3. Τα γράµµατα και οι τέχνες Στη διάρκεια της στερης αρχαι τητας (4ος-6ος αι. µ.χ.) τρεις παράγοντες ρω- µαϊκή κρατική παράδοση, ελληνική παιδεία, χριστιανική πίστη είναι φανερ τι διαµ ρφωσαν βαθµιαία αλλά σταθερά το χαρακτήρα του Ανατολικο Ρωµαϊκο κράτους. Η παράλειψη εν ς απ τους τρεις αυτο ς παράγοντες καθιστά δ σκολη ως αδ νατη την καταν ηση της ιστορικής πραγµατικ τητας του Βυζαντίου.Μέσα σ αυτ το πλαίσιο αναπτ χθηκε ο πνευµατικ ς πολιτισµ ς της σ τερης αρχαι τητας, επηρεασµένος αφεν ς απ την ελληνορωµαϊκή πνευµατική παράδ οση και αφετέρου απ τα θεολογικά δ γµατα και τις λατρευτικές ανάγκες του Χρισ τιανισµο. 3.1 Η πνευµατική ανάπτυξη Η αξία της κλασικής παιδείας και η επίδραση της αρχαίας ελ ληνικής γραµµατείας κατά την περίοδο της στερης αρχαι τητας είναι έκδηλη τ σο στους λ γιους τους εµπνευσµένους απ το ελληνικ -εθνικ π νε µα σο και στους Πατέρες της Εκκλησίας. Στα πνευµατικά κέντρα της Ανατολής, πως ήταν η Αλεξάνδρεια, η Α- ντι χεια και η Αθήνα, προστέθηκε η νέα πρωτε ουσα της αυτοκρατορίας. Στα κέντρα αυτά καλλιεργήθηκε η φιλοσοφία και η ρητορική και εξελίχθηκε η χριστιανική σκέψη. Απ τα πρώτα βήµατά του το Ανατολικ κράτος καταν ησε την ανάγκη αποδοχής και υ- ποστήριξης της ελληνικής παιδείας. Αυτ γίνεται φανερ απ την απ φαση του αυτοκράτορα Κωνστάντιου να ιδρ σει στην Κωνσταντινο πολη βασιλική βιβλιοθήκη, η οποία περιελάµβανε και εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων βιβλίων. Εκεί εργάστηκαν καλλιγράφοι για την α- ντιγραφή παλαιών χειρογράφων, που συνέβαλαν µε το έργο τους στη διατήρηση της αρχαίας ελληνικής και ρωµαϊκής γραµµατείας. Η ελληνική παιδεία ενισχ θηκε απ τον αυτοκράτορα Θεοδ σιο Β µε την ίδρυση στην Κωνσταντινο πολη του Πανδιδακτηρίου (425 µ.χ.), του πρώτου κρατικο πανεπιστηµίου. Στην ίδρυσή του συνέβαλαν δ ο γυναίκες, η Αθηνα δα-ευδοκία και η Πουλχερία, σ ζυγος και αδελφή α- ντίστοιχα του Θεοδοσίου Β, που διέθεταν ελληνική παιδεία. Ο Ιουστινιαν ς, αν και έκλεισε τις φιλοσοφι- Μικρογραφία του παλαι τερου εικονογραφηµένου Ευαγγελίου (6ος αι.). Στην εικ να ο Ευαγγελιστής Μάρκος ενώ γράφει πάνω σ ένα ειλητάριο*. ίπλα του µια προσωποποίηση του υπαγορε ει το κείµενο και τον εµπνέει. (Καλαβρία, Αρχιεπισκοπή Rossano) 259
