Το Οικονομικό «Περιβάλλον» Ζήτησης και Προσφοράς Διατροφικών Προϊόντων στην Ελλάδα Γ. Γεωργακόπουλος 1, Ι. Σωτηρόπουλος 2, Κ. Φράγκος 3, Χρ.

Το Οικονομικό «Περιβάλλον» Ζήτησης και Προσφοράς Διατροφικών Προϊόντων στην Ελλάδα Γ. Γεωργακόπουλος 1, Ι. Σωτηρόπουλος 2, Κ. Φράγκος 3, Χρ. Φράγκος 4 1 The Faculty of Economics and Business, University of Amsterdam, Netherlands. 2 Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Ελλάδα. 3 Centre of Gastroenterology & Clinical Nutrition, University College London, U.K. 4 Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Ελλάδα. 1 g.georgakopoulos@uva.nl, 2 sotiropoulosioan@yahoo.gr, 3 constantinos.frangos.09@ucl.ac.uk, 4 cfragos@teiath.gr Περίληψη Στην εργασία αυτή περιγράφεται το οικονομικό «περιβάλλον» Α) ζήτησης, και Β) προσφοράς διατροφικών προϊόντων στην Ελλάδα μεταπολεμικά από «μακροσκοπική» άποψη. Το οικονομικό «περιβάλλον» ζήτησης και προσφοράς διατροφικών προϊόντων έχει επιδράσει σημαντικά στη μορφή εμπορίου και έχει καθορίσει τις συνθήκες εξέλιξης της εφοδιαστικής αλυσίδας στην Ελλάδα και σ αυτή την εργασία περιγράφεται υπό οπτική γωνία α) φυσική, β) τεχνική, γ) βιολογική, και δ) κοινωνικο-οικονομική. Ο σύγχρονος καταναλωτής διατρέφεται σε τεχνολογικά προηγμένο περιβάλλον, συνήθως εκτός οικίας, έχει ελάχιστο χρόνο και πολλές φορές προβλήματα υγείας που απορρέουν από κακή διατροφή. Ανήκει στην κοινωνία της αφθονίας, σε μικρή «πυρηνική» οικογένεια και όχι στην παραδοσιακή πατριαρχική της δεκαετίας 50, που ζούσε σε χωριά, χωρίς πόσιμο νερό εντός οικίας και ηλεκτρικό ρεύμα και κατανάλωνε κυρίως αγροτικά προϊόντα. Διατρέφεται με βιομηχανικά προϊόντα διεθνούς προέλευσης, που διαφημίζονται σε τύπο, τηλεόραση έως και internet, τα προμηθεύεται από την «αλυσίδα ψύχους» και το super market, συσκευασμένα, τυποποιημένα, ενώ η αυτοκατανάλωση έχει ελαχιστοποιηθεί. Τα στοιχεία της έρευνας προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών και τους Εθνικούς Λογαριασμούς της Ε.Σ.Υ.Ε. (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας) και έρευνες πεδίου, ενώ η επεξεργασία τους γίνεται με το πρόγραμμα Excel και τη συνάρτηση «χαρακτηρισμού των προτύπων». Λέξεις Kλειδιά: Διατροφικές δαπάνες, ζήτηση και προσφορά, διατροφικά πρότυπα PROCEEDINGS 1

1. Επισκόπηση βιβλιογραφίας Στην Ελληνική, όπως και στη διεθνή οικονομική βιβλιογραφία, η κυριαρχούσα τάση ερμηνείας της καταναλωτικής (και της διατροφικής) συμπεριφοράς υπακούει στην κλασική άποψη «εισόδημα-τιμές». Όλες οι σχετικές εργασίες στην Ελλάδα προσπαθούν να εξηγήσουν τη διατροφική συμπεριφορά και τις αλλαγές τους υπ αυτό το πρίσμα. Οι εργασίες αυτές στηρίζονται σε στοιχεία Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισμών (όπου διερευνάται η επίδραση και άλλων παραγόντων, συνήθως γεωγραφικών και δημογραφικών) ή Εθνικών Λογαριασμών, σε αναλογία (περίπου) 1 / 1, με λίγο περισσότερες αυτές των Ε.