Υπόθεση C-309/99 J. C. J. Wouters κ.λπ. κατά Algemene Raad van die Nederlandse Orde van Advocaten [αίτηση του Raad van State (Κάτω Χώρες) για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως] «Επαγγελματικός σύλλογος Εθνικός δικηγορικός σύλλογος Ρύθμιση της ασκήσεως επαγγέλματος από τον Σύλλογο Απαγόρευση επαγγελματικών συνεταιρισμών μεταξύ δικηγόρων και ορκωτών λογιστών Άρθρο 85 της Συνθήκης ΕΚ (νυν άρθρο 81 ΕΚ) Ένωση επιχειρήσεων Περιορισμός του ανταγωνισμού Δικαιολογητικοί λόγοι Αρθρο 86 της Συνθήκης ΕΚ (νυν άρθρο 82 ΕΚ) Επιχείρηση ή όμιλος επιχειρήσεων Άρθρα 52 και 59 της Συνθήκης ΕΚ (νυν, κατόπιν τροποποιήσεως, άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ) Δυνατότητα εφαρμογής Περιορισμοί Δικαιολογητικοί λόγοι» Προτάσεις του γενικού εισαγγελέα P. Léger της 10ης Ιουλίου 2001 Ι-1582 Απόφαση του Δικαστηρίου της 19ης Φεβρουαρίου 2002 Ι-1653 Περίληψη της αποφάσεως 1. Ανταγωνισμός Κοινοτικοί κανόνες Επιχείρηση Έννοια Δικηγόροι Εμπίπτει στην έννοια [Συνθήκη ΕΚ, άρθρα 85, 86 και 90 (νυν άρθρα 81 ΕΚ, 82 ΕΚ και 86 ΕΚ)] Ι -1577
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΥΠΟΘΕΣΗ C-309/99 2 Ανταγωνισμός Συμπράξεις Αποφάσεις ενώσεων επιχειρήσεων Έννοια Ρύθμιση για τον συνεταιρισμό μεταξύ δικηγόρων και άλλων ελευθερίων επαγγελμάτων, την οποία θέσπισε δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους Εμπίπτει στην έννοια Συνθήκη ΕΚ, άρθρο 85 (νυν άρθρο 81 ΕΚ)] 3. Ανταγωνισμός Συμπράξεις Προσβολή του ανταγωνισμού Απαγόρευση συνεταιρισμού μεταξύ δικηγόρων και ορκωτών λογιστών την οποία θέσπισε ο δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους Εκτίμηση σε σχέση με το συνολικό πλαίσιο της απαγορεύσεως Δικαιολογητικοί λόγοι Προσήκουσα άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος [Συνθήκη ΕΚ, άρθρο 85 1 (νυν άρθρο 81 1 ΕΚ)] 4. Ανταγωνισμός Δεσπόζουσα θέση Συλλογική δεσπόζουσα θέση Εννοια Δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους Δεν εμπίπτει στην έννοια [Συνθήκη ΕΚ, άρθρο 86 (νυν άρθρο 82 ΕΚ)] 5. Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων Ελευθερία εγκαταστάσεως Ελεύθερη παροχή υπηρεσιών Διατάξεις της Συνθήκης Πεδίο εφαρμογής Μη δημοσίας φύσεως διατάξεις ρυθμίζουσες συλλογικώς τη μη μισθωτή εργασία και την παροχή υπηρεσιών Εμπίπτουν στην έννοια [Συνθήκη ΕΚ, άρθρα 52 και 59 (νυν, κατόπιν τροποποιήσεως, άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ)] 6 Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων Ελευθερία εγκαταστάσεως Ελεύθερη παροχή υπηρεσιών Περιορισμοί Απαγόρευση συνεταιρισμού μεταξύ δικηγόρων και ορκωτών λογιστών που θέσπισε ο δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους Δικαιολογητικοί λόγοι Προσήκουσα άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος [Συνθήκη ΕΚ, άρθρα 52 και 59 (νυν, κατόπιν τροποποιήσεως, άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ)] 1. Οι δικηγόροι ασκούν οικονομική δραστηριότητα και, επομένως, αποτελούν επιχειρήσεις κατά την έννοια των άρθρων 85,86 και 90 της Συνθήκης (νυν άρθρων 81 ΕΚ, 82 ΕΚ και 86 ΕΚ), χωρίς ο περίπλοκος και τεχνικός χαρακτήρας των υπηρεσιών που παρέχουν και το γεγονός ότι η άσκηση του επαγγέλματος τους ρυθμίζεται να μπορούν να μεταβάλουν το συμπέρασμα αυτό. Συγκεκριμένα, οι δικηγόροι παρέχουν, έναντι αμοιβής, υπηρεσίες νομικής αρωγής συνιστάμενες στην προετοιμασία γνωμοδοτήσεων, συμβάσεων ή άλλων πράξεων, καθώς και στην εκπροσώπηση και υπεράσπιση ενώπιον των δικαστηρίων. Επιπλέον, αναλαμβάνουν τους χρηματοοικονομικούς κινδύνους που σχετίζονται με την άσκηση των δραστηριοτήτων αυτών, διότι, σε περίπτωση ανισορροπίας μεταξύ εξόδων και εσόδων, ο ίδιος ο δικηγόρος καλείται να υποστεί τα διαχειριστικά ελλείμματα. (βλ. σκέψεις 48-49) Ι -1578
