελή ξενοδοχεία και τις κοσμικές Λέσχες της εποχής (Μόλχο, Ρ. 1991). Στον Φραγκομαχαλά, ζωέμποροι, πωλητές αυγών και οπιοέμποροι, γειτνιάζουν με εντολοδόχους, δικηγόρους και εργοστασιάρχες. Είναι η εποχή που απεικονίζονται στις καρτ ποστάλ έμποροι βδελλών να κάθονται ράθυμα στα σοκάκια της αγοράς περιμένοντας τους πελάτες, ενώ σε απόσταση λίγων μέτρων πηγαινοέρχονται οι κυρίες της εποχής με «φράγκικες ενδυμασίες» στα πολυτελή πολυκαταστήματα. Τα ευρωπαϊκά καταστήματα που πυκνώνουν από τα τέλη του 19 ου αι., θα συνυπάρξουν πλάι πλάι με τα ταπεινά ανατολίτικα μικρομάγαζα κι εργαστήρια μέχρι το 1917, οπότε η μεγάλη πυρκαγιά θα αλλάξει για πάντα τον εμπορικό χάρτη της πόλης υπέρ του εκδυτικισμού (Επαμεινώνδας, Γ. και Στεφανίδης, Ι. 2012). Το είδος και το πλήθος των επαγγελματικών καταχωρήσεων βαίνει μειούμενο καθώς η πόλη εξευρωπαΐζεται, οπότε σταδιακά εκλείπουν τα επαγγέλματα της οθωμανικής εποχής. Μετά την απελευθέρωση, στον επαγγελματικό Οδηγό του 1915 απουσιάζουν οι αναλυτικές καταχωρήσεις του λιανεμπορίου και εισάγονται νέα επαγγέλματα, ενδεικτικά του εκσυγχρονιστικού χαρακτήρα της οικονομίας. Τα μεμονωμένα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 272

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ επαγγέλματα των ετών 1908 και 1910 συνενώνονται στις γενικότερες επαγγελματικές κατηγορίες του 1915, δημιουργώντας κατηγοριοποιήσεις επαγγελμάτων που θα ισχύουν και για τα επόμενα χρόνια. 2 Οι αναφορές στις οδούς και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας, αποτέλεσαν ιδιαίτερα χρήσιμο και μοναδικό εργαλείο για την αναγνώριση και ταυτοποίηση των οδών της Θεσσαλονίκης, πριν και μετά την απελευθέρωση. Στους Οδηγούς καταγράφονται οι επαγγελματίες της πόλης καταχωρημένοι ανά επαγγελματική κατηγορία, ονοματεπώνυμο και επαγγελματική διεύθυνση. Σημειώνεται ότι τα στοιχεία αυτών των επαγγελματικών Οδηγών δεν μπορούν να θεωρηθούν επίσημες στατιστικές καθώς δεν υπάρχουν αναφορές για τα κριτήρια συμμετοχής επαγγελματιών σ αυτές τις ετήσιες καταγραφές, ούτε έχει ακολουθηθεί προφανώς ενιαία διαδικασία καταγραφής των επαγγελματικών χώρων ανά έτος. Θα πρέπει να αναφερθεί επίσης η απουσία στοιχείων αναφοράς για αρκετές οδούς, καθώς σε πολλές περιπτώσεις καταγράφεται μόνο το όνομα και η ιδιότητα του επαγγελματία, αλλά απουσιάζει η καταγραφή της οδού. Ακόμα και με την έλλειψη αυτών των στοιχείων ωστόσο, οι Επαγγελματικοί Οδηγοί δεν παύουν να αποτελούν μια σημαντική ενδεικτική εικόνα του επαγγελματικού δυναμικού και του συνακόλουθου εθνογραφικού υποβάθρου της Θεσσαλονίκης πριν και μετά την απελευθέρωση του 1912, όπως επίσης και μια αντιπροσωπευτική αποτύπωση των εμπορικών οδικών αξόνων και περιοχών της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20 ου αιώνα. 2 Μεμονωμένα επαγγέλματα των ετών 1908 και 1910 που δεν υπάρχουν το 1915 (όπως ακριβώς αναγράφονται στους Οδηγούς): ακονιστές, έμποροι ανατολίτικων χαλιών, έμποροι ασπρορούχων, έμποροι βαμβακερών νημάτων, έμποροι γαντιών, συλλέκτες γραμματοσήμων, έμποροι καρτ ποστάλ, λεμονιών και πορτοκαλιών έμποροι, έμποροι μάλλινων ζωνών, έμποροι καλτσών, καραβόπανα καναβάτσα, καουτσούκ, μουρουνελαίου πωληταί, πωμάτων έμποροι, χαβιαρίου πωληταί, μετάξι ακατέργαστο, έμποροι ξηρών φρούτων, πωληταί πηληκίων, ρακών πωληταί, αθυρματοπώλαι, βακαλάου εισαγωγείς, έμποροι αλατζάδων Βηρυττού, έμποροι στηθοδέσμων, θειέμποροι, καλεμκαρίων πωληταί, καταστίχων πωληταί, κλωσταί χρυσαί και γαλόνια, έμποροι κορδονετών μπιρσιμιών και φουντών, κουκουλοσπόρων πωληταί, κούκων έμποροι, λουκουμαδοποιοί, μαργαρίτων πωληταί, σιγαροχάρτου πωληταί. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 273

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για κάθε ένα από τα έτη που αποτελούν το αντικείμενο της έρευνας (1908, 1910, 1915), καταγράφηκαν σε βάση δεδομένων (database) ηλεκτρονικού υπολογιστή (Η/Υ) όλα τα στοιχεία των επαγγελματιών της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τους προαναφερθέντες Οδηγούς, χρησιμοποιώντας τα εξής «πεδία» πληροφοριών (fields): Επάγγελμα Ονοματεπώνυμο Οδός Εθνότητα Οι πολυπληθείς επαγγελματικές κατηγορίες που αναφέρονται σε κάθε Οδηγό 3, ομαδοποιήθηκαν σε 28 συναφείς και κοινές ομάδες επαγγελμάτων (για παράδειγμα η επαγγελματική κατηγορία «Ένδυση Υπόδηση» περιλαμβάνει 38 επιμέρους επαγγέλματα στον τομέα ένδυσης / υπόδησης) για να είναι πιο άνετη η επεξεργασία των στοιχείων και η εξαγωγή συμπερασμάτων. Στη συνέχεια, για τη βέλτιστη διαχείριση των εγγραφών και την εξαγωγή συμπερασμάτων, έγινε ταξινόμηση και έλεγχος ανά όνομα και ανά επάγγελμα, έτσι ώστε να διαγραφούν οι πολλαπλές εγγραφές ανά επαγγελματική κατηγορία. Με βάση το όνομα, έγινε καταχώρηση ανά εθνότητα ως εξής: Αρμένιοι, Εβραίοι, Έλληνες, Τούρκοι, λοιπές εθνότητες. Ακολούθησε νέα επεξεργασία και ταξινόμηση των εγγραφών ανά εθνότητα, επάγγελμα και οδό αναφοράς, όπου: Ελέγχθηκαν και απομονώθηκαν τυχόν πολλαπλές καταχωρήσεις για την ίδια επαγγελματική επωνυμία (π.χ. για κατάστημα νεωτερισμών υπό την επωνυμία Ναχμία Μόλχο υπήρχε διπλή καταχώρηση και για τα 2 ονόματα). Τα πολυκαταστήματα της εποχής (Λούβρο, Τίριγγ, Ορόσδη Μπακ, Αγγλοελληνική) εμφανιζόταν καταχωρημένα πολλαπλώς, για καθεμιά από τις κατηγορίες προϊόντων τους. 3 1908: 242 επαγγέλματα, 1910: 240 επαγγέλματα, 1915: 193 επαγγέλματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 274

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Ελέγχθηκαν και διαγράφηκαν οι πολλαπλές εγγραφές για την ίδια χρήση (π.χ. εστιατόρια ήταν καταχωρημένα και ως μαγειρεία με τα ίδια στοιχεία, όπως και τα θέατρα και οι κινηματογράφοι). Κατά την επεξεργασία των δεδομένων των Οδηγών, προέκυψαν τα ακόλουθα στοιχεία: Πολλές οδοί αναφέρονται με τις τούρκικές τους ονομασίες (π.χ. Γυαλί Καπού, Κελεμέρ, Τσιτσεντζιλέρ). Συχνά αντί οδού αναφέρεται ως τόπος επαγγελματικής χρήσης μια περιοχή ή συνοικία (π.χ. Φραγκομαχαλάς, Λαδάδικα). Πολλές εμπορικές χρήσεις γης τοποθετούνται σε εμπορικές στοές / χάνια της εποχής (π.χ. στοά Σαούλ, Λομπάρντο Χαν). Συναντώνται τμήματα του ίδιου οδικού άξονα με διαφορετικές ονομασίες. Πολλές οδοί αναφέρονται με τα χαρακτηριστικά της κύριας εμπορικής χρήσης, π.χ. «καζαντζιλάρ» ή «καζαντζίδικα». 4 Υπάρχουν οδοί ή τμήματα οδών τα οποία εμφανίζονται με διαφορετικό όνομα από έτος σε έτος, ως απόρροια σημαντικών πολιτικών γεγονότων της εποχής (π.χ. Πλατεία Ολύμπου το 1908, Πλατεία Συντάγματος το 1910, Πλατεία Ελευθερίας το 1915). Τοπικές ή μεγαλύτερες αγορές χρησιμοποιούνται ως σημεία αναφοράς (π.χ. Γυναικοπάζαρο, Καπαλή τσαρσί, Κρεμμυδάδικα). Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, για να είναι δυνατή η ταυτοποίηση των οδών, έγιναν διαδοχικά φιλτραρίσματα και ταξινομήσεις (sorting) ανά όνομα, οδό και επάγγελμα. Με την παραδοχή ότι τα στοιχεία του 1908 θα ταυτιζόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό με τα αντίστοιχα στοιχεία επαγγελματιών για το 1910, έπρεπε να διασταυρωθούν και να ταυτιστούν τμήματα του οδικού δικτύου που αναφερόταν με διαφορετικές ονομασίες σ αυτή τη χρονική περίοδο των δυο ετών. Αναζητήθηκαν σταθερά σημεία αναφοράς, όπως π.χ. είναι τα ξενοδοχεία και τα νοσοκομεία της εποχής, και, με μεγαλύτερο βαθμό δυσπιστίας, τα εστιατόρια και τα καφενεία. Η σύγκριση των δεδομένων για τις τρεις χρονικές περιόδους έρευνας έγινε με ιδιαίτερη προσοχή, καθώς η όποια ταύτιση εμπορικής επωνυμίας και οδού κατά τα έτη 1908 και 1910, θα μπορούσε να ανατραπεί με τα στοιχεία του 1915 (Τραγανού Δεληγιάννη, Ο. 1983, Χεκίμογλου, Ε. και Ρούπα, Ε. 2004), εφόσον σημαντικές αλλαγές είχαν αρχίσει να 4 από τους χαλκωματάδες που αναφέρονται στην οδό Χαλκέων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 275

