ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ Η MΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ Η MΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Στην περίπτωση, λοιπόν, του Φορτουνάτου και για τα ποιήµατα που έγραψε προς τη Ραδεγούνδη και την Αγνή, ο ερευνητής πρέπει να στρέψει την προσοχή του αφενός στη συλλογή µε τον τίτλο Carmina 220, το σηµαντικότερο από τα έργα του, και αφετέρου σε µιαν άλλη συλλογή ποιηµάτων υπό τoν τίτλο Appendix, σύµφωνα µε την κατηγοριοποίηση της έκδοσης του Leo 221, η οποία υιοθετείται στην παρούσα µελέτη. Εκεί ανακαλύπτει 31+22, αντίστοιχα, ποιήµατα αφιερωµένα στις δύο µοναχές, τιτλοφορούµενα µε έναν τίτλο λιγότερο ή περισσότερο περιγραφικό κατά περίπτωση θα συναντήσει επίσης την παραποµπή στο αντίστοιχο βιβλίο και τον αριθµό του ποιήµατος. Το ενδιαφέρον του ερευνητή από την πρώτη στιγµή στρέφεται στη µεταφραστική προσέγγιση και τούτο για αρκετούς λόγους: µε µια πρώτη µατιά το κείµενο των ποιηµάτων προς τη Ραδεγούνδη και την Αγνή δίνει την αίσθηση του βατού. Χρησιµοποιείται λεξιλόγιο ευκολότερο από αυτό της κλασικής λατινικής, η ορολογία παραπέµπει συχνά σε εκκλησιαστικτικές πηγές, ενώ συναντούµε και αναφορές σε κλασικούς λατίνους ποιητές, κυρίως στον Βιργίλιο 220 Για τους όρους Carmina και Appendix βλ. σχετικό κεφάλαιο. 221 Ο Luchi έδωσε στη συλλογή τον τίτλο Miscellanea και ο Nisard τον µετάφρασε σε Poésies mélées. Φαίνεται πως ο ποιητής δεν χαρακτήρισε ο ίδιος µε κάποιο τίτλο τα ποιήµατά του, και ο τίτλος Carmina ταιριάζει καλύτερα γιατί είναι ουδέτερος, βλ. και M. Reydellet, ό.π. σ. xxviii, υποσ. 79. 87

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΑΠΟ ΟΣΗ και τον Οράτιο 222. Αναµφίβολα, ο ποιητής µαρτυρεί την κλασική του παιδεία, αυτή που έλαβε στην Ιταλία, δηµιουργεί όµως το δικό του ύφος χωρίς να αντιγράφει γράφει σε µια γλώσσα η οποία σιγά σιγά αποκαλύπτει τη µαγεία µιας κλασικής παιδείας µε χριστιανικό ένδυµα. Η γνωριµία µε αυτή τη γλώσσα και το ύφος του ποιητή, πολύ περισσότερο η προσπάθεια να µεταφέρει κανείς ποιητικά κείµενα µε τόσο συναίσθηµα, αποτελεί δύσκολο εγχείρηµα που απαιτεί συγκεκριµένες µεταφραστικές επιλογές σε µια γλώσσα τόσο πλούσια όσο η ελληνική. Η πρώτη µεταφραστική προσέγγιση, πιστή στη φιλολογική πρακτική, έγινε κατά λέξη, έστω κι αν οδηγούσε σε αδόκιµο κείµενο. Αυτή την αρχική απόδοση έπρεπε οπωσδήποτε να διαδεχθεί µια περισσότερο ποιητική άποψη σε έµµετρο νεοελληνικό λόγο, ο οποίος παρέχει τη δυνατότητα να αποδοθεί η υψηλή εκφραστική ικανότητα του Φορτουνάτου στην εξαιρετικά πλαστική ελληνική γλώσσα. Προέβαλαν έτσι δύο επιλογές: α) η απόδοση του λατινικού κειµένου σε ποιητικό νεοελληνικό λόγο, µε εσωτερικό ρυθµό, που δεν θα υιοθετούσε τα χαρακτηριστικά του παραδοσιακού στίχου όπως το µέτρο ή, ακόµα περισσότερο, η οµοιοκαταληξία, και θα φάνταζε ως ελεύθερος στίχος, και β) η έµµετρη απόδοση του λατινικού ποιήµατος µε κάποιο προσφιλές, γιατί όχι και ευρέως γνωστό µέτρο της νεοελληνικής, µε τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης. Η λύση που δόθηκε βρίσκεται κάπου στη µέση: υιοθετήθηκε ο παραδοσιακός στίχος χωρίς την επιδίωξη της οµοιοκαταληξίας, µε ύφος αφηγηµατικό. Τα προβλήµατα όµως που προκύπτουν από µια τέτοια επιλογή 222 Για τις επιδράσεις και τα δάνεια του Φορτουνάτου βλ. κεφ. Σχόλια. 88