WOUTERS κ.λπ. 2. Ένας δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους, όταν εκδίδει μια ρύθμιση για την απαγόρευση συνεταιρισμού μεταξύ δικηγόρων και άλλων ελευθερίων επαγγελμάτων, δεν εκπληρώνει ούτε κοινωνική αποστολή στηριζόμενη στην αρχή της αλληλεγγύης, ούτε κάνει χρήση προνομίων που συνιστούν τυπικά γνωρίσματα της δημοσίας εξουσίας. Είναι όργανο επιφορτισμένο με τη ρύθμιση του επαγγέλματος, η άσκηση του οποίου συνιστά εξάλλου οικονομική δραστηριότητα. Τέλος, δεν έχει σημασία το γεγονός ότι ο δικηγορικός σύλλογος διέπεται από δημοσίου δικαίου ρύθμιση. Συγκεκριμένα, το άρθρο 85 της Συνθήκης, σύμφωνα με το γράμμα του, εφαρμόζεται σε συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων και σε αποφάσεις ενώσεων επιχειρήσεων. Το νομικό πλαίσιο στο οποίο συνάπτονται οι συμφωνίες αυτές και λαμβάνονται οι αποφάσεις αυτές, καθώς και ο νομικός χαρακτηρισμός που δίνεται στο πλαίσιο αυτό από τις διάφορες εθνικές έννομες τάξεις δεν επηρεάζουν τη δυνατότητα εφαρμογής των κοινοτικών κανόνων ανταγωνισμού και, ιδίως, του άρθρου 85 της Συνθήκης. Το γεγονός ότι, αφενός, τα διοικητικά όργανα ενός δικηγορικού συλλόγου αποτελούνται αποκλειστικά από δικηγόρους, οι οποίοι εκλέγονται μόνον από μέλη του επαγγέλματος και ότι, αφετέρου, ο δικηγορικός σύλλογος, όταν εκδίδει πράξεις όπως η εν λόγω ρύθμιση, δεν υποχρεούται να λαμβάνει υπόψη κριτήρια δημοσίου συμφέροντος επιβεβαιώνει το συμπέρασμα ότι το άρθρο 85 της Συνθήκης (νυν άρθρο 81 ΕΚ) έχει εφαρμογή σε επαγγελματικό φορέα που έχει κανονιστικές εξουσίες. Επομένως, ρύθμιση περί επαγγελματικού συνεταιρισμού μεταξύ δικηγόρων και λοιπών ελευθερίων επαγγελμάτων, την οποία θέσπισε ο δικηγορικός σύλλογος πρέπει να θεωρηθεί ως απόφαση ληφθείσα από ένωση επιχειρήσεων, κατά την έννοια του άρθρου 85, παράγραφος 1, της Συνθήκης. (βλ. σκέψεις 58, 60-63, 65-66, 71, διατακτ. 1) Εξάλλου, η εν λόγω ρύθμιση, δεδομένης της επιρροής της στη συμπεριφορά των μελών του δικηγορικού συλλόγου στην αγορά νομικών υπηρεσιών, λόγω της απαγορεύσεως ορισμένων πολυκλαδικών επαγγελματικών συνεταιρισμών που συνεπάγεται, δεν είναι ξένη προς τη σφαίρα των οικονομικών συναλλαγών. 3. Η απαγόρευση των επαγγελματικών συνεταιρισμών μεταξύ δικηγόρων και ορκωτών λογιστών, όπως είναι αυτή που προβλέπει ρύθμιση που θέσπισε ο δικηγορικός συλλόγος κράτους μέλους, μπορεί να περιορίσει την παραγωγή και την τεχνική ανάπτυξη κατά την έννοια του Ι -1579
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΥΠΟΘΕΣΗ C-309/99 άρθρου 85, παράγραφος 1, στοιχείο β', της Συνθήκης (νυν άρθρου 81, παράγραφος 1, στοιχείο β', ΕΚ). Ωστόσο, όλες οι συμφωνίες επιχειρήσεων ή οι αποφάσεις ενώσεως επιχειρήσεων που περιορίζουν την ελευθερία δράσεως των μερών ή ενός από τα μέρη δεν εμπίπτουν οπωσδήποτε στην απαγόρευση του άρθρου 85, παράγραφος 1, της Συνθήκης. Συγκεκριμένα, για την εφαρμογή της διατάξεως αυτής σε συγκεκριμένη περίπτωση, πρέπει πρώτον να ληφθούν υπόψη το γενικό πλαίσιο στο οποίο ελήφθη η απόφαση περί ενώσεως των εν λόγω επιχειρήσεων ή στο οποίο αναπτύσσει τα αποτελέσματά της, και ιδίως οι στόχοι της, που