1. Ο φιλ σοφος Λιβάνιος σε λ γο του στρέφεται κατά των Χριστιανών που καταστρέφουν τους αρχαίους ναο ς... Εσ βέβαια δεν έβγαλες διαταγή να µένουν κλειστά τα ιερά και να µη συχνάζει κανένας σ αυτά και δεν απαγ ρεψες τη φωτιά και το λιβάνι και τις τιµές απ τα κάθε είδους θυ- µιάµατα. Οι µαυροφ ροι µως αυτοί που, ενώ τρώνε περισσ τερο και απ τους ελέφαντες... το κρ βουν αυτ... σο υπάρχει, βασιλιά, ο ν µος σου και είναι σε ισχ, ορµο ν επάνω στα ιερά µε ξ λα, πέτρες και σίδερα κι άλλοι χωρίς αυτά, µε τα χέρια και τα π δια. Έπειτα τα πάντα γίνονται λεία των κατοίκων της Μυσίας, αφο καταστραφο ν οι στέγες, κατεδαφιστο ν τα σπίτια, κοµµατιαστο ν τα αγάλµατα, αναποδογυριστο ν οι βω- µοί, ενώ οι ιερείς πρέπει να σωπαίνουν ή να πεθάνουν. Λιβάνιος, Προς Θεοδ σιον. Υπέρ των ιερών, 6. Μικρογραφία χειρογράφου (11ος αι.). Εικονίζονται δ ο απ τους µεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, εξαίρετοι φιλ σοφοι της εποχής τους, ο Γρηγ ριος Ν σσης και ο Γρηγ ριος Ναζιανζην ς. (Άγιο ρος, Μονή ιονυσίου) κές σχολές των Αθηνών, επειδή ήταν κέντρα της εθνικής-ειδωλολατρικής παιδείας, εντο τοις διατήρησε τη φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας και παράλληλα ενίσχυσε τις νοµικές σπουδές στο Πανδιδακτήριο. Πρέπει να επισηµάνουµε τι, α- νεξάρτητα απ το Πανδιδακτήριο, στο οποίο δε διδασκ ταν η θεολογία, ιδρ θηκε τον 5ο αι. µ.χ. και λειτο ργησε υπ την αιγίδα του πατριαρχείου θεολογική σχολή. Είναι φανερ τι υπήρχε διάκριση εξαρχής µεταξ των λογίων της «θ ραθεν» (= απ τη θ ρα, απ έξω) παιδείας, δηλαδή της ειδωλολατρικής, και της εκκλησιαστικής. Στην πρώτη οµάδα ανήκαν οι σπουδαίοι ρήτορες και φιλ σοφοι Λιβάνιος και Θεµίστιος καθώς και ο αυτοκράτορας Ιουλιαν ς 1. Στη δε τερη οι µεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι αποδέχθηκαν την αξία της ελληνικής παιδείας και παράλληλα µε τις εκκλησιαστικές τους υποχρεώσεις φρ ντισαν για την πνευµατική ανάπτυξη του λαο. Χαρακτηριστικά αναφέρουµε σ αυτή την οµάδα το Μ. Βασίλειο, το Γρηγ ριο Ναζιανζην, το Γρηγ ριο Ν σσης, τον Ιω. Χρυσ στοµο και το Συνέσιο τον Κυρηναίο. Οι ιστοριογράφοι της στερης αρχαι τητας α- ναζήτησαν τα πρ τυπά τους στους ιστορικο ς της κλασικής εποχής. Χρησιµοποίησαν την αττική διάλεκτο και έγραψαν σ γχρονη µε την εποχή τους ιστορία. Ο σπουδαι τερος είναι ο Προκ πιος, ο οποίος έζησε τους χρ νους του Ιουστινιανο και παρέδωσε σε τρία έργα την ιστορία της δράσης και της προσωπικής ζωής του µεγάλου αυτο αυτοκράτορα. Εκτ ς απ τους ιστορικο ς, ιστορικο περιεχο- µένου πονήµατα έγραψαν και άλλοι, οι οποίοι εξιστορο ν γεγον τα χι µ νο σ γχρονα µε την εποχή τους αλλά ξεκινώντας απ την κτίση του κ σµου. Αυτοί ονοµάζονται χρονογράφοι. Ο πιο γνωστ ς χρονογράφος του 6ου αιώνα είναι ο Ιωάννης Μαλάλας, ο οποίος εξιστορεί στη χρονογραφία του γεγον τα απ τη µυθική ιστορία των Αιγυπτίων έως και τη βασιλεία του Ιουστινιανο. 260