Το Κείµενο και η Μεταφραστική Προσέγγιση αποδείχτηκαν πολλά και σηµαντικά, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που ο λατινικός στίχος βασανίστηκε επίµονα και επίπονα για να χωρέσει στον νεοελληνικό. Ο αναγνώστης, λοιπόν, θα γνωρίσει µιαν έµµετρη νεοελληνική µετάφραση µε µέτρο εµφανές, κυρίως ιαµβικού δεκαπεντασύλλαβου στίχου, µε συχνό το φαινόµενο των συνιζήσεων, χαρακτηριστικότερο παράδειγµα των οποίων αποτελεί ο στίχος 2 του Carm. ΧΙ, 22a ποιήµατος, µε δύο αλλεπάλληλες συνιζήσεις στο πρώτο ηµιστίχιο. Σε σχετικά λίγες περιπτώσεις παρεµβάλλονται ορισµένοι δεκαεπτασύλλαβοι ή, σπανιότερα, δεκαεννεασύλλαβοι στίχοι, ρυθµοτονικά συγγενείς προς τον παραδοσιακό νεοελληνικό δεκαπεντασύλλαβο. Βασική και αµετακίνητη αρχή αποτέλεσε η πιστή απόδοση του λατινικού κειµένου σε δόκιµα νέα ελληνικά, µε τη σκέψη πως µε κανέναν τρόπο δεν έπρεπε να παραποιηθεί το πρωτότυπο για να δώσει έναν νεοελληνικό στίχο. Προσπάθησα να παραµείνω όσο το δυνατόν πλησιέστερα στη σύνταξη και τις εκφραστικές επιλογές του ποιητή, χωρίς µεγάλες αποκλίσεις, χωρίς να ξαναγράψω τον Φορτουνάτο στην ελληνική, οδηγώντας τον αναγνώστη στην υποτίµηση ή υπερτίµηση της ποιητικής του τέχνης. Αντίθετα, επιχείρησα να µεταφέρω την ίδια δύναµη και ζωντάνια που αποπνέει το λατινικό πρωτότυπο -κι αυτό στην περίπτωση των ποιηµάτων αυτών δεν αποτελεί υπερβολή για τον Φορτουνάτο-, να ζωντανέψω το κείµενο σε µιαν άλλη γλώσσα, έτσι όπως κατά προσέγγιση θα το µετέφραζε ο ίδιος αν γνώριζε νέα ελληνικά. Σηµαντική δυσκολία είχαν οι στίχοι που ήταν τόσο πλούσιοι νοηµατικά, ώστε η µετάφρασή τους υπερέβαινε συλλαβικά κατά πολύ τον δεκαπεντασύλλαβο ή δεκαεν- 89

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΑΠΟ ΟΣΗ νεασύλλαβο στίχο. Στις περιπτώσεις αυτές προτιµήθηκε η απόδοση ενός λατινικού στίχου µε δύο νεοελληνικούς δεκαπεντασύλλαβους. Και το εγχείρηµα αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιµο, ιδιαίτερα στην περίπτωση του Appen. 19. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως αυτές των Carm. ΧΙ, 3, 14, 16, 18, 19, 24, προτιµήθηκε η απόδοση ενός λατινικού επίσης µε δύο νεοελληνικούς στίχους, από τους οποίους όµως ο πρώτος είναι οκτασύλλαβος -λειτουργεί σαν το πρώτο ηµιστίχιο ενός δεκαπεντασύλλαβου στίχου- ενώ ο δεύτερος είναι δεκαπεντασύλλαβος ο αναγνώστης σχεδόν δεν αντιλαµβάνεται τη µετρική αυτή διαφορά. Σε κάποιες περιπτώσεις παρατίθενται σηµειώσεις σχετικά µε τη νεοελληνική απόδοση, ώστε να γίνεται κατανοητή η µεταφραστική επιλογή από τον απαιτητικό αναγνώστη. Κατά κανόνα διατηρήθηκε και η ενεργητική ή η παθητική σύνταξη του ποιητή, καθώς και το ασύνδετο σχήµα που συχνά χρησιµοποιεί. Η χρήση του α' πληθυντικού αντί του α ενικού σε ρηµατικούς τύπους, ή του α' πληθυντικού της προσωπικής αντωνυµίας, φανερώνει σε κάποιες περιπτώσεις τον ίδιο τον ποιητή, πράγµα που µπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση αν δεν επισηµανθεί, όπως στην περίπτωση του Carm. ΧΙ, 19, στίχοι 7 και 8. Και σε αυτές τις περιπτώσεις η µετάφραση ακολουθεί το α ενικό πρόσωπο. Ιδιαίτερoς, όµως, ήταν ο προβληµατισµός σχετικά µε την «µετατροπή» των λατινικών κυρίων ονοµάτων που δηλώνουν πρόσωπο, στην ελληνική, καλύτερα, στο ελληνικό αλφάβητο. Παλιότερες προσπάθειες, σχετικά µε όσα κύρια ονόµατα εξελληνίστηκαν, µετέφραζαν στην ελληνική κάποια αγγλική, γαλλική ή γερµανική απόδοση του όρου, µε 90

