Η ελληνική επιστήμη μετά τον Αριστοτέλη

G. E. R. LLOYD Senior Tutor of King s College, Cambridge Η ελληνική επιστήμη μετά τον Αριστοτέλη Απόδοση στα ελληνικά: Πόπη Καρλέτσα E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρaκλειο 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας & Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391083-84, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr Σει ρα: ΙΣΤο ρια ΤΗΣ ΕΠι ΣΤΗ ΜΗΣ ΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ Σει ρασ: Κώ στας Γα βρό γλου Τί τλος πρω τοτύ που: Greek Science after Aristotle 1973: G. E. R. Lloyd 2003, για την ελ λη νι κή γλώσ σα: Πα νε πι στη μια κες Εκ ο σεις Κρη τησ Aπόδοση στα ελληνικά: Πόπη Kαρλέτσα Επιστημονική επιμέλεια: Γιάννης Χριστιανίδης Ηλεκτρονική σχεδίαση σχημάτων: Ιωάννα Λιαδάκη Ε κτύ πω ση βιβλιοδεσία: Γ. Αργυροπουλοσ επε Σχε δί α ση εξω φύλ λου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN 978-960-524-247-3

Π ε ρ ι ε χ ο μ ε ν α Κατάλογος σχημάτων....................................... 8 Χρονολογικός πίνακας...................................... 9 Πρόλογος............................................... 11 Χάρτης................................................. 14 Κεφάλαιο 1 Ελληνιστική επιστήμη: το κοινωνικό πλαίσιο......... 15 Κεφάλαιο 2 Το Λύκειο μετά τον Αριστοτέλη................... 23 Κεφάλαιο 3 Επικούρειοι και Στωικοί......................... 37 Κεφάλαιο 4 Μαθηματικά της ελληνιστικής εποχής.............. 51 Κεφάλαιο 5 Aστρονομία της ελληνιστικής εποχής............... 73 Κεφάλαιο 6 Bιολογία και ιατρική της ελληνιστικής εποχής........ 97 Κεφάλαιο 7 Εφαρμοσμένη μηχανική και τεχνολογία............ 115 Κεφάλαιο 8 Πτολεμαίος................................. 139 Κεφάλαιο 9 Γαληνός.................................... 163 Κεφάλαιο 10 Η παρακμή της αρχαίας επιστήμης................ 183 Επιλεγμένη βιβλιογραφία.................................. 211 Επίμετρο: Πρόσφατη βιβλιογραφία........................... 217 Ευρετήριο.............................................. 227

8 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ 1 Εφαρμογή της μεθόδου της εξάντλησης 59 2 Αρχιμήδους, Περί σφαίρας και κυλίνδρου Ι 42-43 63 3 Υπολογισμός της περιφέρειας της Γης από τον Ερατοσθένη 69 4 Κωνικές τομές 71 5 Επικυκλική κίνηση 83 6 Έκκεντρη κίνηση 83 7 Ισοδυναμία έκκεντρης και επικυκλικής κίνησης 85 8 Εξήγηση της ανισομέρειας των εποχών με βάση το μοντέλο των εκκέντρων 85 9 Εξήγηση της ανάδρομης κίνησης των πλανητών με βάση το επικυκλικό μοντέλο 87 10 Απλή διόπτρα 89 11 Η διόπτρα του Ήρωνος 89 12 Η μετάπτωση των ισημεριών 91 13 Η έλλειψη ως ειδική περίπτωση επικυκλικής κίνησης 95 14 Καταπέλτης 122 15 Κοχλίας του Αρχιμήδους 125 16 Διπλό πιεστήριο κοχλία 126 17 Πυροσβεστική αντλία του Κτησιβίου 126 18 Κλεψύδρα σταθερής στήλης 126 19 Τέλεση σπονδών σε βωμό 128 20 Θύρες ναού που ανοιγοκλείνουν αυτόματα 128 21 Η σφαίρα του Ήρωνος περιστρέφεται από τον ατμό 129 22 Υδρόμυλος 131 23 Μύλος τύπου Πομπηίας 133 24 Χειροκίνητος τροχός για τη λειτουργία γερανού 135 25 Χορδές σε κύκλο 145 26 Σφαιρικός αστρολάβος 146 27 Το πτολεμαϊκό μοντέλο για την εξήγηση της δεύτερης ανωμαλίας της Σελήνης 147 28 Η θεωρία της «διεύθυνσης» 149 29 Το πτολεμαϊκό μοντέλο για τους πλανήτες εκτός του Ερμή 150 30 Το πτολεμαϊκό μοντέλο για τον Ερμή 151 31 Η σχέση μεταξύ των πλανητών και του Ηλίου κατά τον Πτολεμαίο 152 32 Οι στοιχειώδεις αρχές της ανάκλασης στον Πτολεμαίο 159 33 Η μελέτη της διάθλασης από τον Πτολεμαίο 161 34 Η ροή του αίματος στην καρδιά κατά τον Γαληνό 181