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ σημειώνονται στη Θεσσαλονίκη μετά την απελευθέρωση του 1912. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ανάλογων μεταβολών είναι τα ακόλουθα: 1. Ξενοδοχείο ΣΠΛΕΝΤΙΤ ΠΑΛΛΑΣ («Παλαιά ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης» 2001, Γρηγορίου, Α. 2003): έχοντας κτιστεί το 1907, είναι αναμενόμενο να συμπεριλαμβάνεται και στους τρεις επαγγελματικούς οδηγούς της έρευνας. Το 1908 η θέση του αναφέρεται στην Προκυμαία, το 1910 στην οδό Ενώσεως και Προόδου, και το 1915 στη Λεωφόρο Νίκης. 2. Ξενοδοχείο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ: το 1908 είναι καταχωρημένο ως ΜΕΤΡΟΠΟΛ και τοποθετείται στην Παράλληλη οδό, όπως και το 1910, αν και καταγράφεται ως ξενοδοχείο ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ. Το 1915 αναφέρεται ως ξενοδοχείο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ στην οδό Βουλγαροκτόνου. 3. Το ιστορικό καφενείο ΠΑΡΘΕΝΩΝ (Τομανάς, Κ. (2) 1997) που λειτούργησε από το 1903 στη δεξιά πλευρά της λεωφόρου Χαμιδιέ (σημερινή οδός Εθνικής Αμύνης): το 1908 καταγράφεται στην οδό Χαμιδιέ, το 1910 στην οδό Προόδου και το 1915 στην οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου. 4. Στον Οδηγό του 1908 υπάρχουν πολλές καταχωρήσεις για το πολυκατάστημα της εποχής ΟΡΟΣΔΗ ΜΠΑΚ στην οδό Τσιτσεντζιλέρ, το οποίο το 1910 καταγράφεται στην οδό Αγίου Μηνά. 5. Νοσοκομεία: στους Οδηγούς των ετών 1908 και 1910 έχουμε καταγραφές για τα νοσοκομεία Ελληνικό (Θεαγένειο), Ισραηλιτικό (Ιπποκράτειο), Ιταλικό (Λοιμωδών), Στρατιωτικό (Στρατιωτικό Νοσοκομείο 424). Και τα 4 αυτά νοσοκομεία το 1908 καταγράφονται στην περιοχή Εξοχή Πύργων, ενώ το 1910 στην περιοχή Αγίας Τριάδας. Το Γαλλικό νοσοκομείο (Χεκίμογλου, Ε. (1) 1992) καταγράφεται τόσο το 1908 όσο και το 1910 στην περιοχή του Φραγκομαχαλά. Το 1908 αναφέρεται το Δημοτικό νοσοκομείο (Άγιος Δημήτριος) στην οδό Ισλαχανέ (ανατολικό τμήμα της Αγ. Δημητρίου). Το 1910 συναντούμε το Ρωσικό νοσοκομείο επίσης στην περιοχή της Αγίας Τριάδας (οδός Αλ. Παπαναστασίου). Για την απόδοση των επαγγελματικών χρήσεων γης στο ΓΣΠ έγιναν οι ακόλουθες παραδοχές: 1. Όπου αναφέρεται γενικά η ονομασία μιας περιοχής ή αγοράς και όχι συγκεκριμένη οδός, οι χρήσεις γης αποδόθηκαν στον κύριο άξονα της περιοχής (π.χ. για την περιοχή που αναφέρεται ως Ιστιρά, λόγω έλλειψης διευθύνσεων και ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 276

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ αναφοράς συγκεκριμένου οδικού άξονα, έγινε η παραδοχή της συγκέντρωσης των εμπορικών χρήσεων στην οδό Ζαφειράκη, η οποία αποτελούσε τον κύριο εμπορικό δρόμο της περιοχής). Εδώ έπαιξε ρόλο και το μήκος των οδών: οι καταγραφές για την αγορά του Μισίρ τσαρσί (αιγυπτιακή αγορά) στην οδό Αιγύπτου, αποδόθηκαν σε όλο το μήκος της οδού, όπως έγινε και για τις εμπορικές χρήσεις επί της παραλίας. Αντίθετα, στην Εγνατία απομονώθηκαν τμήματα της οδού σύμφωνα με τα κατά τόπους τοπωνύμια, όπου και αντιστοιχήθηκαν οι σχετικές χρήσεις. 2. Όπου καταγράφονται διαφορετικές ονομασίες ανά τμήματα οδού, οι χρήσεις γης αποδόθηκαν στα συγκεκριμένα τμήματα και όχι σε όλο το μήκος της οδού (π.χ. ως Μπουγιούκ παζάρ θεωρήθηκε το τμήμα της Βασιλέως Ηρακλείου από Σαμπρή Πασά ως Αγίου Νικολάου). 3. Οι χρήσεις γης για τις εμπορικές στοές / χάνια (Αστρεινίδου Κωτσάκη, Π. 1996) αποδόθηκαν στα αντίστοιχα οδικά τμήματα (π.χ. οι χρήσεις γης για το Τιάνο Χαν (στην οδό Καθολικών) αποδόθηκαν στον οδικό άξονα της οδού Καθολικών από την οδό Τύπου ως την οδό Τραπέζης. Αντίστοιχα, οι χρήσεις γης που αναφέρονται στο Πασάζ Οριεντάλ που βρισκόταν στην οδό Φράγκων, αποδόθηκαν στο τμήμα της οδού από την οδό Τραπέζης ως την οδό Σαμπρή Πασά). 4. Όπου ως τόπος εμπορικής χρήσης αναφέρεται ολόκληρη η οδός, οι καταγραφόμενες χρήσεις αποδόθηκαν στο κύριο εμπορικό τμήμα της οδού (π.χ. οι χρήσεις της οδού Σαμπρή Πασά αποδόθηκαν στο τμήμα της οδού από την πλατεία Ελευθερίας ως την Εγνατία, το οποίο σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές πηγές είχε περισσότερο εμπορικό χαρακτήρα από το υπόλοιπο τμήμα της οδού. Η ίδια λογική ακολουθήθηκε και για τα τρία έτη έρευνας: 1908, 1910 και 1915). Η μεθοδολογία αυτή αναπτύχθηκε αναλυτικά για όλες τις καταγραφές του έτους 1908 και στη συνέχεια εμπλουτίστηκε με τα δεδομένα των ετών 1910 και 1915. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 277

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1908 Ο Επαγγελματικός Οδηγός του 1908 (1908: Annuaire Commercial & Administratif du Vilayet de Salonique), κυκλοφόρησε υπό την αιγίδα του Εμπορικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης στη γαλλική γλώσσα. Συγκεντρώνει 1,734 καταγραφές επαγγελματιών ανά ονοματεπώνυμο, οδό ή περιοχή και επάγγελμα. Οι εμπορικές οδοί και περιοχές που αναφέρονται είναι 66, από τις οποίες οι 63 βρίσκονται στην εντός των τειχών Θεσσαλονίκη. Εκτός των τειχών αναφέρεται η Εξοχή Πύργων, το Νοσοκομείο Χαμιδιέ και το Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Συνολικά οι καταγραφόμενες οδοί για το 1908 παρουσιάζονται στον Πίνακα 8.1: Πίνακας 8.1: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1908 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1908 1 Leblibidji 2 Rue des Colonialist 3 Rue des Ecoles 4 Αγίας Θεοδώρας 5 Αγία Σοφία 6 Άγιος Αθανάσιος 7 Αγίου Γεωργίου 8 Αλατίνι χαν 9 Αλλατίνι 10 Αρναούτ φούρνο 11 Αψίδα του Θριάμβου 12 Βαρδαρίου 13 Γιαλί καπού 14 Γιλδίζ χαν 15 Γκιολμέζ ογλού 16 Δημοκρατίας 17 Δουλβέρ χαν 18 Εξοχή Πύργων 19 Εσκί Τζουμα 20 Ισκί Σαλχανέ 21 Ισλαχανέ 22 Ιστιρά 23 Καζαντζιλάρ 24 Κάλλαρη 25 Καρί παζάρ 26 Κελεμέρ 27 Κίρτζι χαν 28 Κολόμβου 29 Κονάκ 30 Λευκός Πύργος 31 Λομπάρντο χαν 32 Μεγάλη Αγορά 33 Μιδχάτ Πασά 34 Μισίρ τσαρσί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 278

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.1 (συνέχεια): Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1908 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1908 35 Μπαλούκ Χανέ 36 Μπουγιούκ μπαζάρ 37 Μπουρμαλί τζαμί 38 Νοσοκομείο Χαμιδιέ 39 Ουν Καπάν 40 Παπουτσή χαν 41 Παράλληλος 42 Πασάζ Αμερικαίν 43 Πασάζ Οριεντάλ 44 Πλατεία Lubin 45 Πλατεία Ολύμπου 46 Προκυμαία 47 Ρογκότη χαν 48 Σαίας χαν 49 Σαλχανέ 50 Σαμπρή Πασά 51 Σαούλ χαν / Σιτέ Σαούλ 52 Σταμπόλ τσαρσί 53 Στρατιωτικό νοσοκομείο 54 Συνοικία Καδή 55 Σωσίδη χαν 56 Ταχτά Καλέ 57 Τελάλικα 58 Τελωνείου 59 Τζιαμλί χαν 60 Τιάνο χαν 61 Τοπχανέ 62 Τσαρσί 63 Τσιτσεντζιλέρ 64 Φραγκομαχαλάς 65 Χάμζα Μπέη 66 Χαμιδιέ Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1908, επεξεργασία Σ. Δημουλά 8.3.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1908 Τοπωνύμια περιοχών: αναφέρονται οι περιοχές Καμάρα (Arc de Triomphe), συνοικία Καδή, Αρναούτ Φούρνο, Γκιολμέζ ογλού, Ταχτά Καλέ, Φραγκομαχαλάς. Αναφορά κτιρίων που χρησιμοποιήθηκαν ως γεωγραφικός προσδιορισμός: αναφέρονται οι εκκλησίες Αγ. Αθανάσιος και Αγ. Σοφία, το Κονάκ (Διοικητήριο), ο Λευκός Πύργος, το Μπούρμαλι τζαμί και τα Νοσοκομεία Χαμιδιέ (νοσοκομείο Αγ. Δημήτριος) και Στρατιωτικό (Στρατιωτικό Νοσοκομείο 424). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 279

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Περιγραφές τοπικών αγορών: αναφέρονται οι αγορές Γυαλί Καπού, Ιστιρά, Καζαντζιλάρ, Καρί παζάρ, Μισίρ Τσαρσί (Χεκίμογλου, Ε. 1998), Μπουγιούκ παζάρ, Ουν Καπάν, Σταμπόλ Τσαρσί, Τελάλικα, Τσαρσί. Τούρκικες και Γαλλικές ονομασίες: μεγάλο ποσοστό του οδικού δικτύου της εποχής αναγράφεται με την οθωμανική / γαλλική ονομασία του. Στη γαλλική γλώσσα αναφέρονται οι οδοί Rue Des Ecoles (Σαμπρή Πασά), Rue Des Colonialistes (Γυαλί Καπού), Leblibidji (Μενεξέ), οι οποίες ταυτοποιήθηκαν με τη βοήθεια βιβλιογραφικών και χαρτογραφικών πηγών. Καταγράφεται επίσης η πλατεία Lubin, η οποία αντιστοιχεί στην πλατεία του σημερινού νοσοκομείου Άγιος Δημήτριος (Αστρεινίδου, Π. και Θεολογίδου, Κ. 1983, Αναστασιάδης, Γ. και Χεκίμογλου, Ε. 2000), όπως και η οδός Τσιτσεντζιλέρ, η οποία ταυτίζεται με την οδό Αγίου Μηνά. Η Εγνατία ως όνομα οδού απουσιάζει από τον Οδηγό του 1908. Αντ αυτής, καταγράφονται κάποιες επαγγελματικές χρήσεις στις περιοχές Γκιολμέζ Ογλού, Καμάρα και Κελεμέρ, οι οποίες αποτελούν τμήματα της Εγνατίας, όπως και στην οδό Βαρδαρίου, η οποία αποτελούσε το δυτικό τμήμα της Εγνατίας (από τη οδό Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου) ως τη σημερινή πλατεία Βαρδαρίου). Διαφορετικές ονομασίες για τμήματα του ίδιου οδικού άξονα: o o Τοπχανέ: η οδός Φράγκων (Μέγας, Γ. 2010) από την αρχή της (στα δυτικά της πόλης) ως την οδό Λέοντος Σοφού, όπου υπήρχε το φρούριο του Τοπχανέ (Νοτάρης, Ι. 1970). Η οδός Αγίου Δημητρίου αναφέρεται με την τουρκική ονομασία της ως Μιδχάτ Πασά, αλλά και ως Ισλαχανέ (το ανατολικό τμήμα της) Στον Πίνακα 8.2 παρουσιάζεται η αντιστοίχιση των οδών και περιοχών που αναφέρονται στον Επαγγελματικό Οδηγό του 1908 και έχουν ταυτοποιηθεί με τους σημερινούς οδικούς άξονες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 280

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.2: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1908 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1908 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1908 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Leblibidji Μενεξέ Βλάλη Rue des Ecoles Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Αγία Σοφία Αγίας Θεοδώρας Άγιος Αθανάσιος Αγίου Γεωργίου Αγία Σοφία Ερμού Άγιος Αθανάσιος Γούναρη Δημ. Αλατίνι χαν Συγγρού Συγγρού Αλλατίνι Συγγρού Συγγρού Αψίδα του θριάμβου Καμάρα Εγνατία Βαρδαρίου Βαρδαρίου Εγνατία Γκιολμέζ ογλού Εγνατία Εγνατία Εσκί Τζουμα Αγ. Σοφίας Αγ. Σοφίας Ισκί Σαλχανέ Αγ. Μηνά / Τσιμισκή Αγ. Μηνά Ισλαχανέ Αγ. Δημητρίου Αγ. Δημητρίου Ιστιρά Ζαφειράκη Λαδάδικα Κάλλαρη Μαργαρίτου Δ. Καρί παζάρ Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Κελεμέρ Εγνατία Εγνατία Κίρτζι χαν Εδέσσης Εδέσσης Κολόμβου Κονάκ Λευκός Πύργος Βαλαωρίτου, Σολωμού Διοικητήριο Λευκός Πύργος Λομπάρντο χαν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου Μεγάλη αγορά Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Μιδχάτ Πασά Μισίρ τσαρσί Αγ. Δημητρίου Αιγύπτου Μπαλούκ Χανέ Αγ. Μηνά Αγ. Μηνά Μπουρμαλί τζαμί Αντιγονιδών Γλάδστωνος Ουν Καπάν Μενεξέ Σολωμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 281