συνδέονται εν προκειμένω με την αναγκαιότητα θεσπίσεως κανόνων περί οργανώσεως, προσόντων, δεοντολογίας, ελέγχου και ευθύνης, οι οποίοι παρέχουν την απαραίτητη εγγύηση ακεραιότητας και πείρας στους τελικούς αποδέκτες των νομικών υπηρεσιών και στην εύρυθμη λειτουργία της δικαιοσύνης. Επιβάλλεται στη συνέχεια να εξεταστεί αν τα εντεύθεν περιοριστικά του ανταγωνισμού αποτελέσματα είναι συνυφασμένα με την επιδίωξη των εν λόγω στόχων. Συναφώς, επιβάλλεται να ληφθεί υπόψη το ισχύον στο εν λόγω κράτος μέλος νομικό πλαίσιο, αφενός, για τους δικηγόρους και τον δικηγορικό σύλλογο, που αποτελείται από το σύνολο των εγγεγραμμένων ο' αυτό το κράτος μέλος δικηγόρων, και αφετέρου, για τους ορκωτούς λογιστές, αντιστοίχως. 'Ετσι, η ρύθμιση για τον συνεταιρισμό μεταξύ δικηγόρων και άλλων ελευθερίων επαγγελμάτων την οποία θέσπισε ένας φορέας όπως είναι ο δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους, δεν παραβιάζει το άρθρο 85, παράγραφος 1, της Συνθήκης, δεδομένου ότι ο φορέας αυτός ευλόγως θεώρησε ότι η εν λόγω ρύθμιση είναι αναγκαία για την προσήκουσα άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος, όπως είναι οργανωμένο στο οικείο κράτος μέλος. (βλ. σκέψεις 90, 97-98, 110, διατακτ. 2) 4. Ο δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους, καθότι δεν ασκεί οικονομική δραστηριότητα, δεν είναι επιχείρηση κατά την έννοια του άρθρου 86 της Συνθήκης (νυν άρθρο 82 ΕΚ). Δεν μπορεί εξάλλου να χαρακτηριστεί ως ομάδα επιχειρήσεων κατά την έννοια της εν λόγω διατάξεως, εφόσον οι εγγεγραμμένοι στο κράτος μέλος δικηγόροι δεν συνδέονται επαρκώς μεταξύ τους ώστε να ακολουθούν ενιαία γραμμή δράσεως στην αγορά, η οποία συνεπάγεται την κατάργηση των ανταγωνιστικών μεταξύ τους σχέσεων. Το επάγγελμα του δικηγόρου χαρακτηρίζεται, πράγματι, από μικρό βαθμό συγκεντρώσεως, είναι ανομοιογενές και το χαρακτηρίζει έντονος εσωτερικός ανταγωνισμός. Ελλείψει επαρκών διαρθρωτικών δεσμών μεταξύ τους, οι δικηγόροι δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι κατέχουν συλλογική δεσπόζουσα θέση Ι -1580
WOUTERS κ.λπ. κατά την έννοια του άρθρου 86 της Συνθήκης. (βλ. σκέψεις 112-114) 5. Η τήρηση των άρθρων 52 και 59 της Συνθήκης (νυν, κατόπιν τροποποιήσεως, άρθρων 43 ΕΚ και 49 ΕΚ) επιβάλλεται και για τις μη δημοσίας φύσεως διατάξεις, με τις οποίες ρυθμίζεται συλλογικά η μη μισθωτή εργασία και η παροχή υπηρεσιών. Συγκεκριμένα, η κατάργηση, μεταξύ των κρατών μελών, των εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων και στην ελεύθερη παροχή υπηρεσιών θα μπορούσε να διακυβευθεί αν η κατάργηση των φραγμών κρατικής προελεύσεως εξουδετερωνόταν από εμπόδια προερχόμενα από την άσκηση της νομικής αυτονομίας ενώσεων ή οργανισμών μη διεπομένων από το δημόσιο δίκαιο. 6. Μια εθνική ρύθμιση, όπως είναι ρύθμιση για τον συνεταιρισμό μεταξύ δικηγόρων και άλλων ελευθερίων επαγγελμάτων, την οποία θέσπισε ένας δικηγορικός σύλλογος κράτους μέλους, και η οποία απαγορεύει τον επαγγελματικό συνεταιρισμό μεταξύ δικηγόρων και ορκωτών λογιστών, δεν αντίκειται στα άρθρα 52 και 59 της Συνθήκης (νυν, κατόπιν τροποποιήσεως, άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ), δεδομένου ότι αυτός ο επαγγελματικός συνεταιρισμός θεωρήθηκε ευλόγως αναγκαίος για την προσήκουσα άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος, όπως είναι οργανωμένο στο οικείο κράτος μέλος. (βλ. σκέψη 120) (βλ. σκέψη 123, διατακτ. 4) Ι -1581