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 9 Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Σ Π Ι Ν Α Κ Α Σ Αναφέρονται μόνον οι σημαντικότεροι επιστήμονες ώς την εποχή του Γαληνού (οι χρονολογίες μεταγενέστερων επιστημόνων σημειώνονται όταν γίνεται αναφορά στο έργο τους στο κεφάλαιο 10). Πολλές φορές δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς χρονολογίες γέννησης και θανάτου των αρχαίων επιστημόνων: όσες μας είναι γνωστές αναφέρονται σε παρένθεση. Διαφορετικά η ημερομηνία δίπλα στο όνομα ενός επιστήμονα είναι απλώς ενδεικτική της περιόδου κατά την οποία τοποθετείται το κυρίως έργο του. Επιστήμονες Σύγχρονα γεγονότα π.χ. Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης (384-322) 323 Θάνατος Μ. Αλεξάνδρου Θεόφραστος ο Ερέσιος (371-286) 304 Πτολεμαίος Α ο Σωτήρ βασιλεύς της Αιγύπτου Πραξαγόρας ο Κώος 300 Ευκλείδης 300 Επίκουρος ο Αθηναίος (341-270) Ζήνων ο Κιτιεύς (335-263) Στράτων ο Λαμψακηνός 290 285 Πτολεμαίος Β ο Φιλάδελφος συμβασιλεύς Κλεάνθης ο Άσσιος (331-232) Αρίσταρχος ο Σάμιος 275 Κτησίβιος ο Αλεξανδρεύς 270 Ηρόφιλος ο Χαλκηδών 270 269 Ο Ιέρων Β τύραννος των Συρακουσών Ερασίστρατος ο Κείος 260 246 Πτολεμαίος Γ ο Ευεργέτης βασιλεύς Αρχιμήδης ο Συρακούσιος (287-212) Χρύσιππος ο Σολεύς (280-207) Ερατοσθένης ο Κυρηναίος 225 221 Πτολεμαίος Δ ο Φιλοπάτωρ βασιλεύς 216 Μάχη των Καννών

10 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Απολλώνιος ο Περγαίος 210 Φίλων ο Βυζάντιος 200 Σέλευκος ο εκ Σελευκείας 150 Ίππαρχος ο Νικαεύς 135 Ποσειδώνιος ο Απαμεύς 80 Λουκρήτιος 60 Βιτρούβιος 25 212 Οι Ρωμαίοι καταλαμβάνουν τις Συρακούσες 168 Μάχη της Πύδνας 146 Η Ρώμη καταστρέφει την Καρχηδόνα και την Κόρινθο 145 Πτολεμαίος Η ο Ευεργέτης Β ο επονομαζόμενος Φύσκων 133 Το βασίλειο της Περγάμου κληροδοτείται στη Ρώμη 86 Ο Σύλλας λεηλατεί την Αθήνα 48 Πόλεμος της Αλεξάνδρειας 31 Ναυμαχία του Ακτίου Στράβων ο εξ Αμασείας 10 Κέλσος 40 Ήρων ο Αλεξανδρεύς 60 Μενέλαος ο Αλεξανδρινός 95 Ρούφος ο Εφέσιος 100 Σωρανός ο Εφέσιος 120 Πτολεμαίος 150 Γαληνός 180 μ.χ. 37-37 Βασιλεία του Τιβερίου 79-79 Βασιλεία του Βεσπασιανού 117-117 Βασιλεία του Τραϊανού 117-138 Βασιλεία του Αδριανού 138-161 Βασιλεία Αντωνίνου Πίου 161-180 Βασιλεία Μάρκου Αυρηλίου

Πρόλογος Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί συνέχεια του πονήματός μου Αρχαία Ελληνική Επιστήμη: Από τον Θαλή ώς τον Αριστοτέλη. 1 Αρκετά από τα προκαταρκτικά ζητήματα στα οποία αναφέρθηκα σε εκείνη την πρώτη μελέτη ισχύουν και εδώ. Πρώτα-πρώτα, η επιστήμη είναι μια σύγχρονη κατηγορία, χωρίς αντίστοιχο στην αρχαιότητα. Δεν υπάρχει στην αρχαία ελληνική ή στη λατινική γλώσσα όρος ακριβώς ισοδύναμος με τη δική μας «επιστήμη». Μεταξύ των όρων με τους οποίους οι αρχαίοι περιέγραφαν αυτό που εμείς θα αποκαλούσαμε το επιστημονικό τους έργο συγκαταλέγονται, π.