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.2 (συνέχεια): Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1908 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1908 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1908 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Παπουτσή χαν Πλουτάρχου Ερμού Παράλληλος Καλαποθάκη, Κορομηλά Πασάζ Αμερικαίν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου Πασάζ Οριεντάλ Φράγκων Βασ. Ηρακλείου πλατεία Ολύμπου πλατεία Ολύμπου πλ. Ελευθερίας Προκυμαία Λεωφ. Νίκης Ρογκότη χαν Πυροβολοστασίου Φράγκων Σαίας χαν Φράγκων Φράγκων Σαλχανέ Κομνηνών Κεραμοπούλου Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Σαούλ χαν / Σιτέ Σαούλ Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Σταμπόλ τσαρσί Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Συνοικία Καδή Ταχτά Καλέ Τελωνείου Συνοικία Καδή Περιοχή νότια της Ερμού μεταξύ Βενιζέλου και Αριστοτέλους Εγνατία Ναυάρχου Κουντουριώτου Τιάνο χαν Καθολικών Καθολικών Τοπχανέ Πυροβολοστασίου Φράγκων Τσαρσί Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Τσιτσεντζιλέρ Αγ. Μηνά Αγ. Μηνά Φραγκομαχαλάς Χάμζα Μπέη Χαμιδιέ Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1908, επεξεργασία Σ. Δημουλά Φράγκων Ρεμπέλου Εθνικής Αμύνης Στον Πίνακα 8.3, παρουσιάζονται τα οδικά τμήματα που αναφέρονται στον Οδηγό του 1908 που πλέον δεν υφίστανται μετά την πυρκαγιά του 1917. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 282

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.3: Τμήματα του οδικού δικτύου στον Οδηγό του έτους 1908 που καταργήθηκαν ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1908 Rue des Colonialist / Γιαλί καπού Γιλδίζ χαν Καζαντζιλάρ Μπουγιούκ μπαζάρ Τελάλικα ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1908 Αλεξάνδρου του Μεγάλου Τραπέζης Επιδαύρου Βασ. Ηρακλείου Κηρύκων Τζιαμλί χαν Βασ. Ηρακλείου Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1908, επεξεργασία Σ. Δημουλά Αντίστοιχα, στον Χάρτη 8.1 παρουσιάζεται η γραφική κατανομή της επαγγελματικής δραστηριότητας στο οδικό δίκτυο του 1908. Η κύρια επαγγελματική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1908 συγκεντρωνόταν στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης, και κυρίως στην περιοχή της Αγοράς (Ιστιρά) και στον Φραγκομαχαλά (Σβορώνος, Ν. 1983, Χεκίμογλου, Ε. 1993). Βόρεια της Εγνατίας εμφανίζονται ελάχιστες και σποραδικές επαγγελματικές καταγραφές, στις οδούς Μιδχάτ Πασά (Αγ. Δημητρίου), Χάμζα Μπέη, Αγίου Γεωργίου και στην αγορά του Ταχτά Καλέ. Όπως αναφέρθηκε, δεν αποτυπώνονται εμπορικές χρήσεις επί της οδού Εγνατίας, παρά το ότι παραδοσιακά η Εγνατία αποτελούσε εμπορικό δρόμο (Αναστασιάδης, Γ. 1999). Τοπική εμπορική κίνηση εμφανίζεται μόνο στην περιοχή του Αγίου Αθανασίου και της Καμάρας, και στο δυτικό τμήμα της οδού (Βαρδαρίου και Γκιολμέζ ογλού). Το γεγονός αυτό μπορεί να αποδοθεί τόσο στο χρηματικό αντίτιμο που έπρεπε να καταβάλλουν οι επαγγελματίες για την καταχώρησή τους στον Επαγγελματικό Οδηγό, όσο και στον σαφέστατα πιο «λαϊκό» χαρακτήρα του εμπορίου της εποχής στην Εγνατία (Αναστασιάδης, Γ. κ.α. 1997) σε σχέση με την περιοχή νότια αυτής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 283

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 284

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Στον Πίνακα 8.4 παρουσιάζονται οι οδικοί άξονες και περιοχές που συγκεντρώνουν τις περισσότερες εμπορικές καταγραφές για το έτος 1908. Είναι σαφής ο οικονομικός χαρακτήρας της περιοχής του Φραγκομαχαλά, (που αποτελούσε το οικονομικό City της Θεσσαλονίκης από τα τέλη του 19 ου αιώνα («Θεσσαλονίκη 1912 1940. Βιομηχανία και πόλη» 1989, Χεκίμογλου, Ε. (2) 1992) Πίνακας 8.4: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1908 ΟΔΟΙ / ΠΕΡΙΟΧΕΣ 1908 ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ ΚΥΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ Φραγκομαχαλάς 407 Σαμπρή Πασά 387 Εμπορικοί Πράκτορες Προμηθευτές, Τράπεζες Χρηματοοικονομικά, Ένδυση Υπόδηση Ένδυση Υπόδηση, Οικιακός εξοπλισμός Επίπλωση, Βιοτεχνίες Ιστιρά (Γυαλί καπού - Ιστιρά - Μισίρ τσαρσί) 341 Είδη διατροφής ποτά, Μεσίτες, Βιομηχανικά είδη, Μεταλλεύματα Παράλληλη οδός 88 Αγίου Μηνά 56 Θέρμανση Καύσιμη ύλη, Είδη διατροφής Ποτά, Επιτηδευματίες Οικιακός εξοπλισμός - Επίπλωση, Ένδυση Υπόδηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 285

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.4 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1910 Ο Επαγγελματικός Οδηγός του 1910 5 περιέχει λιγότερες καταγραφές από τον αντίστοιχο του 1908, αν και εκδόθηκε 2 χρόνια αργότερα. Περιέχει 2,476 επαγγελματικές καταγραφές και περιλαμβάνει 109 εμπορικές οδούς και περιοχές, από τις οποίες οι 93 βρίσκονται στον οικιστικό ιστό εντός των τειχών της Θεσσαλονίκης (Πίνακας 8.5). Οι 16 οδοί και περιοχές που αναφέρονται εκτός της περίκλειστης πόλης, δείχνουν την επέκταση των εμπορικών χρήσεων γης σε σχέση με το 1908. Πίνακας 8.5: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1910 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1910 1 Αγ. Γεωργίου 2 Αγ. Θεοδώρας 3 Αγ. Μηνά 4 Αγ. Νικολάου 5 Αγ. Τριάδος 6 Αγία Σοφία 7 Άγιος Αθανάσιος 8 Αγορά 9 Αγρών 10 Αλλατίνι 11 Αλλατίνι χαν 12 Ανάληψις 13 Βαρδαρίου 14 Βασ. Όλγας 15 Βασιλικά 16 Βίκτωρος Ουγκώ 17 Βότση 18 Βουλεβάρ 19 Γαλλική συνοικία 20 Γεωργίου Α 21 Γιαλί καπού 22 Γκραν Οτέλ 23 Γυμνάσιο 24 Δημαρχείου 25 Δικαστήρια 26 Διοικητήριο 27 Εβραϊκή αγορά 28 Εγνατία 29 Ελευθερίας 30 Ελληνικό Νοσοκομείο 31 Ενβέρ Μπέη 32 Ενώσεως & Προόδου 33 Εξοχή Πύργων 34 Ζαφειράκη 35 Ιπποδρομίου 36 Ισκί Σαλχανέ 37 Ισραηλιτικό Νοσοκομείο 38 Ιστιρά 39 Ιταλικό Νοσοκομείο 40 Καδί μαχαλά 41 Καζαντζίδικα 42 Καμάρα 43 Καπάνι 44 Καπετάν Πατρίκη 45 Καρεκλάδικα 46 Καρί παζάρ 47 Κερίμ Εφέντη 48 Κηρύκου 49 Κίρτζι χαν 50 Κολόμβου 51 Λαδάδικα 5 Ακριβής τίτλος: Τμήμα Δεύτερον Μέρος έκτον. Μακεδονία μετά του παρακειμένου τμήματος της Θράκης. Πλήρης Οδηγός Εμπορίου, Βιομηχανίας, Ναυτιλίας, Συγκοινωνίας κ.τλ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 286

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.5 (συνέχεια): Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1910 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1910 52 Λέοντος Σοφού 53 Λευκός Πύργος 54 Λομπάρντο χαν 55 Μεβλεχανέ 56 Μεχμέτ πασά 57 Μιδχάτ Πασά 58 Μισίρ τσαρσί 59 Μονή Βλατάδων 60 Μπενρουμπή χαν 61 Μπεχτσινάρ 62 Μπιας Κουλέ 63 Μπουγιούκ ντερέ 64 Μπούρμαλη τζαμί 65 Ντεπώ 66 Ορφανοτροφείο 67 Ουν Καπάν 68 Παλιό τελωνείο 69 Παναγίας 70 Παναγούδα 71 Παπουτσή χαν 72 Παραλία 73 Παράλληλος 74 Πασάζ Αμερικαίν 75 πλατ. Ελευθερίας 76 πλατ. Ενβέρ Μπέη 77 πλατ. Ιπποδρομίου 78 πλατ. Προόδου 79 Προκυμαία 80 Προόδου 81 Πύργων 82 Ρογκότη χαν 83 Σαία χαν 84 Σαλαμίνος 85 Σαμπρή Πασά 86 Σαούλ χαν 87 Σιδηράδικα 88 Σιδηροδρομικός Σταθμός 89 Σιδηροδρόμου 90 Σπανδωνή 91 Σταμπόλ τσαρσί 92 Συντάγματος 93 Σωσίδη χαν 94 Ταχτά Καλέ 95 Τελάλικα 96 Τελωνείου 97 Τζιαμλί χαν 98 Τηλεγράφ χαν 99 Τιάνο χαν 100 Τουρπάλη χαν 101 Τσαρσί 102 Τσιτσεντζιλέρ 103 Υπαπαντής 104 Φραγκομαχαλάς 105 Φράγκων 106 Φρανσές χαν 107 Χάμζα Μπέη 108 Χαμιδιέ 109 Χρυσή πύλη Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1910, επεξεργασία Σ. Δημουλά Από τις οδούς που παρουσιάζονται στον Πίνακα 8.5, έχουν καταργηθεί οι Βότση, Καπετάν Πατρίκη, Κηρύκων και Σπανδωνή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 287