Ο.Π. Σε όλες, σχεδόν, αυτές τις εργασίες γίνεται προσπάθεια και περιγραφής αλλά και ερμηνείας ταυτόχρονα των διατροφικών συμπεριφορών και των αλλαγών τους. Για την περιγραφή χρησιμοποιούνται, κυρίως, ποσοστά, και για την ερμηνεία συναρτήσεις (γραμμική, λογαριθμική, ημιλογαριθμική) παλαιότερα, και συστήματα (Rotterdam, AIDS κ.ά.) πρόσφατα. 2. Εισαγωγή Η κλασική άποψη «εισόδημα-τιμές» αποτελεί αφετηρία και αυτής της εργασίας, στην οποία, εξ άλλου, επιχειρείται να αναπτυχθεί ένας κατ αρχήν προβληματισμός σχετικά με τις φυσικές, τεχνικές, κοινωνικές, και βιο-ιατρικές εξελίξεις και μεταβολές, και την επίδρασή τους στη διατροφική συμπεριφορά. Η οικονομετρική τους, όμως, εκτίμηση με ποσοτικές μεθόδους προϋποθέτει τον προσδιορισμό, και οριοθέτηση αυτών των ιδίων, των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων μεταξύ τους. Κι αυτό γιατί η αλλαγή χαρακτηριστικών μιας μεταβλητής (για παράδειγμα: εξηλεκτρισμός της χώρας και τεχνικά χαρακτηριστικά οικιακής παρασκευής φαγητού) δεν επιδρά απλά και μόνον άμεσα επί της διατροφικής συμπεριφοράς, αλλά και επί όλων των μεταβλητών που την καθορίζουν (φυσικά, τεχνικά, βιολογικά, και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά ζήτησης και προσφοράς) μεταβάλλοντας και διαμορφώνοντας ένα νέο, διαφορετικό του παλαιού, «διατροφικό περιβάλλον» (Malassis, 1986, και Deaton A. and J.Muellbauer, 1980). Η επικράτηση του εντελώς νέου και ριζικά διαφορετικού διατροφικού προτύπου («βιομηχανικό» αντί «Μεσογειακού», βλ. αναλυτικότερα: Sotiropoulos, 2010) δεν οφείλεται, έτσι, στην αλλαγή μιας χ ή ψ διατροφικής μεταβλητής αλλά στην αλλαγή όλου του διατροφικού περιβάλλοντος. Κι αυτό γιατί δεν πρόκειται για περιορισμένης έκτασης αλλαγή, PROCEEDINGS 2

αλλά για εκ βάθρων ανατροπές πανάρχαιων (35 αιώνων: Renaud, 1996,) συνηθειών και συμπεριφορών 1. 3. Διατροφικές συνθήκες Οι συνθήκες διατροφικής ζήτησης έχουν σημαντικά αλλάξει στην Ελλάδα μεταξύ 1950 και 2000. Αφετηρία των αλλαγών α) των αντίστοιχων φυσικών συνθηκών υπήρξαν οι μετακινήσεις πληθυσμών, και οι δημογραφικές αλλαγές, β) των τεχνικών ο εξηλεκτρισμός της χώρας και η δημιουργία ανάλογων υποδομών όπως το πόσιμο νερό εντός οικίας, γ) των κοινωνικο-οικονομικών, η οικονομική ανάπτυξη (Α.Ε.Π., εισοδήματα, τιμές, χαρακτηριστικά οικονομικής ανάπτυξης) και η «κοινωνικο-επαγγελματική κινητικότητα» (Καραποστόλης, 1983), και δ) των βιολογικών οι σχετικές συνθήκες ζωής (Πίνακας. 