χ., η «περί φύσεως ιστορία» (μελέτη της φύσης), η «φιλοσοφία» (αγάπη της σοφίας), η «θεωρία» (θεωρητική ενατένιση, στοχασμός) και η «επιστήμη» (γνώση), και οι διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς αντιλαμβάνονταν με πολύ διαφορετικό τρόπο τη φύση, τους σκοπούς και τις μεθόδους της έρευνάς τους. Έτσι, πολλά από όσα γνωρίζουμε ως πρώιμη αρχαία ελληνική επιστήμη εντάσσονται στη φιλοσοφία και αυτό ισχύει, αν και σε μικρότερο βαθμό, και για την περίοδο μετά τον Αριστοτέλη. Οι ελληνιστικοί 2 φιλόσοφοι θεωρούν τη «φυσική» ως έναν από τους τρεις κλάδους της φιλοσοφίας, μαζί με τη «λογική» και την 1 G. E. R. Lloyd, Early Greek Science: Thales to Aristotle, Chatto & Windus, 1973. Ελληνική μετάφραση: Αρχαία Ελληνική Επιστήμη. Από τον Θαλή ώς τον Αριστοτέλη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005. 2 ο όρος ελληνιστικός χρησιμοποιείται συνήθως για την περίοδο που αδρομερώς εκτείνεται από τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.χ.) ώς την πτώση της δυναστείας των Πτολεμαίων και την προσάρτηση της Αιγύπτου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (30 π.χ.).

12 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ηθική» και η συνηθέστερη αιτιολόγηση για την ενασχόληση με τη μελέτη της φύσης είναι φιλοσοφικής τάξεως, ότι δηλαδή είναι κάτι που συμβάλλει στη σοφία. Ωστόσο, υπάρχουν άλλοι επιστήμονες, κυρίως μαθηματικοί και γιατροί, που είτε αγνοούν τη φιλοσοφία είτε διαχωρίζουν ρητά τη θέση τους από τους φιλοσόφους. Όπως και στο πρώτο μέρος της μελέτης, θα ασχοληθούμε τόσο με τις θεωρίες, τα προβλήματα και τις μεθόδους των επιμέρους επιστημονικών κλάδων που κίνησαν το ενδιαφέρον των αρχαίων συγγραφέων όσο και με τις αντιλήψεις τους σχετικά με τη φύση της επιστημονικής έρευνας καθαυτής. Οι πηγές που διαθέτουμε, λογοτεχνικές και στην περίπτωση της εφαρμοσμένης επιστήμης και τεχνολογίας αρχαιολογικές, είναι πολύ πιο πλούσιες σε σχέση με την περίοδο ώς τον Αριστοτέλη. Υπάρχουν, ασφαλώς, μεγάλα κενά στις πληροφορίες μας, ιδίως για ορισμένους από τους βιολόγους και αστρονόμους της ελληνιστικής εποχής. Ωστόσο, έχει διασωθεί ένα εκτενές σώμα κειμένων πάνω στα οποία μπορούμε να βασίσουμε τη μελέτη μας και στα οποία περιλαμβάνεται σημαντικό μέρος του έργου επιστημόνων όπως οι Αρχιμήδης, Πτολεμαίος και Γαληνός, καθώς και πολλών λιγότερο σημαντικών συναδέλφων τους. Η αντιμετώπιση αυτού του υλικού πρέπει αναγκαστικά να είναι εξαιρετικά επιλεκτική λόγω του εύρους του βιβλίου. Δεν είναι δυνατό να αναφερθούμε παρά σε πολύ μικρό ποσοστό των επιμέρους προβλημάτων και θεωριών των αρχαίων συγγραφέων. Μεγαλύτερη αναλογικά έμφαση θα δοθεί στις πληροφορίες που αφορούν τις αντιλήψεις τους σχετικά με τη φύση των ερευνών τους. Οι αποκλίνουσες και αντιτιθέμενες θεωρήσεις της επιστημονικής έρευνας καθαυτής, καθώς και οι διασυνδέσεις επιστήμης και φιλοσοφίας, επιστήμης και θρησκείας και επιστήμης και τεχνολογίας παρέχουν τις κεντρικές κατευθύνσεις της πραγμάτευσής μας, και με βάση αυτά κυρίως τα γενικά και θεμελιώδη θέματα επέλεξα το υλικό που θα εξετάσουμε. Στα πρώτα έξι κεφάλαια θα εστιάσουμε στην ελληνιστική περίοδο, και ειδικότερα στο έργο που επιτελέστηκε κατά τους δύο αιώνες μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη (322 π.χ.). Η συζήτηση των σχέσεων ανάμεσα στην επιστήμη και την τεχνολογία προϋποθέτει, ωστόσο, την εξέταση μεταγενέστερων στοιχείων. Δύο επιστήμονες του 2 ου αιώνα μ.