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.4.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1910 Τοπωνύμια και περιγραφές περιοχών: αναφέρεται τόσο ο Φραγκομαχαλάς όσο και η (προφανώς ταυτόσημη) Γαλλική Συνοικία, η Καμάρα, η περιοχή του Ταχτά Καλέ, η συνοικία Καδή μαχαλά και η Χρυσή Πύλη. Αναφορά σε κτίρια: όπως και στον Οδηγό του 1908, καταγράφονται εμπορικές χρήσεις κοντά στις εκκλησίες Αγ. Αθανασίου, Αγ. Σοφίας, Μονή Βλατάδων, Παναγούδα. Επίσης αναφέρεται ο Λευκός Πύργος (και ως Μπιας Κουλέ), το Διοικητήριο, το ξενοδοχείο Grand Hotel, το Γυμνάσιο, τα Δικαστήρια, το Μπούρμαλι τζαμί, το παλιό τελωνείο και ο Σιδηροδρομικός Σταθμός. Ονόματα τοπικών αγορών: Αγορά, Γυαλί καπού, Εβραϊκή αγορά, Ιστιρά, Καζαντζίδικα, Καπάνι, Καρεκλάδικα, Καρί παζάρ, Λαδάδικα, Μισίρ τσαρσί, Σιδεράδικα, Σταμπόλ τσαρσί, Τελάλικα, Τσαρσί. Εμπορικές στοές / χάνια (Παπαδάμου, Α. 1982): περιέχονται όλες οι εμπορικές στοές που υπάρχουν στον Οδηγό του 1908, εκτός από τα Γιλδίζ χαν, Πασάζ Οριεντάλ και Δουλβέρ χαν. Επιπλέον, αναφέρονται τα Μπενρουμπή χαν, Τουρπάλη χαν και Φρανσές χαν, όλα στην περιοχή του Φραγκομαχαλά, και το Τηλεγράφ χαν που δεν ταυτίστηκε. Μετονομασίες οδών: στον Οδηγό του 1910 συναντώνται σημαντικές οδοί της πόλης με διαφορετικά ονόματα. Η πλατεία Ολύμπου συναντάται και ως πλατεία Συντάγματος, αλλά μετονομάζεται οριστικά πλέον σε Πλατεία Ελευθερίας (Γκαλά Γεωργιλά, Ε. κ.α. 2008). Η λεωφόρος Χαμιδιέ αναφέρεται και ως Βασιλικά (λόγω των Σουλτανικών κτιρίων), Βουλεβάρ και ως Προόδου (Κολώνας, Β. 1992). Η Προκυμαία αναφέρεται και ως Παραλία, αλλά ένα τμήμα της έχει καταγραφεί και ως Ενώσεως & Προόδου. Αντίστοιχα, η πλατεία Λευκού Πύργου αναφέρεται ως πλατεία Προόδου. Καθώς οι οδοί Προόδου και Ενώσεως & Προόδου δεν αναφέρονται στον Οδηγό του 1908 ούτε και επαναλαμβάνονται στον Οδηγό του 1915, εύλογα εκτιμάται ότι οι ονομασίες αυτές προέκυψαν μετά το κίνημα των Νεότουρκων το 1909 και εγκαταλείφτηκαν τα αμέσως επόμενα χρόνια. Εκτός των τειχών, η μόνη περιοχή που αναφέρεται στα δυτικά είναι το Μπεχτσινάρ. Ανατολικά της λεωφόρου Χαμιδιέ αναφέρονται οι οδοί και περιοχές: Αγίας Τριάδος (Φάληρο), Ανάληψη, Βασιλίσσης Όλγας, Αγρών και Πύργων (Βασιλίσσης Όλγας), Ενβέρ Μπέη, πλατεία Ενβέρ Μπέη και Κερίμ Εφέντη (Παρασκευοπούλου), Εξοχή Πύργων, Μπουγιούκ Ντερέ (περιοχή Λαογραφικού Μουσείου), Ντεπώ. Καταγράφεται επίσης το ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 288

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Ελληνικό Νοσοκομείο (Θεαγένειο), Ισραηλιτικό Νοσοκομείο (Ιπποκράτειο) και Ιταλικό Νοσοκομείο (Λοιμωδών), όπως και το Ορφανοτροφείο (Παπάφειο). Η αντιστοιχία των ονομάτων του 1910 με τις σημερινές οδούς και περιοχές της Θεσσαλονίκης στην εντός των τειχών περιοχή (για όσες περιπτώσεις δεν εμφανίζονται στον Πίνακα 8.2 του έτους 1908) παρουσιάζεται στον Πίνακα 8.6: Πίνακας 8.6: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1910 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1910 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1910 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Αγ. Μηνά Τσιμισκή Αγ. Μηνά Αγ. Νικολάου Αριστοτέλους Αγορά Ιστιρά Λαδάδικα Βασιλικά Χαμιδιέ Εθνικής Αμύνης Βίκτωρος Ουγκώ Βίκτωρος Ουγκώ Βουλεβάρ Χαμιδιέ Εθνικής Αμύνης Γαλλική συνοικία Φραγκομαχαλάς περιοχή Φράγκων Γκραν Οτέλ Γυμνάσιο Δημαρχείου Δικαστήρια Διοικητήριο Βαλαωρίτου Εγνατία Δραγούμη Ίωνος Εθνικής Αμύνης Υπουργείο Εβραϊκή αγορά Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Εγνατία Ελευθερίας Ενώσεως & Προόδου Ζαφειράκη Ιπποδρομίου Λαδάδικα Λέοντος Σοφού Μεβλατέ χαν Μονή Βλατάδων Εγνατία πλατ. Ελευθερίας Λεωφ. Νίκης Πολυτεχνείου Ιπποδρομίου Λαδάδικα Λέοντος Σοφού 26ης Οκτωβρίου Μονή Βλατάδων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 289

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.6 (συνέχεια): Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1910 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1910 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1910 Μπενρουμπή χαν Μπιας Κουλέ Παναγίας Παναγούδα Παραλία Παράλληλος πλατ. Ελευθερίας πλατ. Ιπποδρομίου πλατ. Προόδου ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Ολυμπίου Διαμαντή Λευκός Πύργος Φράγκων Παναγούδα Λεωφ. Νίκης Καλαποθάκη, Κορομηλά πλατ. Ελευθερίας πλατ. Ιπποδρομίου πλατ. Λευκού Πύργου Προόδου Χαμιδιέ Εθνικής Αμύνης Σαλαμίνος Σαλαμίνος Σιδηράδικα Ολυμπίου Διαμαντή Ολυμπίου Διαμαντή Σιδηροδρομικός Σταθμός Συντάγματος Τοπχανέ Φράγκων πλατ. Ελευθερίας Τουρπάλη χαν Εδέσσης Εδέσσης Υπαπαντής Φράγκων Γούναρη Δημ. Βασ. Ηρακλείου Φρανσές χαν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου Χρυσή πύλη Μιδχάτ Πασά Αγ. Δημητρίου Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1910, επεξεργασία Σ. Δημουλά Στον Χάρτη 8.2 απεικονίζονται οι εμπορικοί άξονες της Θεσσαλονίκης για το έτος 1910. Είναι σαφής η επέκταση και η πύκνωση των επαγγελματικών χρήσεων σε περισσότερες οδούς σε σχέση με το 1908, η πλειοψηφία των οποίων συνεχίζει να καταγράφεται νότια της Εγνατίας και στην περιοχή του Φραγκομαχαλά και του Ιστιρά (Δημουλά, Σ. κ.α. (1), 2012). Βόρεια της Εγνατίας δεν παρουσιάζονται μεταβολές σε σχέση με το 1908. Η Εγνατία (Τομανάς, Κ. 1991) πλέον συγκεντρώνει σημαντικό αριθμό εμπορικών χρήσεων σε όλο το μήκος της. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 290

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Στον Πίνακα 8.7 παρουσιάζεται το σύνολο και το είδος των εμπορικών χρήσεων ανά περιοχή / οδό για το 1910. Η μεγαλύτερη εμπορική κίνηση καταγράφεται στην οδό Σαμπρή Πασά. Το είδος των εμπορικών χρήσεων ανά οδό / περιοχή δεν έχει αλλάξει σε σχέση με το 1908. Πίνακας 8.7: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1910 ΟΔΟΙ / ΠΕΡΙΟΧΕΣ 1910 ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ ΚΥΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ Σαμπρή Πασά 402 Ένδυση Υπόδηση, Οικιακός εξοπλισμός Επίπλωση, Βιομηχανικά είδη Ιστιρά (Γυαλί καπού, Ζαφειράκη, Ιστιρά, Λαδάδικα, Μισίρ τσαρσί) 269 Είδη διατροφής Ποτά, Εμπορικοί πράκτορες - Προμηθευτές, Βιομηχανικά είδη - Μεσίτες Φραγκομαχαλάς 246 Εγνατία 212 Προκυμαία 159 Παράλληλη οδός 98 Αγίου Μηνά 91 Εμπορικοί Πράκτορες Προμηθευτές, Ένδυση Υπόδηση, Τράπεζες - Χρηματοοικονομικά Χώροι ενδιαίτησης ψυχαγωγίας με υψηλό ποσοστό μαγειρείων, Είδη διατροφής Ποτά, Επιτηδευματίες Χώροι ενδιαίτησης ψυχαγωγίας, Είδη διατροφής Ποτά, Επιτηδευματίες Επιτηδευματίες, Χώροι ενδιαίτησης - ψυχαγωγίας, Θέρμανση - Καύσιμη ύλη Ένδυση Υπόδηση, Οικιακός εξοπλισμός Επίπλωση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 291

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 292

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.5 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1915 Ο Επαγγελματικός Οδηγός του 1915 κυκλοφόρησε από την εφημερίδα L Independent 6 και παρουσιάζει την πιο εξελιγμένη μορφή σε σχέση με τους προηγούμενους. Περιέχει 4,175 καταγραφές, οι οποίες ταξινομήθηκαν και αναλύθηκαν σύμφωνα με τη διαδικασία που ακολουθήθηκε και για τα προηγούμενα έτη, παρουσιάζοντας 198 οδούς (περίπου τις διπλάσιες σε σχέση με το 1910) με επαγγελματικές χρήσεις, τόσο εντός όσο και εκτός του περιτοιχισμένου τμήματος της πόλης. Πίνακας 8.8: Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1915 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1915 1 Αγ. Αθανασίου 2 Αγ. Δημητρίου 3 Αγ. Μηνά 4 Αγ. Νικολάου 5 Αγ. Παντελεήμονος 6 Αγ. Σοφίας 7 Αγία Τριάδα 8 Αγκόπ Πασά χαν 9 Αγορά 10 Αλεξάνδρου του Μεγάλου 11 Αλλατίνι χαν 12 Αλμπάνκιοϊ 13 Αμπατζίδικα 14 Αποστόλου Παύλου 15 Αριστοτέλους 16 Αστερίου Προεστού 17 Ατταλιδών 18 Βαλαωρίτου 19 Βαρδαρίου 20 Βασ. Γεωργίου 21 Βασ. Ηρακλείου 22 Βασ. Καρόλου 23 Βασ. Κωνσταντίνου 24 Βασ. Νικολάου 25 Βασ. Όλγας 26 Βασ. Πέτρου 27 Βασ. Σοφίας 28 Βελισσαρίου 29 Βενέτσια χαν 30 Βενιζέλου 31 Βίκτωρος Ουγκώ 32 Βλάλη 33 Βλατάδων 34 Βλαχάκη 35 Βότση 36 Βουλγαροκτόνου 37 Γαλερίου 38 Γεννιτσών 39 Γεωργική Σχολή 40 Γεωργίου Α 41 Γιαλί Καπού 42 Γιλδίζ χαν 43 Γρηγορίου Παλαμά 44 Γυναικοπάζαρο 45 Δαβιδέτο χαν 46 Δαγκλή 47 Δημαρχίας 48 Δημοκρατίας 49 Δημοτικό Νοσοκομείο 50 Διαδόχου Γεωργίου 51 Διαμαντή Ολύμπιου 52 Διοικητηρίου 53 Δουδουλάρ 54 Δουσμάνη 6 Ακριβής τίτλος: «Πανελλήνιος Οδηγός Το Ελληνικόν Ντιρεκτόρι» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 293

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.8 (συνέχεια): Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1915 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1915 55 Εγνατία 56 Εμνιέτ χαν 57 Εξοχή Πύργων 58 Ευζώνων 59 Ζαφειράκη 60 Ηρακλειδών 61 Ηρακλείου 62 Θεοδώρου Γαζή 63 Θεοτοκοπούλου 64 Θεοτόκος 65 Ιουλιανού 66 Ιπποδρομίου 67 Ισαύρων 68 Ισμαήλ Πασά χαν 69 Ιστιρά 70 Ιταλικό Νοσοκομείο 71 Ιωαννίνων 72 Καβάκ σοκάκι 73 Καβάκια Βαρδάρ 74 Καζαντζίδικα 75 Καλαμαρίας 76 Καλιμτζή χαν 77 Κάλλαρη 78 Καλλιδοπούλου χαν 79 Καμάρα 80 Καπετάν Πατρίκη 81 Καπνεργοστάσιο 82 Καποδιστρίου 83 Καραγάτσια 84 Καραϊσκάκη 85 Καρατάσου 86 Καργί Μεϊδάν 87 Καρεκλάδικα 88 Καρί παζάρ 89 Κασμιρτζί χαν 90 Κασσάνδρου 91 Κεμίρ αλτί 92 Κήπος Πριγκήπων 93 Κιμπάρ Αγά χαν 94 Κίρτζι χαν 95 Κολόμβου 96 Κομισιόν χαν 97 Κομνηνών 98 Κορυτσάς 99 Κουσακλί Κουλέ σοκάκ 100 Κρεμμυδάδικα 101 Κρέσνας 102 Κωνσταντινουπόλεως 103 Λαδάδικα 104 Λαοδηγήτρια 105 Λασκάρεως 106 Λεόντος Σοφού 107 Λευκός Πύργος 108 Λεωφ. Κωνσταντίνου 109 Λεωφ. Νίκης 110 Λεωφ. Στρατού 111 Λομπάρντο χαν 112 Μαζή χαν 113 Μακεδονική Αγορά 114 Μανουσογιαννάκη 115 Μαξ Νορδάου 116 Μαξ Χάρδεν 117 Μεβλατέ χαν 118 Μεϊδάν Λουπέν 119 Μενεξέ 120 Μετζιλέρ σοκάκ 121 Μισίρ τσαρσί 122 Μοναστηρίου 123 Μπαλάνου 124 Μπάρα 125 Μπενρουμπή χαν 126 Μπενσουσάν χαν 127 Μπεχτσινάρ 128 Μωραϊτου 129 Ναυάρχου Κουντουριώτου 130 Ναυμαχίας Έλλης 131 Ναυμαχίας Λήμνου 132 Νικηφόρου Φωκά 133 Νοσοκομείων 134 Ολύμπου 135 Π. Π. Γερμανού 136 Παλαιολόγου Κων. 137 Παπαγεωργίου Πέτρου 138 Παπάφη 139 Παράλληλος 140 Πάροδος Οριεντάλ 141 Παύλου Μελά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 294