Ένα είδος ιστοριογραφίας που άρχισε να διαµορφώνεται αυτ ή την εποχή και έκτοτε αναπτ χθηκε ιδιαίτερα ήταν οι «Βίοι Αγίων». Οι συγγραφείς αυτών των έργων ήταν µοναχοί ή Πατέρες της Εκκλησίας, που σκοπ είχαν να προβάλουν το έργο και τη ζωή ενάρετων χριστιανών που αγία σαν.έγραψαν σε λαϊκή κυρίως γλώσσα και θέλησαν µε το συγγραφικ τους έ ργο να τονώσουν το θρησκευτικ συναίσθηµα του λαο. Ο πιο γνωστ ς εκπρ σωπος αυτο του είδους, τον 6ο αιώνα, ήταν ο Ιωάννης Μ σχος. 3.2 Η καλλιτεχνική ανάπτυξη Οι πρώτοι χριστιανοί αποστρέφονταν,τι είχε σχέση µε την ειδωλολατρία και ιδιαίτερα την ελληνική τέχνη, που εξυπηρετο σε πολ περισσ τερο απ οποιαδήποτε άλλη πνευµατική εκδήλωση τις ιδεολογικές και πρακτικές ανάγκες της λατρείας του αρχαίου ελληνορωµαϊκο κ σµου. Ήταν φυσικ, λοιπ ν, οι πρώτοι χριστιανοί να έρθουν αντιµέτωποι µε τους καλλιτεχνικο ς τρ πους έκφρασης των Εθνικών. Ωστ σο, η συνεχής επαφή µε την ελληνική παιδεία θα τους εξοικειώσει και µε την ελληνική τέχνη απ την οποία δανείστηκαν αρκετά εξωτερικά στοιχεία. Στην αρχή λ γοι περισσ τερο πρακτικοί που είχαν σχέση µε τις λατρευτικές ανάγκες της νέας θρησκείας συνέβαλαν στην αποδοχή της ελληνικής τέχνης. Η χριστιανική τέχνη των πρώτων αιώνων διακρίνεται σε δ ο φάσεις: την πρωτοχριστιανική τέχνη, δηλαδή την τέχνη των τριών πρώτων αιώνων, µέχρι την αναγνώριση του Χριστιανισµο ως ν µιµης θρησκείας (313 µ.χ.), και την παλαιοχριστιανική τέχνη, δηλαδή την τέχνη που δηµιουργήθηκε τους πρώτους αιώνες της ελε θερης ιστορικής πορείας του Χριστιανισµο (4ος-6ος αιώνας). Η πρωτοχριστιανική τέχνη. ιαµορφώθηκε στους χώρους λατρείας και ταφής των πρώτων Χριστιανών. Η θρησκευτική ζωή στην αρχή αναπτ χθηκε στο περιθώριο της νοµιµ τητας και στο µέτρο που δεν ενοχλο σε τον επίσηµο δηµ σιο βίο. Οι πρώτοι χώροι λατρείας ήταν οικήµατα πλο σιων χριστιανών, που υπήρχε η δυνατ τητα να γίνονται οι συναθροίσεις των πιστών. Οι Κατακ µβη διακοσµηµένη µε ζωγραφιστές παραστάσεις. Την περίοδο των διωγµών του Χριστιανισµο οι κατακ µβες ήταν οι χώροι που οι χριστιανοί τελο σαν τη λατρεία τους και έθαβαν τους νεκρο ς τους. (Ρώµη, Νέα κατακ µβη της Via Latina) 261
χώροι αυτοί ονοµάστηκαν εκκλησίες απ τον αρχαίο ελληνικ ρο. Η εσωτερική διακ σµησή τους αρχικά ήταν ταυτ σηµη µε τη διακ σµηση των ελληνιστικών ή ρωµαϊκών οικιών. Απ τα τέλη του 2ου αι. µ.χ. φαίνεται τι σταδιακά τα οικήµατα αυτά προσαρµ στηκαν στις ανάγκες της χριστιανικής λατρείας, δηλαδή ένα δωµάτιο δια- µορφώθηκε σε βαπτιστήριο και οι επιφάνειες των τοίχων διακοσµήθηκαν µε θέµατα σχετικά µε τη χριστιανική πίστη. Τα οικήµατα αυτά ιακ σµηση τ ξου κατακ µβης. Παριστάνεται µέσα σε µετάλλιο ο Χριστ ς ως είναι γνωστά µε το νοµα ευκτήριοι οίκοι*. Το «Καλ ς Ποιµήν». Είναι η δηµοφιλέστερη απεικ νιση του Χριστο µε έντονα ο ρα Ευρωπ στη Μεσοποταµία (230 µ.