χ., ο Πτολεμαίος και ο Γαληνός, είναι αρκετά σημαντικοί ώστε να αξίζει να τους αφιερώσουμε ξεχωριστά κεφάλαια. Ένα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται συνοπτικά σε ορισμένους μεταγενέστερους συγγραφείς και στην ανάλυση κάποιων από τις δυσκολίες που εγείρει το ζήτημα της παρακμής της αρχαίας επιστήμης. Ευχαριστώ τους φίλους και συναδέλφους από διάφορους χώρους που είχαν τη γενναιοδωρία να βοηθήσουν και να προσφέρουν τις συμβουλές τους. Ο δρ. J. G. Landels, ο δρ. V. A. Nutton, ο δρ. R. Sibson και ο κ. K. D. White διάβασαν και σχολίασαν επιμέρους κεφάλαια. Διδάχθηκα πολλά για τα ιατρικά θέματα από τον πατέρα μου, δρ. W. E. Lloyd. Τόσο ο καθηγητής M. Ι. Finley όσο και ο κ. A. C. Reynell διάβασαν τα χειρόγραφα του βιβλίου και βελτίωσαν σε πολλά σημεία τόσο το ύφος όσο και το περιεχόμενό του. Ιδιαίτερα στον καθηγητή Finley, που για άλλη μια φορά στάθηκε σύμβουλός μου σε όλες τις φάσεις της συγγραφής του βιβλίου, οφείλω πάρα πολλά. Είμαι ευτυχής που μου δίνεται εδώ η ευκαιρία να εκφράσω τη βαθιά ευγνωμοσύνη μου για τη συνδρομή τους. G.E.R. L.

Καρχηδόνα Ι Τ Α Λ Ι Α Ρώμη ΣΙΚΕΛΙΑ Συρακούσες ΕΛΛΑΣ Κυρήνη ΚΡΗΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Βυζάντιον Χαλκηδόνα Νίκαια Στάγειρα Λάμψακος Άσσος ΛΕΣΒΟΣ Πέργαμος Ερεσός Σμύρνη Κάρυστος Έφεσος Πέργη Αθήνα Μίλητος Ήλις Κόρινθος Σπάρτη AΙΓΙΝΑ Απολλωνία Κνίδος ΚΩΣ Λίνδος ΡΟΔΟΣ ΣΑΜΟΣ Π Ο Ν Τ Ο Σ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Αλεξάνδρεια ΚΥΠΡΟΣ Νείλος Αμάσεια Κύτιον Συήνη Απάμεια Γέρασα Ευφράτης Τίγρης Σελεύκεια 14 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

1 Ελληνιστική επιστήμη: το κοινωνικό πλαίσιο Οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου προκάλεσαν εκ θεμελίων ανακατατάξεις στον ελληνικό κόσμο. Με την αυτοκρατορία του έθεσε μια αχανή έκταση υπό ενιαία αρχή και, παρ όλο που η ενότητα αυτή δεν διατηρήθηκε μετά τον θάνατό του το 323 π.χ., οι κατακτήσεις του άλλαξαν διά παντός το επιχειρησιακό εύρος της πολιτικής και στρατιωτικής δράσης των αρχαίων Ελλήνων. Αν η ιστορία του 5 ου και του 4 ου αιώνα π.χ. είναι σε μεγάλο βαθμό η διαπάλη ανάμεσα στις πόλεις-κράτη της ηπειρωτικής Ελλάδας για την ηγεμονία, το θέατρο της πολιτικής του 3 ου αιώνα π.χ. εκτείνεται πολύ πέρα από τα σύνορα των ελληνόφωνων λαών. Οι πόλεις-κράτη διατήρησαν ώς ένα βαθμό την ανεξαρτησία τους, αλλά το κέντρο ισχύος μετατοπίστηκε από την Αθήνα και τη Σπάρτη στις πρωτεύουσες των βασιλείων που προέκυψαν μετά τη διαίρεση της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου από τους διαδόχους τους, τους Αντιγονίδες, τους Σελευκίδες και του Πτολεμαίους. Τα εδάφη που είχαν υπό τον έλεγχό τους τα βασίλεια αυτά ξεπερνούσαν κατά πολύ τα αντίστοιχα των πόλεων-κρατών του 5 ου και του 4 ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένης της Αθήνας, και οι προερχόμενες από αυτά πρόσοδοι δημιουργούσαν ένα πλεόνασμα πλούτου που μπορούσε να διατεθεί για τους σκοπούς ειρηνικούς ή στρατιωτικούς που επέλεγε ο κάθε ηγεμόνας. Το σημαντικότερο, για εμάς, από τα βασίλεια αυτά ήταν εκείνο των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο. Οι Πτολεμαίοι θεωρούνταν άσπλαχνοι όσον αφορά την εκμετάλλευση των εκτάσεων που εξουσίαζαν, αλλά, από την άλλη, υπήρξαν οι πιο ενθουσιώδεις προστάτες των τεχνών, της λογοτεχνίας, των ανθρωπιστικών σπουδών και της επιστήμης.