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.8 (συνέχεια): Οδοί και περιοχές επαγγελματικής δραστηριότητας για το έτος 1915 ΟΔΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΤΟΥ 1915 142 Περδίκκα 143 Πλατ. Ελευθερίας 144 Πλάτωνος 145 Πλούτωνος 146 Πραντούνα 147 Προκυμαία 148 Πτολεμαίων 149 Πύλη Βαρδαρίου 150 Ρήγα Φεραίου 151 Ρωμανού 152 Ρωσσικό Νοσοκομείο 153 Σαία χαν 154 Σαλαμίνος 155 Σαλχανέ 156 Σαούλ χαν 157 Σαρανταπόρου 158 Σαρφατή χαν 159 Σερβική εκκλησία 160 Σιδηροδρομικός Σταθμός 161 Σιπαρλί χαν 162 Σκεπαστή αγορά 163 Σταθμός Κωνσταντινουπόλεως 164 Σταθμός Μοναστηρίου 165 Σταμπόλ τσαρσί 166 Στοά Αγ. Μηνά 167 Συγγρού 168 Συνοικία Αγ. Τριάδος 169 Συνοικία Βαρδάρη 170 Συνοικία Κεμέρ Αλτί 171 Συνοικία Τερζιλέρ 172 Σφαγεία 173 Σωκράτους 174 Σαλφάκη χαν 175 Ταμπάκ Χανέ 176 Ταχτά Καλέ 177 Ταχυδρομείου 178 Τελτζί χαν 179 Τζιαμλί χαν 180 Τιάνο χαν 181 Τοπχανέ 182 Τουρπάλη χαν 183 Τρικούπη 184 Τσαρσί 185 Τσιμισκή 186 Υπαπαντής 187 Φιλίππου 188 Φιλελλήνων 189 Φραγκομαχαλάς 190 Φραγκοπούλου 191 Φράγκων 192 Φρανσές χαν 193 Χαλκιδικής 194 Χασίδ χαν 195 Χάψα 196 Χριστοπούλου 197 Χρυσικοπούλου 198 Ψαράδικα Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1915, επεξεργασία Σ. Δημουλά Από τις οδούς που παρουσιάζονται στον Πίνακα 8.8, σήμερα έχουν καταργηθεί οι Ατταλιδών, Βλαχάκη, Γαλερίου, Ηρακλείου, Μαξ Χάρδεν, Ολύμπου και Ταχυδρομείου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 295

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.5.1 Παρατηρήσεις επί των δεδομένων του Οδηγού 1915 Στον Επαγγελματικό Οδηγό του 1915, ένα στοιχείο που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι η οδός Βασιλίσσης Σοφίας. Όπως αναφέρεται στα εισαγωγικά στοιχεία του Οδηγού, συμπεριλαμβάνεται στις Λεωφόρους της Θεσσαλονίκης και περιγράφεται ως «κάθετος παραλιακής οδού, διασχίζουσα την οδόν Εγνατίας και Αγίου Δημητρίου». Καθώς η πρώην λεωφόρος Χαμιδιέ και μετέπειτα Βασιλίσσης Σοφίας στον ίδιο Οδηγό αναφέρεται ως Βασιλέως Κωνσταντίνου, είναι προφανές ότι ως Βασιλίσσης Σοφίας εννοείται η οδός Αγίας Σοφίας. Το ίδιο συμβαίνει και σε χάρτη της Θεσσαλονίκης χρονολογούμενο το 1915 1916, ο οποίος κυκλοφόρησε από την εφημερίδα Independent. Εικάζεται ότι η συγκεκριμένη ονοματοδοσία έγινε για πολιτικούς λόγους, αντίστοιχους με τη μετονομασία της Χαμιδιέ σε οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου. Ως σημεία αναφοράς αναφέρονται: η Καμάρα, η Σέρβικη εκκλησία, οι εκκλησίες Θεοτόκου και Λαοδηγήτριας, ο Λευκός Πύργος, η Πύλη Βαρδαρίου και το Δημοτικό Νοσοκομείο. Μετά την απελευθέρωση της πόλης αρχίζει να οριστικοποιείται και η ονομασία των οδών. Η Σαμπρή Πασά γίνεται Βενιζέλου, η Προκυμαία γίνεται Λεωφόρος Νίκης, η Λεωφόρος Αγρών μετονομάζεται σε Βασιλίσσης Όλγας, η Χαμιδιέ γίνεται Βασιλέως Κωνσταντίνου. Ωστόσο, στον Οδηγό του 1915 ακόμη συναντώνται τούρκικες ονομασίες περιοχών, όπως τα Καβάκ Σοκάκι και Καβάκια Βαρδάρ στην περιοχή του Βαρδάρη, και τα Μετζιλέρ Σοκάκ και Κουσακλί Κολλέ Σοκάκ. Επίσης, η τοποθεσία Μεϊδάν Λουπέν που ταυτίζεται με την πλατεία Καργί Μεϊδάν (πλατεία Λόγχης ή Ραβινείας), η γειτονιά Κεμίρ Αλτί (Καμάρα) και η συνοικία Τερζιλέρ. Ονομασίες αγορών: Αμπατζίδικα, Γυναικοπάζαρο, Ιστιρά. Καζαντζίδικα, Καρεκλάδικα, Καρί παζάρ, Κρεμμυδάδικα, Λαδάδικα, Μακεδονική Αγορά, Μισίρ τσαρσί, Σκεπαστή Αγορά, Σταμπόλ τσαρσί, Τσαρσί, Ψαράδικα. Η Εγνατία αποτελεί πλέον τον κύριο εμπορικό δρόμο (Χεκίμογλου, Ε. (2) 2001) σύμφωνα με τα στοιχεία του Οδηγού του 1915, όπου καταγράφονται ξεχωριστά οι εμπορικές χρήσεις για κάθε τμήμα της. Εκτός από την οδό Βαρδαρίου αναφέρεται η δυτική προέκτασή της ως οδός Μοναστηρίου (έξω από την Πύλη του Βαρδάρη) και η οδός Καλαμαριάς, η προέκταση της Εγνατίας από το Συντριβάνι προς τα ανατολικά. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 296

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Στον Πίνακα 8.9 καταγράφονται πολλές οδοί, περιοχές και κτίρια αναφοράς εκτός των τειχών. Οι περισσότερες βρίσκονται στην προέκταση της πόλης προς τα ανατολικά. Πρόκειται για τις οδούς Αγίας Τριάδας, Αλμπάνκιοι, Βασιλέως Γεωργίου, Βασιλίσσης Όλγας, Βελισσαρίου, Ευζώνων, Ιωαννίνων, Καλαμαριάς (προέκταση Εγνατίας μετά το συντριβάνι), Καποδιστρίου, Καραϊσκάκη, Κορυτσάς, Κρέσνας, Λεωφόρος Στρατού, Νοσοκομείων (Λαμπράκη), Παπάφη, Ρήγα Φεραίου, Σαρανταπόρου, Τρικούπη, Φιλελλήνων, Χαλκιδικής, το κτίριο της Γεωργικής Σχολής, το Ιταλικό Νοσοκομείο (νοσοκομείο Λοιμωδών) και το Ρωσσικό Νοσοκομείο (στην οδό Παπαναστασίου). Αναφέρονται επίσης οι περιοχές Εξοχή Πύργων, Καραγάτσια (περιοχή Δελφών) και η συνοικία Αγίας Τριάδας. Δυτικά της πλατείας Βαρδαρίου αναφέρονται η οδός Γεννιτσών, οι περιοχές Κήπος Πριγκήπων, Μπάρα, Μπεχτσινάρ, το Καπνεργοστάσιο, τα Σφαγεία, ο Σιδηροδρομικός Σταθμός και οι Σταθμοί Μοναστηρίου και Κωνσταντινουπόλεως. Πίνακας 8.9: Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1915 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Αγ. Δημητρίου Αγ. Παντελεήμονος Αγ. Δημητρίου Αγ. Παντελεήμονος Αγκόπ Πασά χαν Αλεξάνδρου του Μεγάλου Κατούνη Αλεξάνδρου του Μεγάλου Αμπατζίδικα Αποστόλου Παύλου Αριστοτέλους Αστερίου Προεστού Βαλαωρίτου Βασ. Γεωργίου Βασ. Ηρακλείου Βασ. Καρόλου Βασ. Κωνσταντίνου Βασ. Νικολάου Βασ. Πέτρου Κατούνη Βαρδάρι Αποστόλου Παύλου Ολύμπου Πολυτεχνείου Αριστοτέλους Προέκταση Νίκης Βασ. Ηρακλείου - Τσιμισκή Χαραλάμπους Εθνικής Αμύνης Βογατσικού - Ικτίνου Μητροπολίτου Ιωσήφ Βασ. Σοφίας Αγ. Σοφίας Αγ. Σοφίας Βενιζέλου Βενιζέλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 297

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.9 (συνέχεια): Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1915 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Βλάλη Γεννιτσών Γρηγορίου Παλαμά Μπαλάνου Γιαννιτσών Πλουτάρχου Γυναικοπάζαρο Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Δαβιδέτο χαν Συγγρού Συγγρού Δαγκλή Δαγκλή Δημοτικό Νοσοκομείο Ισλαχανέ Νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος Διαδόχου Γεωργίου Πάροδος Παύλου Μελά Διαμαντή Ολύμπιου Δουδουλάρ Διαμαντή Ολύμπιου Προμηθέως Δουσμάνη Πάροδος Βασ. Νικολάου Εμνιέτ χαν Εδέσσης Εδέσσης Ηρακλειδών Θεοδώρου Γαζή Θεοτοκοπούλου Θεοτόκος Ιουλιανού Ισαύρων Παλαμηδίου Χαλκέων Θεοτοκοπούλου Φράγκων Ιουλιανού Σταύρου Γεωργίου Ισμαήλ Πασά χαν Συγγρού Συγγρού Καβάκ σοκάκι Καβάκια Βαρδάρ Καρατάσου Βαρδάρι Βαρδάρι Καρατάσου Καργί Μεϊδάν πλατ. Ραβινείας Αριστοτέλους Κασμιρτζί χαν Κασσάνδρου Συγγρού Κασσάνδρου Κεμίρ αλτί Καμάρα Εγνατία Κήπος Πριγκήπων 26ης Οκτωβρίου Κομισιόν χαν Κολόμβου Βαλαωρίτου Κομνηνών Κεραμοπούλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 298

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.9 (συνέχεια): Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1915 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Κωνσταντινουπόλεως Λαοδηγήτρια Λασκάρεως Λεωφ. Νίκης Μαζή χαν Μακεδονική Αγορά Μανουσογιαννάκη Μαξ Νορδάου πλατ. Ροτόντας Ιουλιανού Μητροπόλεως Λεωφ. Νίκης Φράγκων Εγνατία Μανουσογιαννάκη Δραγούμη Ίωνος Μεβλατέ χαν Ειρήνης Ειρήνης Μεϊδάν Λουπέν πλατ. Ραβινείας Αριστοτέλους Μενεξέ Μοναστηρίου Μπαλάνου Μπενσουσάν χαν Μωραϊτου Ναυμαχίας Έλλης Ναυμαχίας Λήμνου Νικηφόρου Φωκά Βλάλη Μοναστηρίου Μπαλάνου Εδέσσης Μαργαρίτη Λώρη Ναυμαχίας Έλλης Ναυμαχίας Λήμνου Νικηφόρου Φωκά Π. Π. Γερμανού Βύρωνος Παλαιολόγου Κων. Παπαγεωργίου Πέτρου Παύλου Μελά Περδίκκα Πλάτωνος Πρίγκηπος Νικολάου Πτολεμαίων Πύλη Βαρδαρίου Παλαιολόγου Κων. Παπαγεωργίου Πέτρου Τσιρογιάννη Βαμβακά Πλάτωνος Σβώλου Αλεξ. Ιουστινιανού Εγνατία Ρωμανού Θεοχάρη Γ. Σερβική εκκλησία Ιπποδρομίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 299