χ.). πιο χαρακτηριστικ δείγµα διατηρήθηκε στην συµβολικ χαρακτήρα. Πρ κειται για µια διώροφη οικία ελληνιστικο (Ρώµη, Κατακ µβη Αγίων Πέτρου και τ που που είχε διαρρυθµιστεί για να καλ ψει τις Μαρκελλίνου) ανάγκες της χριστιανικής λατρείας. Ανάµεσα στις αρχιτεκτονικές κατασκευές αυτής της περι δου συγκαταλέγονται οι υπ γειες σήραγγες, οι γνωστές κατακ µβες. Στις πλαϊνές πλευρές των σηράγγων λάξευαν θ λους ή σαρκοφ ά- γους, που τοποθετο σαν τους νεκρο ς. Συχνά οι κατακ µβες ήταν διακοσµηµένες µε τοιχογραφίες. Μεγάλο δίκτυο κατακοµβών έχει βρεθεί στη Ρώµη και στον ελλαδικ χώρο, στη Μήλο. Η εικονογράφηση των ευκτηρίων οίκων αλλά κυρίως των κατακ οµβών γιν ταν µε διακοσµητικά θέµατα προερχ µενα απ την ειδωλολ ατρική τέχνη, πως ψάρια, πτηνά, άνθη, ερωτιδείς, µάσκες κ.ά. ή απ ευαγγελικές και βιβλικές σκηνές ακ µα απ θέµατα που είχαν συµβολικ χαρακ τήρα για τους πρώτους χριστιανο ς, πως είναι η άγκυρα, το πλοίο, τα παγώνια, τα περιστέρια, το ψάρι, το αµπέλι και ακ µα ο Ορφέας µε τη λ ρα ή ο Καλ ς ποιµένας, που συµβ λιζαν το Χριστ. Η παλαιοχριστιανική τέχνη. Η κοσµική αρχιτεκτονική αυτής της περι δου ενδιαφέρθηκε για την κατασκευή ανακτ ρων και οικοδοµ ηµάτων κοινής ωφέλειας, πως λουτρών, δεξαµενών, υδραγωγείων, πανδοχείων κ.ά. Αντίθετα, η χριστιανική αρχιτεκτονική παρουσιάζει ανανεωµένη και εξελικτική πορεία, που οφείλεται στην προσπάθεια αφεν ς να καλ ψει τις λατρε υτικές α- νάγκες µεγαλ τερου αριθµο πιστών και αφετέρου να προβάλλει το δογµατικ και ιδεολογικ περιεχ µενο της νέας θρησκείας. Σ αυτή την περίοδο διακρίνουµε τρεις αρχιτεκτονικο ς τ πους: τη βασιλική, τα περίκεντρα κτήρια και τη βασιλική µε τρο λο. 262
Η ρωµαϊκή βασιλική ήταν ένα απλ, ορθογώνιας κάτοψης οικοδ µηµα, διαδεδοµένο σ ολ κληρη την αυτοκρατορία, που κάλυπτε δηµ σιες ανάγκες. Χρησίµευε για τις συνεδριάσεις δικαστηρίων ή άλλων συλλογικών οργάνων της ρω- µαϊκής πολιτείας. Το κτήριο αυτ εξελίχθηκε στην παλαιοχριστιανική βασιλική µε την προσθήκη ηµικυκλικής αψίδας στην ανατολική στενή πλευρά και δ ο σειρών κι νων παράλληλων προς τις µακρές πλευρές στο εσωτερικ. Οι κιονοστοιχίες αυτές χώριζαν το εσωτερικ σε τρία κλίτη, απ τα οποία το µεσαίο ήταν διπλάσιο σε πλάτος απ τα πλαϊνά. Στη δυτική πλευρά, που ήταν και η είσοδος, δηµιουργήθηκε απ τον 4ο αιώνα ένα εγκάρσιο κλίτος, που ονοµάζεται πρ ναος ή νάρθηκας και προοριζ ταν για τους κατηχο µενους. Ναοί του τ που της παλαιοχριστιανικής βασιλικής έχουν σωθεί σε ερείπια σε πολλά σηµεία της αυτοκρατορίας. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις παλαιοχριστιανικών βασιλικών που διατηρο νται µέχρι σήµερα είναι ο Άγιος Απολλινάριος στη Ραβέννα, ο Άγιος ηµήτριος και η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη κ.ά. Τα περίκεντρα ή κυκλικά κτήρια χρησίµευαν στην αρχή ως µαυσωλεία* ή βαπτιστήρια ή στέγαζαν τον τ πο που έγινε κάποιο θα µα. Είχαν ως στέγη κτιστ ηµισφαιρικ θ λο που έδινε διάσταση στον κατακ ρυφο άξονα του οικοδοµήµατος. ταν αργ τερα χρησιµοποιήθηκαν ως εκκλησίες προστέθηκε στα ανατολικά η αψίδα του Ιερο. Αυτής της εποχής σηµαντικά κυκλικά κτήρια είναι το µαυσωλείο του Θευδέριχου στη Ραβέννα, η Κάτοψη της βασιλικής της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη (5ος-6ος αι.). Είναι ο πιο χαρακτηριστικ ς αρχιτεκτονικ ς τ πος εκκλησίας της παλαιοχριστιανικής εποχής. Έχει πρ ναο και χωρίζεται σε τρία κλίτη. Η πρ σοψη του Αγίου Απολλιναρίου in Classe στη Ραβέννα (5ος-6ος αι.). Είναι τρίκλιτη βασιλική µε την αψίδα της κατασκευασµένη πάνω απ την κρ πτη*, που φυλασσ ταν το σκήνωµα του Αγίου Απολλιναρίου. εκκλησία του Αγίου Στεφάνου (Rotondo) στη Ρώµη, στην Ελλάδα η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Ροτ ντα) της Θεσσαλονίκης, η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινο πολη και του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα της εποχής του Ιουστινιανο. Η βασιλική µε τρο λο αποτελεί συνδυασµ των δ ο προηγουµένων αρχιτεκτονικών τ πων, που επιτυγχάνεται η σ ζευξη του οριζ ντιου κατά µήκος άξονα της βασιλικής µε τον κατακ ρυφο που δηµιουργεί η θολωτή στέ- 263
Άποψη της «ροτ ντας» του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη. Το κυκλικ αυτ κτίσµα την εποχή του Γαλέριου λειτο ργησε πιθανώς ως µαυσωλείο*. Γ ρω στα τέλη του 4ου αι. µετατράπηκε σε εκκλησία µε την προσθήκη κ γχης στην ανατολική πλευρά. γη. Ο συνδυασµ ς αυτ ς επιτε χθηκε µε την κατασκευή του µεγαλοπρεπέστερου µνηµείου της χριστιανικής λατρείας, του ναο «της του Θεο Σοφίας» στην Κωνσταντινο πολη. Το µνηµείο αυτ οικοδο- µήθηκε την εποχή του Ιουστινιανο σε µικρ χρονικ διάστηµα (532-537 µ.χ.) µε σχέδια των αρχιτεκτ νων Ανθέµιου απ τη Μίλητο και Ισίδωρου απ τις Τράλλεις της Μ. Α- σίας. Ο µεγάλος σε διαστάσεις τρο λος στηρίζεται στην ανατολική και δυτική πλευρά σε ηµικυκλικές κ γχες και στη β ρεια και ν τια πλευρά σε δ ο τ ξα που διαµορφώνονται πάνω απ τέσσερις κεντρικο ς πεσσο ς. Το αποτέλεσµα της αρχιτεκτονικής αυτής προσπάθειας είναι µεγαλειώδες και προκαλεί α- νάµεικτα συναισθήµατα θαυµασµο και δέους στον επισκέπτη του µνηµείου. Κάτοψη και τοµή του ναο «της του Θεο Σοφίας» στην Κωνσταντινο πολη. Λα- µπρ αρχιτεκτονικ έργο της εποχής του Ιουστινιανο. Συνδυάζει την ορθογώνια κάτοψη της βασιλικής µε τη θολωτή στέγη των περικέντρων κτηρίων (επάνω). Το εσωτερικ του ναο, πως είναι σήµερα (δεξιά). 264