Το Κείµενο και η Μεταφραστική Προσέγγιση αποτέλεσµα το ίδιο λατινικό όνοµα να αποτυπώνεται στα ελληνικά µε δύο ή περισσότερες γραφές. Στην παρούσα µελέτη προτιµήθηκε ο µεταγραµµατισµός των κυρίων ονοµάτων και η αντιστοιχία των ελληνικών φθόγγων µε αυτούς του λατινικού αλφαβήτου. Βασική αρχή για το εγχείρηµα αυτό στάθηκε η αντιστρεψιµότητα, η δυνατότητα δηλαδή να επανακτήσουµε το λατινικό κείµενο µεταγραµµατίζοντας, αντίστροφα, την ελληνική αποτύπωση. Όσο για τα λατινικά κύρια ονόµατα προσώπων, παραδίδονται από τις πηγές µε αρκετές παραλλαγές, µεταφέροντας ίσως τα λάθη των αντιγραφέων - εκδοτών ή/και τη φωνητική απόδοση των λατινικών ονοµάτων της εποχής. Γι αυτόν τον λόγο υιοθετήθηκε η γραφή που ο ίδιος ο Φορτουνάτος παραδίδει για όσα ιστορικά πρόσωπα περιέχονται στο έργο του για όλα τα άλλα κύρια ονόµατα προσώπων που αναφέρονται εδώ, υιοθετήθηκε υποχρεωτικά η µόνη ιστορική πηγή της εποχής, η Ιστορία των Φράγκων του Γρηγορίου της Τουρ. Με ελάχιστες αποκλίσεις, ως προς τονισµό, την εξελληνισµένη κατάληξη σε ος των αρσενικών, την σε η ελληνική κατάληξη των λατινικών θηλυκών σε is, και τη διατήρηση της προσωδίας µόνο στα κύρια ονόµατα της κλασικής λατινικής (αντιστοιχία -ō- µε -ω-, και -ē- µε -η-), ο αναγνώστης θα συναντήσει, γενικά, µια πιστή µεταφορά των λατινικών όρων στο ελληνικό αλφάβητο. Τέλος, για τα ονόµατα των τοπωνυµίων που συναντώνται στις µέρες µας, µεταφέρεται στα ελληνικά η σύγχρονη προφορά του όρου. Από αυτή, λοιπόν, την οπτική γωνία, τα ποιήµατα του Φορτουνάτου, αποκτούν έναν νέο χαρακτήρα, σε µια γλώσσα που ανακαλύπτει ξανά τον δυναµισµό της ανατρέχοντας στο 91

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΑΠΟ ΟΣΗ παρελθόν: ιαµβικός δεκαπεντασύλλαβος, ένας ρυθµός που ο αναγνώστης, χωρίς να έχει εντρυφήσει στη µετρική, µπορεί να απολαύσει. Η ποίηση του Φορτουνάτου µεταφέρεται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα και γίνεται προσιτή στο ευρύ κοινό ως βιβλιογραφική συµβολή για τον φοιτητή ή τον ειδικό που θέλει να γνωρίσει τον τελευταίο λατίνο ποιητή της κλασικής περιόδου και πρώτο του Μεσαίωνα, αλλά και ως προσφορά στον απλό αναγνώστη που αγαπά την ποίηση. 92

CARMINA

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΑΠΟ ΟΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟ i VIII, 5. Ad domnam Radegundem. Regali de stirpe potens Radegundis in orbe, Altera cui caelis regna tenenda manent, Despiciens mundum meruisti adquirere Christum, Et dum clausa lates, hinc super astra vides. 5 Gaudia terreni conculcas noxia regni, Ut placeas regi laeta favente polo. Nunc angusta tenes, quo caelos largior intres: Diffundens lacrimas, gaudia vera metes. Et corpus crucias, animam jejunia pascunt, 10 Solo quam dominus servat amore suus. 94

Carmina ΑΠΟ ΟΣΗ VIII, 5. Στη δέσϖοινα Ραδεγούνδη. Ρίζας βασιλικής απόγονε, για σένα Ραδεγούνδη Που η δύναµή σου απλώνεται σ όλη την οικουµένη, Άλλα βασίλεια µένουνε στον ουρανό ν αδράξεις. Τον κόσµο περιφρόνησες µα ο Χριστός το κέρδος! Κι έγκλειστη, µέσα στο κελλί, πάνω απ τ αστέρια βλέπεις. Του γήινου βασίλειου τις ηδονές τις πλάνες ii Καταφρονείς, για να µπορείς ταυτόχρονα ν αρέσεις Στο βασιλιά iii, και τ ουρανού παινέµατα να παίρνεις. ρόµους στενούς ακολουθείς στην αποµόνωσή σου, Στην πύλη την πλατύτερη του ουρανού να φτάσεις. Χύνοντας δάκρυα πολλά χαρές θα δρέψεις γνήσιες. Σταυρώνεται το σώµα σου, θρέφουν το πνεύµα οι νήστειες, Αυτό που ο Κύριος φυλά µε µόνη την αγάπη. 95