16 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Οι ιδεολογικές αλλαγές που συνόδευσαν τις μεταβολές στους συσχετισμούς πολιτικής ισχύος μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου είναι πιο δύσκολο να οριοθετηθούν. Ένα πρώτο στοιχείο είναι ότι τα όρια ανάμεσα στους Έλληνες και τους μη Έλληνες έγιναν πιο δυσδιάκριτα. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η έκταση του φαινομένου αυτού στη διάρκεια του 3 ου αιώνα π.χ. συχνά μεγαλοποιήθηκε στο παρελθόν. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος παρουσιάστηκε επανειλημμένα ως ο πρώτος μεγάλος διεθνιστής πολιτικός, ο πρώτος που επιχείρησε να ενώσει όχι απλώς τα κράτη, αλλά και τους λαούς του κόσμου. Ωστόσο, παρ όλο που είναι βέβαιο ότι επιθυμούσε τη συμμετοχή της περσικής αριστοκρατίας στη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας του μαζί με τους Μακεδόνες και, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, προσπάθησε να ενισχύσει αυτούς τους δεσμούς μέσω επιγαμιών, η υπόθεση ότι πρόθεσή του ήταν να επεκτείνει την πολιτική αυτή και σε άλλα κράτη μοιάζει σήμερα μάλλον αβάσιμη. Όσο για τα κίνητρά του, η απόφασή του να αντιμετωπίζει τους Πέρσες ισότιμα με τους Μακεδόνες μπορεί να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα πολιτικής σκοπιμότητας της ανάγκης να διευρυνθεί η βάση της επίλεκτης τάξης που ασκούσε την εξουσία χωρίς να ανάγεται σε κάποια υποθετική επιθυμία του να ενώσει την ανθρωπότητα. Εξάλλου, η αντίληψη ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινή την ανθρώπινη φύση δεν ήταν καν επινόηση του 3 ου αιώνα π.χ. οι ρίζες της ανάγονται στον 5 ο αιώνα π.χ. Ωστόσο, μια από τις συνέπειες των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου ήταν η σύσφιξη των πνευματικών και πολιτιστικών επαφών ανάμεσα σε Έλληνες και βαρβάρους και, πράγματι, μια διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων μπορεί να ανιχνευθεί στο έργο αρκετών συγγραφέων του 3 ου αιώνα π.χ. Παράλληλα, η ελληνιστική εποχή δεν ήταν πιο ειρηνική από προγενέστερες περιόδους, και το άγχος για την αβεβαιότητα του ανθρώπινου βίου αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο των σημαντικότερων φιλοσοφικών συστημάτων που αναπτύχθηκαν στη διάρκειά της. Τόσο η επικούρεια όσο και η στωική φιλοσοφία χαρακτηρίστηκαν, όχι άδικα, ως φιλοσοφίες διαφυγής. Ενώ στις ηθικές φιλοσοφίες του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη κεντρικό ρόλο κατείχε η θετική αντίληψη περί ευτυχίας, αμφότεροι οι Επικούρειοι και οι Στωικοί απέδιδαν μεγαλύτερη σημασία σε έναν αρνητικό στόχο, την απελευθέρωση από την αγωνία και τον φόβο. Και τα δύο φιλοσοφικά συστήματα της ελληνιστικής εποχής δίδασκαν ότι η ευτυχία δεν εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες. Ο σοφός δεν

1. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 17 επηρεάζεται από το εκ πρώτης όψεως κακό που μπορεί να του τύχει είναι ευτυχής ακόμη και όταν βασανίζεται. Το επιδιωκόμενο είναι η εσωτερική ηρεμία και κάθε δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένης όπως θα δούμε της μελέτης της φύσης, στρατεύεται σε αυτόν τον σκοπό. Οι κύριες πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές μεταβολές που σηματοδοτούν τη λεγόμενη ελληνιστική σε σχέση με την κλασική εποχή επηρέασαν ποικιλοτρόπως την εξέλιξη της επιστήμης. Ένα πρώτο και προφανέστερο γνώρισμα είναι ότι αντικείμενό μας δεν είναι πλέον μόνον η ελληνική επιστήμη, αλλά η επιστήμη του ελληνιστικού κόσμου. Ο Ζήνων, πατέρας της στωικής φιλοσοφίας, καταγόταν από το Κίτιο της Κύπρου, μια πόλη με ισχυρή πληθυσμιακή παρουσία του φοινικικού στοιχείου, και, ενώ είναι γεγονός ότι οι πηγές που αφήνουν να εννοηθεί πως ήταν και ο ίδιος φοινικικής καταγωγής είναι αμφίβολης αξιοπιστίας, είναι επίσης βέβαιο ότι πολλοί από τους οπαδούς της φιλοσοφίας του δεν ήταν Έλληνες. Ο Σέλευκος, ο μοναδικός, εξ όσων γνωρίζουμε, αστρονόμος που υιοθέτησε την ηλιοκεντρική θεωρία του Αριστάρχου του Σαμίου, ήταν Χαλδαίος ή Βαβυλώνιος και είχε γεννηθεί στη Σελεύκεια επί του Τίγρητος. Από τον 3 ο αιώνα π.χ. ενισχύεται ολοένα και περισσότερο η ώσμωση ανάμεσα στη βαβυλωνιακή και την ελληνική αστρονομία: τον αμέσως επόμενο αιώνα, ο Ίππαρχος, π.χ., είναι βέβαιο ότι είχε πρόσβαση στα βαβυλωνιακά αρχεία εκλείψεων τα οποία και χρησιμοποίησε εκτενώς. Ένα δεύτερο και σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κοινωνικού πλαισίου της ελληνιστικής επιστήμης είναι η διάδοση του θεσμού της βασιλικής προστασίας. Οι επιστήμες ή μάλλον ορισμένοι επιστήμονες είχαν σημαντική υποστήριξη, τόσο σε οικονομικό όσο και σε άλλα επίπεδα, από ορισμένους βασιλείς της ελληνιστικής εποχής, κυρίως τους Πτολεμαίους και τη δυναστεία των Ατταλιδών της Περγάμου. Χάρις, κυρίως, στους Πτολεμαίους, η Αλεξάνδρεια, που ιδρύθηκε το 331 π.χ., αναδείχθηκε γρήγορα στο σημαντικότερο κέντρο επιστημονικής έρευνας κατά τον 3 ο αιώνα π.χ. Δύο ιδρύματα, η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο, έδωσαν ώθηση στην εξέλιξη αυτή. Η Βιβλιοθήκη ήταν πιθανότατα δημιούργημα του Πτολεμαίου Α (του επονομαζόμενου Σωτήρος) ενώ ορισμένοι ιστορικοί τοποθετούν στη διάρκεια της βασιλείας του και την ίδρυση του Μουσείου, αν και συνήθως η τελευταία ανάγεται στις αρχές της βασιλείας του Πτολεμαίου Β (του Φιλαδέλφου) γύ-

18 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ρω στο 280 π.χ. Στα χνάρια της Ακαδημίας του Πλάτωνος και του Λυκείου του Αριστοτέλη, το Μουσείο ήταν μια κοινότητα λογίων που εργάζονταν, και ώς ένα βαθμό ζούσαν, μαζί: τα μέλη του Μουσείου συνέτρωγαν, όπως και τα μέλη της Ακαδημίας και του Λυκείου. Η διαφορά του Μουσείου ήταν, πρώτον, ότι δεν αποτελούσε τουλάχιστον όχι πρωτίστως εκπαιδευτικό ίδρυμα, αλλά είχε κατά βάση ερευνητικό προσανατολισμό και, δεύτερον, ότι ενώ η Ακαδημία και το Λύκειο ήταν αυτοσυντηρούμενα, το Μουσείο όπως και η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας συντηρούνταν εξ ολοκλήρου από τους Πτολεμαίους. Οι τελευταίοι όχι μόνον επωμίστηκαν τη δαπάνη για την ανέγερση της Βιβλιοθήκης, του Μουσείου και του συμπλέγματος συνοδευτικών κτιρίων τους που αποτελούσαν τμήμα των ανακτόρων της Αλεξάνδρειας, αλλά κατέβαλλαν παγίως μισθούς υπαλλήλων, μεταξύ άλλων και του ίδιου του Βιβλιοθηκαρίου, και επιχορηγήσεις σε άλλους λόγιους. Ο τομέας που επωφελήθηκε πρωτίστως από την πολιτιστική πολιτική των Πτολεμαίων δεν ήταν οι επιστήμες αλλά η λογοτεχνία, τόσο στο επίπεδο της συγγραφής πρωτότυπων έργων όσο και, ακόμη περισσότερο, της εμβριθούς μελέτης της λογοτεχνίας. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η φιλολογία, αν όχι η καθαυτό λογοτεχνική κριτική, έχει τις απαρχές της στην Αλεξάνδρεια. Αλλά και οι φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά αποκόμισαν κέρδος. Σε ορισμένες περιπτώσεις διακεκριμένοι επιστήμονες κατείχαν επίσημα αξιώματα. Έτσι, ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, στις ενασχολήσεις του οποίου συγκαταλέγονταν η γεωγραφία, τα μαθηματικά και η αστρονομία, καθώς και η ιστορία και η λογοτεχνική κριτική, χρημάτισε Βιβλιοθηκάριος στα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ. Σε άλλες περιπτώσεις η υποστήριξη των Πτολεμαίων δεν ήταν μόνον οικονομική. Όπως θα δούμε (σ. 97 κ. εξ.), από όλο τον αρχαίο κόσμο μόνο στην Αλεξάνδρεια επιχειρήθηκε με συστηματικό τρόπο η νεκροτομή ανθρώπων, και οι ανατόμοι που επιδόθηκαν σε αυτή, συγκεκριμένα ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδών και ο Ερασίστρατος ο Κείος, είχαν σίγουρα τη στήριξη των Πτολεμαίων. Στον πρόλογο του πρώτου Βιβλίου τού έργου του De medicina (Περί ιατρικής), ο Κέλσος αναφέρει ότι ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος είχαν στη διάθεσή τους πτώματα καταδίκων από τις κρατικές φυλακές για τις έρευνές τους. Αλλά, αν η υποστήριξη των Πτολεμαίων σε ορισμένα είδη επιστημονικής έρευνας αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός, τα κίνητρά τους παραμένουν

1. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 19 ανεξακρίβωτα. Μια περικοπή του Φίλωνος του Βυζαντίου είναι ώς ένα βαθμό διαφωτιστική για το φάσμα ερευνητικής εργασίας που υποστήριζαν και για τους λόγους που τους ωθούσαν σε αυτό. Στο έργο του Πολιορκητικά (Κεφ. 3), το οποίο συνέγραψε γύρω στο 200 π.χ., ο Φίλων αναφέρεται στην έρευνα γύρω από τα μηχανικά προβλήματα που συνδέονταν με την κατασκευή πολεμικών μηχανών. Αντιδιαστέλλει τις πρωτόγονες μεθόδους των προγενέστερων ερευνητών που βασίζονταν στη δοκιμή και στο λάθος με τις συστηματικές πειραματικές έρευνες των Αλεξανδρινών μηχανικών και, σχολιάζοντας τις επιτυχίες τους στον τομέα αυτό, παρατηρεί ότι «ελάμβαναν σημαντική ενίσχυση» από «βασιλείς που διψούσαν για δόξα και αγαπούσαν τις τέχνες». Ένα σημαντικό στοιχείο που προκύπτει σαφώς από την παραπάνω περικοπή είναι ότι οι Πτολεμαίοι υποστήριζαν περιστασιακά αυτό που σήμερα ονομάζουμε εφαρμοσμένη, αλλά και καθαρή, επιστήμη. Στον συγκεκριμένο τομέα, στον οποίο η θεωρητική γνώση μπορούσε να αξιοποιηθεί για την τελειοποίηση πολεμικών όπλων, η προώθηση της επιστημονικής έρευνας είχε ισχυρό πρακτικό αντίκρισμα. Εντούτοις, η έρευνα με τόσο άμεσες πρακτικές εφαρμογές αποτελούσε την εξαίρεση στον κανόνα και η αναφορά του Φίλωνος στη δόξα υπονοεί ότι οι πρακτικές παράμετροι δεν ήταν το μοναδικό κίνητρο, ακόμη και σε αυτή την περίπτωση. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό που κυρίως ωθούσε τους επιστήμονες να εγκατασταθούν και να εργαστούν στην Αλεξάνδρεια ήταν απλώς το κύρος που αποδιδόταν στην έρευνά τους. Πολλοί μορφωμένοι Έλληνες είχαν έστω μιαν ιδέα για τη διανοητική ικανότητα που απαιτεί η λύση ενός πολύπλοκου προβλήματος των μαθηματικών ή της φυσικής. Παρ όλο που μαθηματικοί όπως ο Αρχιμήδης ο Συρακούσιος και ο Απολλώνιος ο Περγαίος έγραφαν απευθυνόμενοι κυρίως στους άλλους μαθηματικούς, μερικές φορές αφιέρωναν τις πραγματείες τους σε σημαίνοντες αρχηγούς κρατών, σε κάποιες περιπτώσεις όχι μόνο για λόγους αβροφροσύνης, αλλά με τρόπο που δείχνει ότι προσδοκούσαν πως το έργο τους θα γινόταν κατανοητό. Οι Πτολεμαίοι προσπάθησαν να προσελκύσουν διακεκριμένους επιστήμονες στην Αλεξάνδρεια για τους ίδιους, λίγο-πολύ, λόγους που συνέλεγαν τα κείμενα των αριστουργημάτων της κλασικής λογοτεχνίας, δηλαδή για να προσδώσουν αίγλη στο όνομά τους. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, και άλλοι ηγεμόνες

20 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ της ελληνιστικής εποχής ακολούθησαν παρεμφερείς πολιτικές με παρεμφερή κίνητρα οι Ατταλίδες ήταν επίσης μανιώδεις συλλέκτες χειρογράφων για τη βιβλιοθήκη τους στην Πέργαμο, ενώ ίδρυσαν μουσεία σε πολλές πόλεις αν και οι Πτολεμαίοι μπορούσαν γενικά να υπερισχύσουν ή να πλειοδοτήσουν έναντι των ανταγωνιστών τους. Ο αντίκτυπος αυτής της αυξανόμενης βασιλικής προστασίας, αν και σημαντικός, δεν πρέπει να υπερτιμάται. Θα ήταν ασφαλώς λάθος να υποθέσουμε ότι όλοι οι επιστήμονες που αναφέρεται ότι εργάστηκαν στην Αλεξάνδρεια (και σε αυτούς περιλαμβάνονται σχεδόν όλα τα μεγάλα ονόματα της επιστήμης του 2 ου και 3 ου αιώνα π.χ.) επιχορηγούνταν από τους Πτολεμαίους. Επιπλέον, η υποστήριξη από τον εκάστοτε ηγεμόνα ενείχε ένα στοιχείο αβεβαιότητας. Οι τρεις πρώτοι Πτολεμαίοι υπήρξαν γενναιόδωροι στην ενίσχυση των επιστημών, αλλά πολλά μεταγενέστερα μέλη της δυναστείας επέδειξαν πολύ μικρότερη απλοχεριά, ενώ ορισμένοι (όπως ο Πτολεμαίος Η ο Φύσκων) αποθάρρυναν απροκάλυπτα τη διαμονή των επιστημόνων στην Αλεξάνδρεια. Το Μουσείο συνέχισε να λειτουργεί ώς τον 5 ο αιώνα μ.χ., αλλά η πορεία του, Η προεπισκόπηση όπως και των πολλών λιγότερο σημαντικών ιδρυμάτων που δημιουργήθηκαν κατά το πρότυπό του, είχε σκαμπανεβάσματα από γενιά γενιά. Ιδρύματα των όπως επόμενων το Μουσείο της Αλεξάνδρειας σελίδων βοήθησαν την επιστήμη, αφ ενός άμεσα, μέσω της οικονομικής ενίσχυσης που μπορούσαν να λαμβάνουν οι επιστήμονες, δεν και, είναι αφ ετέρου, διαθέσιμη έμμεσα, λειτουργώντας ως πόλοι έλξης για ομάδες επιστημόνων. Αλλά τα οικονομικά της επιστημονικής έρευνας ήταν σχεδόν εξίσου επισφαλή στην ελληνιστική όσο και στην κλασική περίοδο. Ακόμη και στην Αλεξάνδρεια του 3 ου αιώνα π.χ. εποχή μέγιστης ακμής του θεσμού της προστασίας της επιστήμης στον αρχαίο κόσμο η χορηγούμενη υποστήριξη ήταν περιορισμένης κλίμακας και αβέβαιου χαρακτήρα, όπως όφειλε να είναι κάθε ενίσχυση που εν τέλει εξαρτιόταν από τη γενναιοδωρία ενός ανθρώπου του ίδιου του βασιλιά. Πολλοί επιστήμονες δεν λάμβαναν καμία βοήθεια από πλούσιους προστάτες. Πολλοί από εκείνους που επιδίδονταν στην επιστημονική εργασία ήταν σίγουρα εύποροι. Π.χ., είναι βέβαιο ότι ο Αρχιμήδης προερχόταν από πλούσια οικογένεια με πολλές διασυνδέσεις: αναφέρεται ότι ήταν φίλος και συγγενής του Ιέρωνος, τυράννου των Συρακουσών. Από την άλλη, πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, από τους επιστήμονες στους οποίους θα αναφερθούμε στη συνέχεια βιοπορίζονταν, ή τουλάχιστον