Τα περισσ τερα απ τα µνηµεία αυτής της ε- ποχής διακοσµο νται εσωτερικά µε ψηφιδωτά ή τοιχογραφίες. Η ζωγραφική, και ιδιαίτερα η τέχνη του ψηφιδωτο, που έχει τις ρίζες της στους ελληνιστικο ς χρ νους, δηµιουργεί εξαίρετες συνθέσεις. Απ την αρχαι τητα επιβιώνει το ειδυλλιακ τοπίο και το πορτρέτο, βαθµιαία µως παρουσιάζονται νέοι καλλιτεχνικοί τρ ποι έκφρασης που είναι πιο κοντά στο πνε µα της χριστιανικής θρησκείας. Χαρακτηριστικά στοιχεία της παλαιοχριστιανικής ζωγραφικής είναι τα α- κ λουθα: το τοπίο αντικαθίσταται απ το χρυσ βάθος η αίσθηση του βάθους και της τρίτης διάστασης χάνεται η ανθρώπινη µορφή αποδίδεται µετωπικά µε µεγάλα µάτια και χωρίς γκο. Η κάπως αφ σικη στάση σκοπ έχει να προβάλει την πνευµατική υ- π σταση της µορφής. Κέντρα της αυτοκρατορίας, που καλλιεργήθηκε η τέχνη του ψηφιδωτο αυτή την εποχή, ή- ταν η Κωνσταντινο πολη, η Ραβέννα και η Θεσσαλονίκη. Σηµαντικά µνηµεία µε ψηφιδωτά παλαιοχριστιανικής τέχνης σώζονται σήµερα κυρίως στη Ραβέννα και στη Θεσσαλονίκη. Η γλυπτική, συνδυασµένη στη σκέψη των χριστιανών περισσ τερο µε την ειδωλολατρική λατρεία και τέχνη, δεν καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα κατά την στερη αρχαι τητα. Χρησιµοποιήθηκε σε περιορισµένο βαθµ ως διακοσµητική τέχνη αρχιτεκτονικών µελών, πως κιονοκράνων, γείσων, θωρακίων*, τέµπλων κ.ά., και στη διακ σµηση σαρκοφάγων. Απ τα λίγα δείγµατα της κοσµικής γλυπτικής σώζονται ανδριάντες αυτοκρατ ρων ή ανάγλυφα για τη διακ σµηση αναµνηστικών στηλών. Χαρακτηριστικά δείγµατα είναι το σ µπλεγµα της Τετραρχίας, κεφαλές των αυτοκρατ ρων, - πως του Μ. Κωνσταντίνου, Κωνστάντιου Β, Ιου- Ψηφιδωτ ς διάκοσµος του εσωτερικο του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (περ. 540-7). Στις πλαϊνές πλευρές της κ γχης διακρίνονται τα ψηφιδωτά µε τις αυτοκρατορικές ποµπές του Ιουστινιανο και της Θεοδώρας. Ψηφιδωτ ς διάκοσµος της κ γχης του ιερο του Αγίου Απολλιναρίου in Classe στη Ραβέννα (περ. 549) 265
Ψηφιδωτ απ το µαυσωλείο* της Γάλλας Πλακίδιας στη Ραβέννα (περ. 425). Παράσταση του Χριστο, ως Καλο Ποιµένος, ανάµεσα σε πρ βατα. Η Ραβέννα, µε τα αρχιτεκτονικά της µνηµεία και την εσωτερική τους δι ακ σµηση απ εξαίρετης τέχνης ψηφιδωτά, αποτελεί ένα µεγάλο καλλιτεχνικ κέντρο της παλαιοχριστιανικής περι δου. Ελεφανοστέινο πλακίδιο απ το δίπτυχο* Barberini. Παρουσιάζει έφιππο τον αυτοκράτορα, πιθαν τατα τον Ιουστινιαν, ως θριαµβευτή. (Παρίσι, Μουσείο Λο βρου) Ελεφαντοστέινος θρ νος του επισκ που Ραβέννας Μαξι- µιανο. Έργο της εποχής του Ιουστινιανο. (Ραβέννα, Αρχιεπισκοπικ µέγαρο) 266