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.9 (συνέχεια): Αντιστοίχιση οδών και περιοχών του έτους 1915 στους σημερινούς οδικούς άξονες ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ & ΠΕΡΙΟΧΕΣ Σκεπαστή αγορά Στοά Αγ. Μηνά Συγγρού Σωκράτους Βενιζέλου Αγ. Μηνά Συγγρού Σωκράτους Ταμπάκ Χανέ πύλη του Βαρδάρη Φράγκων Τσιμισκή Φιλίππου Φραγκοπούλου Αγ. Μηνά Φιλίππου Γούναρη Δημ. Χασίδ χαν Καθολικών Καθολικών Χάψα Χριστοπούλου Χάψα Χριστοπούλου Ψαράδικα Τσιμισκή Αγ. Μηνά Πηγή: Επαγγελματικός Οδηγός 1915, επεξεργασία Σ. Δημουλά Στον Χάρτη 8.3 παρουσιάζονται οι εμπορικοί οδικοί άξονες της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης για το έτος 1915. Είναι αισθητή η επέκταση των επαγγελματικών δραστηριοτήτων σε όλους τους κύριους δρόμους της πόλης, τόσο νότια όσο και βόρεια της Εγνατίας. Εκτός από τους κύριους οδικούς άξονες των οποίων το πλήθος και το είδος των εμπορικών χρήσεων παρουσιάζεται στον Πίνακα 8.10, επαγγελματικές χρήσεις καταγράφονται και βορειότερα της οδού Κασσάνδρου, στην περιοχή της Άνω πόλης. Οι οδοί Εγνατία και Βενιζέλου συγκεντρώνουν τη μεγαλύτερη εμπορική κίνηση της πόλης. Ταυτόχρονα, οι κοσμικές οδοί Βουλγαροκτόνου και Νίκης (Τομανάς, Κ. 1994, Κολώνας, Β. 2012) χαρακτηρίζονται από την πλειοψηφία των χώρων ενδιαίτησης / ψυχαγωγίας (Δημουλά, Σ. κ.α. (2), 2012), ενδεικτικό του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της πόλης τα χρόνια του Α Παγκοσμίου πολέμου (Κολώνας, Β. 1983, Κιλεσοπούλου, Α. 2006,). Η οδός Φράγκων συγκεντρώνει πλέον το μεγαλύτερο ποσοστό δικηγόρων και συμβολαιογράφων, αλλά και τα πολυτελή καταστήματα νεωτερισμών της εποχής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 300

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 301

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.10: Επαγγελματικές καταγραφές και εμπορικές χρήσεις γης για το έτος 1915 ΟΔΟΙ / ΠΕΡΙΟΧΕΣ 1915 ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ ΚΥΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ Εγνατία 522 Βενιζέλου 364 Βουλγαροκτόνου 151 Είδη διατροφής Ποτά, Χώροι ενδιαίτησης ψυχαγωγίας, Επιτηδευματίες Ένδυση Υπόδηση, Επιτηδευματίες, Είδη διατροφής Ποτά Είδη διατροφής Ποτά, Χώροι ενδιαίτησης ψυχαγωγίας, Επιτηδευματίες Νίκης 142 Χώροι ενδιαίτησης ψυχαγωγίας Φράγκων 135 Δικηγόροι συμβολαιογράφοι, Ένδυση Υπόδηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 302

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.6 ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΤΟΕΣ ΚΑΙ ΧΑΝΙΑ Από τα τέλη του 19 ου αιώνα, εκτός από τα παραδοσιακά χάνια / καραβάν σαράγια που διέθεταν χώρους καταλύματος για τους ταξιδιώτες, στη Θεσσαλονίκη εμφανίζονται χάνια «νέου τύπου», αποκλειστικά για εμπορικές επαγγελματικές χρήσεις (Γαβρά, Ε. 1986, Ανδρούδης, Π. 2006). Τα χάνια μιας πόλης, ο αριθμός και το μέγεθός τους ήταν ενδεικτικά της οικονομικής δύναμης και της εμπορικής κίνησης. Τα χάνια αυτά, χωρίς να παρέχουν υπηρεσίες εστίασης, στην αρχή αποτελούσαν κυρίως εμπορικές στοές με τη μορφή των πολλών συγκεντρωμένων εργαστηρίων και καταστημάτων, και αργότερα και κτίρια γραφείων. Στεγαζόταν σε αυτά εμπορικοί και βιοτεχνικοί χώροι, γραφεία επαγγελματιών, δικηγόροι, αντιπρόσωποι και μεγαλέμποροι (εισαγωγείς εξαγωγείς) της εποχής. Στους επαγγελματικούς Οδηγούς των αρχών του 20 ου αιώνα τα κτίρια αυτά καταγράφονται χωρίς διάκριση ως «χαν», «στοές» και «πασάζ» (passage, δίοδος, πάροδος) για να χαρακτηρίσουν το ίδιο κτίριο. Έτσι αναφέρεται το Πασάζ Οριεντάλ, το Μπενρουμπή πασάζ (και ως Μπενρουμπή χαν), η Στοά Σαούλ (και ως σιτέ Σαούλ) (Ζαρκάδα Πιστιόλη, Χ. 1997, Πουγαρίδου Ά. 2010). Όλα τα χάνια που καταγράφονται στους Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915 βρίσκονται στην περιοχή της Αγοράς και ιδιαίτερα στον Φραγκομαχαλά, ο οποίος από τα τέλη του 18 ου αιώνα παύει να αποτελεί περιοχή αμιγούς κατοικίας και αναδεικνύεται στο κέντρο της οικονομικής ζωής της πόλης («Θεσσαλονίκη και Εθνική Τράπεζα 1913-1940» 1989). Καταγραφές για όλα τα έτη έρευνας (1908, 1910 και 1915) υπάρχουν για τα χάνια Αλατίνι, Κίρτζι, Λομπάρντο, Σαία, Τιάνο, Τζιαμλί και Σαούλ Χαν. Το Σαούλ χαν ήταν το μεγαλύτερο εμπορικό χάνι της εποχής, καθώς διέθετε 96 εργαστήρια, καφενεία, γραφεία και αποθήκες (Δημητριάδης, Β. (1) 1983). Καταγράφονται επίσης τα χάνια Βενέτσια Χαν, Δουλβέρ Χαν, Καλλιμτζή Χαν, Κιμπάρ Αγά Χαν, Σαλφάκη χαν, Σαρφατή Χαν, Σιπαρλί Χαν, Σωσίδη Χαν, Τηλεγράφ Χαν, τα οποία δεν μπόρεσαν να ταυτιστούν. Τα περισσότερα απ αυτά αναφέρονται στον Οδηγό του 1915. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 303

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.11: Χάνια και εμπορικές στοές που αναφέρονται στους εμπορικούς Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915 Α/Α ΧΑΝΙΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1908, 1910, 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ 1 Αγκόπ Πασά χαν Αλεξάνδρου του Μεγάλου Κατούνη 2 Αλατίνι χαν Συγγρού Συγγρού 3 Βενέτσια χαν Δεν έχει ταυτιστεί 4 Γιλδίζ χαν Τραπέζης - 5 Δαβιδέτο χαν Συγγρού Συγγρού 6 Δουλβέρ χαν Δεν έχει ταυτιστεί 7 Εμνιέτ χαν Εδέσσης Εδέσσης 8 Ισμαήλ Πασά χαν Συγγρού Συγγρού 9 Καλιμτζή χαν Δεν έχει ταυτιστεί 10 Καλλιδοπούλου χαν συνοικία Αγ. Τριάδας 11 Κασμιρτζί χαν Συγγρού Συγγρού 12 Κιμπάρ Αγά χαν Δεν έχει ταυτιστεί 13 Κίρτζι χαν Εδέσσης Εδέσσης 14 Κομισιόν χαν Κολόμβου Βαλαωρίτου 15 Λομπάρντο χαν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου 16 Μαζή χαν Φράγκων Φράγκων 17 Μπενρουμπή χαν Ολυμπίου Διαμαντή Ολυμπίου Διαμαντή 18 Μπενσουσάν χαν Εδέσσης Εδέσσης 19 Παπουτσή χαν Πλουτάρχου Ερμού 20 Πασάζ Αμερικαίν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου 21 Πασάζ Οριεντάλ Φράγκων Βασ. Ηρακλείου 22 Ρογκότη χαν Πυροβολοστασίου Φράγκων 23 Σαίας χαν Φράγκων Φράγκων 24 Σαλφάκη χαν Δεν έχει ταυτιστεί 25 Σαούλ χαν / Σιτέ Σαούλ Σαμπρή Πασά Βενιζέλου 26 Σαρφατή χαν Δεν έχει ταυτιστεί 27 Σιπαρλί χαν Δεν έχει ταυτιστεί 28 Στοά Αγ. Μηνά Αγ. Μηνά Τσιμισκή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 304

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.11 (συνέχεια): Χάνια και εμπορικές στοές που αναφέρονται στους εμπορικούς Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915 Α/Α ΧΑΝΙΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1908, 1910, 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ 29 Σωσίδη χαν Δεν έχει ταυτιστεί 30 Τελτζί χαν Φράγκων Φράγκων 31 Τζιαμλί χαν Βασ. Ηρακλείου - 32 Τηλεγράφ χαν Δεν έχει ταυτιστεί 33 Τιάνο χαν Καθολικών Καθολικών 34 Τουρπάλη χαν Εδέσσης Εδέσσης 35 Φρανσές χαν Φράγκων Βασ. Ηρακλείου 36 Χασίδ χαν Καθολικών Καθολικών Επεξεργασία: Σ. Δημουλά Όπως φαίνεται στον Χάρτη 8.4, τα χάνια χωροθετούνται στο νοτιοδυτικό άκρο της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης, νότια της Εγνατίας και δυτικά της Σαμπρή Πασά. Από τα 36 χάνια που αναφέρονται ταυτοποιήθηκαν τα 27. Τα περισσότερα (17 χάνια) βρίσκονται στις οδούς Φράγκων Βασιλέως Ηρακλείου (9), Συγγρού (4) και Εδέσσης (4). Εκτός των τειχών καταγράφεται το 1915 το Καλλιδοπούλου Χαν, στη συνοικία Αγίας Τριάδας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 305

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 306

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.7 ΑΓΟΡΕΣ Όπως αναφέρθηκε, στους Επαγγελματικούς Οδηγούς των πρώτων δεκαετιών του 20 ου αιώνα συναντώνται συχνά αντί ονομάτων οδών ονομασίες αγορών που χαρακτηρίζουν τόσο τμήματα δρόμων όσο και περιοχές. Κάποιες από τις ονομασίες των τοπικών αγορών εγκαταλείφθηκαν μετά το 1910 και αντικαταστάθηκαν από το όνομα του δρόμου, ενώ άλλες εμφανίζονται σταθερά και στα τρία έτη έρευνας. Η ακριβής θέση κάθε αγοράς επί του οδικού άξονα δεν είναι πάντα σαφής, αλλά συνήθως προσδιορίζεται ικανοποιητικά από τις βιβλιογραφικές και χαρτογραφικές πηγές που λήφθησαν υπόψη κατά την έρευνα. Οι σημαντικότερες αγορές της Θεσσαλονίκης κατά τις αρχές του αιώνα αναφέρονται και στα τρία έτη έρευνας. Πρόκειται για την περιοχή του Ιστιρά, βόρεια του λιμανιού, κυρίως αγορά αποικιακών και χονδρεμπορίου, ο κύριος δρόμος της οποίας ήταν η οδός Ζαφειράκη. Ισοδύναμη εμπορική κίνηση καταγράφεται στην Αιγυπτιακή αγορά του Μισίρ Τσαρσί (Αιγύπτου). Με την ονομασία Τσαρσί αναφέρεται η οδός Σαμπρή Πασά (Βενιζέλου, από την πλατ. Ελευθερίας ως την Εγνατία), επί της οποίας καταγράφονται επίσης η Εβραϊκή Αγορά το 1910 και η Σκεπαστή Αγορά το 1915 (Δημουλά, Σ. και Δούκας, Ι. 2012). Βόρεια της περιοχής του Ιστιρά αναφέρονται οι αγορές Καρί (Καριλάρ) παζάρ και η Κωνσταντινουπολίτικη αγορά Σταμπόλ Τσαρσί, στην οδό Δημοσθένους. Ανατολικά της Σαμπρή Πασά αναφέρονται τα Καζαντζίδικα (Επιδαύρου). Οι υπόλοιπες αγορές αναφέρονται σποραδικά. Το 1908 αναφέρεται η αγορά Μπουγιούκ Μπαζάρ (Μεγάλη αγορά), στο τμήμα της Βασιλέως Ηρακλείου από τη Σαμπρή Πασά ως την παλιά Βαλαωρίτου. Το 1908 και το 1910 καταγράφονται οι αγορές Ουν Καπάν (αλευραγορά, οδός Μενεξέ) και τα Τελάλικα (οδός Κηρύκων). Το 1910 αναφέρονται τα Σιδηράδικα, η θέση των οποίων εκτιμάται στην οδό Ολυμπίου Διαμαντή. Οι αγορές Καρεκλάδικα (Κηρύκων) και Λαδάδικα (περιοχή Ιστιρά) καταγράφονται τόσο το 1910 όσο και το 1915. Το 1915 αναφέρεται το Γυναικοπάζαρο (Δημοσθένους), τα Αμπατζίδικα (Βαρδάρι), η Μακεδονική Αγορά στην Εγνατία και τα Ψαράδικα στην παλιά Τσιμισκή. Καταγράφεται επίσης και η αγορά Κρεμμυδάδικα, της οποίας η θέση δεν έχει ταυτιστεί. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 307

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.12: Αγορές που αναφέρονται στους εμπορικούς Οδηγούς των ετών 1908, 1910 και 1915 ΑΓΟΡΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1908, 1910, 1915 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΕ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΟΔΙΚΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ Αμπατζίδικα Βαρδαρίου Βαρδάρι Γυναικοπάζαρο Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Εβραϊκή αγορά Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Ιστιρά Ζαφειράκη Λαδάδικα Καζαντζίδικα Επιδαύρου - Καρεκλάδικα Κηρύκων - Καρί παζάρ Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Κρεμμυδάδικα Λαδάδικα Δεν έχει ταυτιστεί Λαδάδικα Μακεδονική Αγορά Εγνατία Εγνατία Μισίρ τσαρσί Αιγύπτου Αιγύπτου Μπουγιούκ παζάρ Βασ. Ηρακλείου - Ουν Καπάν Μενεξέ Σολωμού Σιδηράδικα Ολυμπίου Διαμαντή Ολυμπίου Διαμαντή Σκεπαστή αγορά Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Σταμπόλ τσαρσί Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μ. Τελάλικα Κηρύκων - Τσαρσί Σαμπρή Πασά Βενιζέλου Ψαράδικα Τσιμισκή Αγ. Μηνά Επεξεργασία: Σ. Δημουλά Οι θέσεις των αγορών που αναφέρονται στους Επαγγελματικούς Οδηγούς παρουσιάζονται στον Χάρτη 8.5. Σημειώνεται ότι πολλές οδοί στις οποίες αντιστοιχούν οι αγορές αυτές έχουν καταργηθεί μετά την πυρκαγιά του 1917. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 308

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.8 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΞΟΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ 1908 1915 ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΓΣΠ Η επέκταση της επαγγελματικής δραστηριότητας στο οδικό δίκτυο της Θεσσαλονίκης κατά το διάστημα 1908 1915 7 αποτυπώνεται και στη μεταβολή του μήκους των οδικών τμημάτων στους οποίους καταγράφηκαν εμπορικές χρήσεις. Καθώς η βάση δεδομένων του ΓΣΠ επιτρέπει την καταχώρηση τόσο ποσοτικών όσο και περιγραφικών δεδομένων, δόθηκε η δυνατότητα της συγκέντρωσης σχετικών στοιχείων από τις πολυάριθμες βιβλιογραφικές πηγές καθώς και η αντιστοιχία τους με τα ποσοτικά δεδομένα των επαγγελματικών Οδηγών. Στη βάση δεδομένων του ΓΣΠ αντιστοιχήθηκαν οι καταγραμμένες εμπορικές χρήσεις ανά τμήμα κάθε οδικού άξονα, σύμφωνα πάντα με τις παραδοχές που παρουσιάστηκαν στην παρ. 8.2. Έτσι, όπως παρουσιάζεται συγκεντρωτικά στον Πίνακα 8.13, με βάση αναφοράς τα στοιχεία του έτους 1908 παρατηρείται η προσθήκη νέων οδικών αξόνων με τις εμπορικές χρήσης των ετών 1910 και 1915. Στη συνέχεια, μέσω του ΓΣΠ έγινε υπολογισμός του μήκους κάθε οδικού τμήματος, όπως και του συνολικού μήκους των αξόνων που συγκέντρωναν επαγγελματικές χρήσεις για κάθε έτος έρευνας. 7 Σύμφωνα με τα στοιχεία των Επαγγελματικών Οδηγών των ετών 1908, 1910 και 1915 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 309

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.13: Μεταβολή του μήκους των οδών της Θεσσαλονίκης στις οποίες καταγράφηκαν επαγγελματικές χρήσεις για τα έτη 1908, 1910, 1915 ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος (m) 1908 μήκος (m) 1910 μήκος (m) 1915 Αγίας Θεοδώρας Ερμού 342 342 - Αγίας Σοφίας Αγίας Σοφίας 979 979 979 Αγίου Γεωργίου Γούναρη Δημ. 110 110 - Αγίου Δημητρίου Αγίου Δημητρίου 1,332 1,332 1,332 Αγίου Νικολάου Αριστοτέλους, Μητροπολίτου Γενναδίου - 575 575 Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Παντελεήμονος - - 135 Αιγύπτου Αιγύπτου 210 210 210 Αλεξάνδρου του Μεγάλου Καποδιστρίου, Κατούνη 216 216 623 Αντιγονιδών Γλάδστωνος 121 121 Αποστόλου Παύλου Αποστόλου Παύλου, Καμαριώτου, πλατ. Αγ. Γεωργίου - - 429 Αριστοτέλους Ολύμπου - - 1,003 Αστερίου Προεστού Πολυτεχνείου - - 141 Ατταλιδών Καταργήθηκε - - 199 Βαλαωρίτου Αριστοτέλους - - 307 Βασιλέως Ηρακλείου Βασιλέως Ηρακλείου, Τσιμισκή 415 415 1,245 Βασιλέως Καρόλου Λασσάνη - - 585 Βασιλέως Νικολάου Βασιλέως Πέτρου Βογατσικού, Ικτίνου Εξαδακτύλου, Μητροπολίτου Ιωσήφ, Παλαμά Γρηγ., Π. Π. Γερμανού, Σκρα - - 334 - - 707 Βίκτωρος Ουγκώ Βίκτωρος Ουγκώ - 124 124 Βότση Καταργήθηκε - 86 86 Βουλγαροκτόνου Καλαποθάκη, Προξένου Κορομηλά 1,234 1,234 1,234 Γαλερίου Καταργήθηκε - - 133 Γρηγορίου Παλαμά Καρόλου Ντηλ - - 505 Δημαρχίας Δραγούμη Ίωνος - 147 147 Δημοσθένους Παπαδοπούλου Μιλτ. 176 176 176 Εγνατία Εγνατία 598 1,777 1,777 Εδέσσης Εδέσσης 63 63 63 Επιδαύρου Καταργήθηκε 70 70 70 Ζαφειράκη Πολυτεχνείου 223 223 223 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 310

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.13 (συνέχεια): Μεταβολή του μήκους των οδών της Θεσσαλονίκης στις οποίες καταγράφηκαν επαγγελματικές χρήσεις για τα έτη 1908, 1910, 1915 ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος (m) 1908 μήκος (m) 1910 μήκος (m) 1915 Ηρακλείδου Παλαμηδίου - - 121 Ηρακλείου Καταργήθηκε - - 54 Θεοδώρου Γαζή Χαλκέων - - 309 Θεοδώρου Λασκάρεως Μητροπόλεως - - 244 Θεοτοκοπούλου Θεοτοκοπούλου - - 308 Ιουλιανού Ιουλιανού - - 442 Ιπποδρομίου Αγαπηνού, Ιπποδρομίου - 243 243 Ισαύρων Βασιλέως Ηρακλείου, Γεωργίου Σταύρου, Ισαύρων - - 705 Καθολικών Καθολικών 198 198 198 Καλλάρη Μαργαρίτη Δημητρίου 103-103 Καπετάν Πατρίκη Καταργήθηκε - 183 183 Καρατάσου Καρατάσου - - 151 Κασσάνδρου Κασσάνδρου - - 1,083 Κηρύκων Καταργήθηκε 60 60 60 Κολόμβου Βαλαωρίτου, Σολωμού 469 469 469 Κομνηνών Κεραμοπούλου, Παπαμάρκου 354-354 Κων. Παλαιολόγου Κων. Παλαιολόγου, Φιλ. Δραγούμη, Χρυσοστόμου Σμύρνης - - 1,120 Κωνσταντινουπόλεως πλατ. Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) - - 157 Λαοδηγήτριας Λαοδηγήτριας - - 62 Λέοντος Σοφού Λέοντος Σοφού - 280 280 Μανουσογιαννάκη Μανουσογιαννάκη - - 114 Μαξ Νορδάου Δραγούμη Ίωνος - - 162 Μαξ Χάρδεν Καταργήθηκε - - 163 Μεβλεχανέ 26ης Οκτωβρίου - 264 264 Μενεξέ Βλάλη, Σολωμού 277 277 277 Μπαλάνου Μπαλάνου - - 164 Μωραϊτου Μαργαρίτη Λώρη - - 77 Ναυάρχου Κουντουριώτου Ναυάρχου Κουντουριώτου 186 201 201 Ναυμαχίας Έλλης Ναυμαχίας Έλλης - - 86 Ναυμαχίας Λήμνου Ναυμαχίας Λήμνου, Σβορώνου Ελένης - - 584 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 311

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.13 (συνέχεια): Μεταβολή του μήκους των οδών της Θεσσαλονίκης στις οποίες καταγράφηκαν επαγγελματικές χρήσεις για τα έτη 1908, 1910, 1915 ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 Νικηφόρου Φωκά ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ μήκος (m) 1908 μήκος (m) 1910 μήκος (m) 1915 Νικηφόρου Φωκά - - 312 Ολυμπίου Διαμαντή Ολυμπίου Διαμαντή - 147 435 Ολύμπου Καταργήθηκε - - 67 Παλαιών Πατρών Γερμανού Παπαγεωργίου Πέτρου Λόρδου Βύρωνος, Μοργκεντάου Αχειροποιήτου, Παπαγεωργίου Πέτρου, Στρατηγού Μακρυγιάννη - - 309 - - 220 Περδίκκα Βαμβακά - - 178 πλατ. Ολύμπου πλατ. Ελευθερίας 72 72 72 Πλάτωνος Πλάτωνος - - 606 Πλουτάρχου Ερμού 128 128 Πραντούνα Καταργήθηκε - - 126 Προκυμαία Λεωφόρος Νίκης 1,361 1,361 1,361 Πτολεμαίων Ιουστινιανού - - 885 Πυροβολοστασίου Φράγκων 106 106 106 Ρωμανού Θεοχάρη Γ., Ρωμανού - - 326 Σαλαμίνος Ηρώδου Αττικού, Σαλαμίνος - 306 372 Σαμπρή Πασά Βενιζέλου 456 456 456 Σιμώτα Καταργήθηκε 74 74 74 Σπανδούνη Αριστοτέλους - 69 - Συγγρού Συγγρού 133 133 160 Σωκράτους Κουφίτσα, Σωκράτους - - 429 Ταχυδρομείου Καταργήθηκε - - 84 Τραπέζης Καταργήθηκε 56-56 Τσιμισκή Αγίου Μηνά, Μητροπόλεως, Τσιμισκή 159 159 1051 Τσιρογιάννη Τσιρογιάννη - - 242 Υπαπαντής Φιλίππου Φραγκοπούλου Γούναρη Δημ., Καμαριώτου Δελμούζου Αλ., Κρυστάλλη, Στρατηγού Ιορδανίδη, Φιλίππου Γούναρη Δημ., πλατ. Φαναριωτών, Στρατηγού Καλλάρη - 145 145 - - 1,409 - - 264 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 312