λιανο, και τα ανάγλυφα που κοσµο σαν τη βάση της αναµνηστικής στήλης του Μ. Θεοδοσίου στον ιππ δροµο της Κωνσταντινο πολης. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο α- ναπτ χθηκε ιδιαίτερα η µικροτεχνία, δηλαδή η κατασκευή µικρών αντικειµένων απ χρυσ, ελεφαντοστ, πολ τιµους λίθους, πως και η υφαντική τέχνη, δηλαδή η κατασκευή χρυσοποίκιλτων και πολυτελών υφασµάτων. Κιον κρανο απ την Αγία Σοφία Κωνσταντινο πολης. Ο γλυπτ ς διάκοσµος των αρχιτεκτονικών µελών µοιάζει µε δαντέλα. Ψηφιδωτ ς διάσκοµος απ την πλαϊνή πλευρά της κ γχης του ιερο του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Παράσταση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και της συνοδείας τ ης. 267
ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Ποιες απ ψεις διατυπώνει ο εθνικ ς φιλ σοφος Λιβάνιος (π αράθεµα 1) για τη συµπεριφορά των χριστιανών ιερέων; Ποια πιστε ετε τι ήταν τα κίνητρα αυτής της συµπεριφοράς; 2. Κατά την στερη αρχαι τητα έγιναν σηµαντικές προσπάθειες διατήρηση ς και α- νάπτυξης της κλασικής παιδείας. Ποιοι και µε ποιες ενέργειές τους συνέβαλαν προς αυτή την κατε θυνση; 3. Ποια τέχνη ονοµάζεται πρωτοχριστιανική και ποια τα χαρακ τηριστικά της; 4. Με τη βοήθεια των εικ νων του βιβλίου να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής. ÚÌËÓÂ ÙÈÎfi apple Ó Î fiúˆó δίπτυχο (υπατικ ): δ ο πλακίδια πτυσσ µενα απ ελεφαντοστ µε ανάγλυφες παραστάσεις προσώπων. Ήταν αναµνηστικά του αξιώµατος της υπατείας. δ γµα: θεµελιώδης αρχή, το σ νολο των πεποιθήσεων µιας θρησκείας. ειλητάριο: επιµήκης και στενή λωρίδα περγα- µηνής που τυλιγ ταν γ ρω απ κυλινδρικ ξ λο και χρησιµοποιο νταν για την α- ναγραφή της Θείας Λειτουργίας. ευκτήριος οίκος: ο οίκος ο προορισµένος για προσευχή, ο να ς, η εκκλησία. θωράκιο: λίθινο, κυρίως µαρµάρινο, τµήµα χωρίσµατος εν είδει τοίχου µέχρι το ψος του στήθους. Ήταν διακοσµηµένο µε ανάγλυφες παραστάσεις και χρησίµευε ως χώρισµα του κυρίως ναο απ το Ιερ βή- µα. κρ πτη: υπ γεια θολωτή κατασκευή που χρησίµευε ως καταφ γιο και ως χώρος λατρείας απ τους πρώτους Χριστιανο ς. Συχνά χρησιµοποιήθηκε και ως χώρος ταφής. οβελίσκος: τετράεδρος ψηλ ς στ λος που α- πολήγει σε µικρή πυραµίδα. Συνήθως τον τοποθετο σαν στην είσοδο αιγυπτιακών ναών. Στάση του Νίκα: επαναστατική κίνηση των δήµων της Κωνσταντινο πολης κατά του αυτοκράτορα Ιουστιανιανο (532). Ονο- µάστηκε έτσι λ γω της προτροπής που κρα γαζαν οι επαναστάτες: «νίκα». 268