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Πίνακας 8.13 (συνέχεια): Μεταβολή του μήκους των οδών της Θεσσαλονίκης στις οποίες καταγράφηκαν επαγγελματικές χρήσεις για τα έτη 1908, 1910, 1915 ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΟΔΩΝ ΠΡΟ ΤΟΥ 1917 Φράγκων Χάμζα Μπέη ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΟΔΟΙ Βασιλέως Ηρακλείου, Μοσκώφ, Φράγκων Αγωνιστών, Ρεμπελου μήκος (m) 1908 μήκος (m) 1910 μήκος (m) 1915 124 485 485 407 407 - Χαμιδιέ Εθνικής Αμύνης 1,091 1,091 1,091 Χριστοπούλου Πετροπουλακιδών, Χριστοπούλου - - 210 ΣΥΝΟΛΟ 11,903m 15,514m 33,612m Για το έτος 1908, το συνολικό μήκος των εμπορικών οδικών αξόνων ήταν 11,903m. Το 1910 αυξήθηκε σε 15,514m και το 1915 υπερδιπλασιάστηκε καλύπτοντας 33,612m. Η γραμμική αύξηση του μήκους των εμπορικών οδών αποτυπώνεται στο Σχήμα 8.1. Σχήμα 8.1: Μεταβολή του μήκους (σε m) των εμπορικών οδικών αξόνων της Θεσσαλονίκης για τα έτη 1908, 1910, 1915 Το 1908 το σύνολο των εμπορικών χρήσεων καταγράφηκε σε 33 οδικούς άξονες, το 1910 σε 42, ενώ το 1915 οι εμπορικοί άξονες ανήλθαν σε 90. Η αύξηση τόσο των οδικών τμημάτων που συγκέντρωναν επαγγελματικές χρήσεις, όσο και του συνολικού μήκους αυτών, αποδεικνύει τη ραγδαία επέκταση της επαγγελματικής δραστηριότητας κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 313

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 314

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.9 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΔΟ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Σύμφωνα με τα στοιχεία των Επαγγελματικών Οδηγών, η κατανομή των καταγεγραμμένων επαγγελματιών στη Θεσσαλονίκη κατά τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα ήταν αντίστοιχη με την πληθυσμιακή κατανομή των εθνοτήτων. Πίνακας 8.14: Επαγγελματίες ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για τα έτη 1908, 1910 και 1915 ΕΘΝΟΤΗΤΕΣ 1908 1910 1915 ΕΛΛΗΝΕΣ 281 16% 1,213 49% 2,547 61% ΕΒΡΑΙΟΙ 1,122 65% 922 37% 1,211 29% ΤΟΥΡΚΟΙ 173 10% 228 9% 333 7% ΑΡΜΕΝΙΟΙ 17 1% 27 1% 42 1% ΑΛΛΟΙ 141 8% 87 4% 42 1% ΣΥΝΟΛΟ 1,734 100% 2,476 100% 4,175 100% Σχήμα 8.2: Κατανομή επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για τα έτη 1908, 1910 και 1915 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 315

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.9.1 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1908 Το 1908 οι Εβραίοι αποτελούσαν το 65% των καταγεγραμμένων επαγγελματιών στη Θεσσαλονίκη, όταν το αντίστοιχο ποσοστό Ελλήνων ήταν 16%, των Τούρκων 10% και των επαγγελματιών λοιπών εθνοτήτων 9%. Όπως είναι αναμενόμενο, η παρουσία των Εβραίων επαγγελματιών ήταν σχεδόν αποκλειστική στους κύριους εμπορικούς οδικούς άξονες της πόλης (Φραγκομαχαλάς (59%), Σαμπρή Πασά (72%), Γιαλί Καπού (77%), Ιστιρά (88%), Μισίρ Τσαρσί (80%), Παράλληλη οδός (53%)). Εκτός αυτών, η παρουσία τους στην οδό Αγίου Μηνά ανερχόταν σε ποσοστό 95% έναντι 2% των Ελλήνων και Τούρκων επαγγελματιών. Το υψηλότερο ποσοστό των Ελλήνων επαγγελματιών καταγραφόταν στην Πλατεία Ελευθερίας και στην κύρια ελληνική συνοικία του Αγίου Αθανασίου (83%), όπως επίσης στις οδούς Χαμιδιέ και Εγνατία (67%). Η παρουσία τους υπερτερούσε των επαγγελματιών των άλλων εθνοτήτων και στις οδούς Βαρδαρίου και Προκυμαίας (54%). Ωστόσο, ήταν μηδενική η παρουσία τους στους σημαντικούς εμπορικούς δρόμους Βασιλέως Ηρακλείου και Κηρύκων (αγορά Τελάλικα), στους οποίους οι Εβραίοι κατείχαν ποσοστά 79% και 70% και οι Τούρκοι ποσοστά 7% και 30%, αντίστοιχα (Χάρτης 8.6, Χάρτης 8.7). Η παρουσία των Τούρκων επαγγελματιών ήταν αισθητή στις οδούς Μιδχάτ Πασά (63%) και Σαμπρή Πασά (10%), όπως επίσης και στις αγορές Ταχτά Καλέ (40%) και Σταμπόλ Τσαρσί (16%). Το μεγαλύτερο ποσοστό επαγγελματιών λοιπών εθνοτήτων καταγραφόταν στην περιοχή του Φραγκομαχαλά (15%), η οποία μαζί με τις οδούς Γιαλί Καπού, Μισίρ Τσαρσί και Προκυμαία συγκέντρωναν εμπορική δραστηριότητα από επαγγελματίες όλων των εθνοτήτων. Σχήμα 8.3: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1908 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 316

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 317

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 318

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.9.2 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1910 Το 1910 το ποσοστό των Εβραίων επαγγελματιών μειώθηκε στο 37%, σε αντίθεση με τους Έλληνες που ανέρχονταν πλέον στο 49% επί των συνολικών επαγγελματικών καταγραφών. Όσον αφορά τους κύριους εμπορικούς δρόμους, οι Εβραίοι υπερτερούσαν των Ελλήνων μόνο στην οδό Σαμπρή Πασά (50% έναντι 31% των Ελλήνων). Σε σχέση με τους υπόλοιπους επαγγελματίες, υπερτερούσαν στην περιοχή του Ιστιρά, στην οδό Αγίου Μηνά και στην περιοχή του Μπεχτσινάρ σε ποσοστό περίπου 80% (Χάρτης 8.8, Χάρτης 8.9). Στην περιοχή του Φραγκομαχαλά και στις οδούς Προκυμαία, Εγνατία, Μισίρ Τσαρσί και Παράλληλος, οι Έλληνες επαγγελματίες καταγράφηκαν σε ποσοστά που κυμαίνονται από 46% περίπου (Φραγκομαχαλάς) ως 87% (Εγνατία). Στην οδό Ολυμπίου Διαμαντή, καταγράφηκαν σε ποσοστό 90%. Αποκλειστική παρουσία των Ελλήνων επαγγελματιών υπήρχε στις οδούς Ιπποδρομίου και Αγίου Νικολάου, οι οποίες ανήκαν σε αμιγώς ελληνικές συνοικίες, όπως και στην αγορά Καζαντζίδικα (Επιδαύρου). Όπως και το 1908, η παρουσία τους στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου ήταν ιδιαίτερα υψηλή (ποσοστό περίπου 90%). Οι Τούρκοι επαγγελματίες μειώθηκαν στο 9% με σημαντικότερη παρουσία στην οδό Κηρύκου (Αγορά Τελάλικα, ποσοστό περίπου 40%), στην Αγορά του Ταχτά Καλέ (περίπου 27%) και στην οδό Δημοσθένους (Καρί Παζάρ, περίπου 21%). Η παρουσία των υπόλοιπων επαγγελματιών είχε συρρικνωθεί σε ποσοστό περίπου 5%. Οι οδοί που συγκέντρωναν εμπορική δραστηριότητα όλων των εθνοτήτων ήταν πλέον οι Σαμπρή Πασά, Προκυμαία, Αγίου Μηνά και Χαμιδιέ. Σχήμα 8.4: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1910 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 319

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 320

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 321

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.9.3 Κατανομή επαγγελματιών για το έτος 1915 Το 1915, τρία χρόνια μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, οι Έλληνες αποτελούσαν πλέον το 61% του συνόλου των καταγεγραμμένων επαγγελματιών. Το ποσοστό των Εβραίων συνέχιζε να μειώνεται ως περίπου 9%, ενώ οι Τούρκοι αποτελούσαν περίπου το 7% και οι επαγγελματίες λοιπών εθνοτήτων ανέρχονταν μόνο στο 2% του συνόλου των επαγγελματιών. Η παρουσία των Ελλήνων ήταν πλέον έντονη σε όλους τους δρόμους όπου καταγράφηκε εμπορική κίνηση. Αποκλειστική ήταν η παρουσία τους στις οδούς των κατεξοχήν ελληνικών συνοικιών (Κων/νου Παλαιολόγου, Γαλερίου, Σωκράτους, Λασκάρεως, Ρωμανού), όπως και στην οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου (πρώην Χαμιδιέ) όπου το ποσοστό τους ήταν περίπου 98% (Χάρτης 8.10, Χάρτης 8.11). Το υψηλότερο ποσοστό των Εβραίων επαγγελματιών (71%) καταγράφηκε στην οδό Κηρύκου (αγορά Τελάλικα, Καρεκλάδικα). Στους παραδοσιακούς εμπορικούς δρόμους τα ποσοστά τους κυμαινόταν από 65% περίπου (Ιστιρά, Λέοντος Σοφού) ως περίπου 50% (Βενιζέλου), υπερτερώντας των Ελλήνων στις οδούς Συγγρού (52%), Βασιλέως Ηρακλείου (64%), Ουν Καπάν (62%). Οι Τούρκοι επαγγελματίες συγκέντρωναν τα υψηλότερα ποσοστά τους στις οδούς Ναυμαχίας Λήμνου (43%) και Κολόμβου (32%), ενώ παρά τη μείωση του αριθμού τους συνέχιζαν να έχουν παρουσία στους κλασικούς εμπορικούς δρόμους της πόλης. Εμπορική δραστηριότητα επαγγελματιών όλων των εθνοτήτων καταγράφηκε στις οδούς Εγνατία, Βουλγαροκτόνου, Τσιμισκή, Αγίου Δημητρίου, Βίκτωρος Ουγκώ και 26 ης Οκτωβρίου. Σχήμα 8.5: Σύνολο επαγγελματιών ανά εθνότητα στη Θεσσαλονίκη για το έτος 1915 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 322

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 323

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 324

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ ΜΕΣΩ ΓΣΠ 8.10 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΚΟΥΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΞΟΝΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΕΤΟΣ ΜΕΣΩ ΓΣΠ Οι εμπορικές χρήσεις που καταγράφονται στους επαγγελματικούς Οδηγούς τα έτη 1908, 1910, 1915, αντιστοιχήθηκαν σε οδικά τμήματα για τα οποία υπολογίστηκε το μήκος τους. Έτσι, προκύπτει η γραμμική αύξηση της μεταβολής του μήκους των εμπορικών οδικών αξόνων που απεικονίζεται στο Σχήμα 8.6. Σύμφωνα με αυτό, οι εμπορικές χρήσεις των Ελλήνων επαγγελματιών κάλυπταν - και για τα 3 έτη έρευνας - το μεγαλύτερο ποσοστό των οδών του κέντρου της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τους επαγγελματίες των άλλων εθνοτήτων. Σχήμα 8.6: Κάλυψη του οδικού δικτύου (σε m) επαγγελματιών ανά εθνότητα Όπως παρουσιάστηκε στο Κεφ. 8.9.1, σύμφωνα με τα στοιχεία του επαγγελματικού Οδηγού του έτους 1908, οι Εβραίοι επαγγελματίες αποτελούσαν περίπου το 65% των καταγεγραμμένων επαγγελματιών στη Θεσσαλονίκη, όταν το αντίστοιχο ποσοστό Ελλήνων ήταν περίπου 16% και των Τούρκων περίπου 10%. Παρατηρείται όμως ότι οι εμπορικές χρήσεις των Εβραίων καταγράφηκαν σε σύνολο 8,910m οδικού δικτύου (ποσοστό περίπου 34%) ενώ οι αντίστοιχες χρήσεις των Ελλήνων καταλάμβαναν 9,647m οδικού δικτύου (ποσοστό περίπου 37%). Αντίστοιχα, οι Τούρκοι επαγγελματίες καταλάμβαναν 7,652m οδικού δικτύου (ποσοστό περίπου 29%). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 325