1.). Πίν. 1. Συνθήκες ζωής και διατροφής: Ομαδοποίηση ανά κριτήριο. Συνθήκες ζωής Συνθήκες διατροφής Φυσικές: Γεωγραφία, δημογραφία πληθυσμού Νοικοκυριό (σύνθεση, μέγεθος, ηλικίες, φύλα, τόπος κατοικίας) Τεχνικές: Υποδομές: ηλεκτρισμός, πόσιμο νερό, μεταφορές, επικοινωνίες Τεχνική υποδομή νοικοκυριού, τεχνικές συνθήκες διατροφής εκτός οικίας Οικονομικές: Οικονομική ανάπτυξη Κοινωνικές: Επαγγέλματα, τρόποι ζωής Βιολογικές: Καταστάσεις υγείας του πληθυσμού Εισοδήματα Οργάνωση, λειτουργίες, πολιτισμός (παράδοση ή διεθνοποίηση) οικιακής διατροφικής παραγωγής & κατανάλωσης Σωματομετρικά χαρακτηριστικά, προσδόκιμο ζωής, καταστάσεις υγείας συναρτώμενες με τη διατροφή 3.1. Φυσικές συνθήκες διατροφής Οι γεω-δημογραφικές αλλαγές διαμόρφωσαν μεταπολεμικά (δεκαετία 2000) ένα αστικό αντί του αγροτικού (δεκαετία 1950) καταναλωτικό περιβάλλον (Πίνακας & Διάγραμμα 1.). Η επιδείνωση, ταυτόχρονα, των δεικτών της γαμηλιότητας, της γεννητικότητας και της θνησιμότητας (Πίνακας & Διάγραμμα. 2.), είχαν συνέπειες στη μορφή, στο μέγεθος της οικογένειας (Πίνακας 3.), και στην ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού (Πίνακας 4 & Διάγραμμα 3.). Κυριότερες εξ αυτών η γήρανση του πληθυσμού και η διαμόρφωση μιας νέας 1 Ενδεικτικό παράδειγμα τα νέα πρότυπα κατανάλωσης κρέατος. Δεν είναι πλέον παραδοσιακά (αρνί, κατσίκι νωπά), αλλά διεθνούς προέλευσης (μοσχάρι, κιμάς, παρασκευάσματα). Αυτά διέρχονται μέσα από την εμπορική και βιομηχανική αλυσίδα «ψύξης-κατάψυξης», πληροφοριών, και τεχνολογίας (τηλεόραση, ηλεκτρικό ψυγείο και κουζίνα, αντί καυσόξυλων κ.ά. παραδοσιακών μεθόδων). PROCEEDINGS 3

μορφής οικογένειας μικρής, πυρηνικής, σε αντίθεση με τη μεγάλη, πατριαρχική των τριών γενεών που επικρατούσε παραδοσιακά στην Ελληνική κοινωνία. Πίνακας 1. & Διάγραμμα 1. Γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας (σε ποσοστά %) Αγροτικός πληθυσμός Ημιαστικός πληθυσμός Αστικός πληθυσμός 1951 47 15 38 1971 35 12 53 1991 28 13 59 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογρ. πληθυσμού-κατοικιών 1951-1971-1991. Πίνακας 2 & Διάγραμμα 2. Δημογραφικές τάσεις στην Ελλάδα μεταπολεμικά. (Επί 1.000 κατοίκων) Γάμοι Γεννήσεις Θάνατοι Θάνατοι κάτω του 1 έτους επί γεννηθέντων ζώντων 1950 7,73 19,98 7,10 35,45 1960 6,98 18,88 7,27 40,07 1970 7,67 16,48 8,42 29,60 1980 6,47 15,36 9,05 17,94 1990 5,81 10,06 9,27 9,71 1999 5,80 9,55 9,80 6,15 25 20 15 10 5 0 47 38 15 Γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας 53 35 28 12 13 1951 1971 1991 19,98 18,88 Δημογραφικές τάσεις στην Ελλάδα 16,48 15,36 7,73 7,1 6,98 7,67 10,06 9,55 7,27 8,42 9,05 9,27 9,8 Γάμοι 6,47 5,81 5,8 Γεννήσεις 1950 1960 1970 1980 1990 1999 59 Αγροτικός Ημιαστικός Αστικός Θάνατοι Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, «Στατιστική της φυσικής κινήσεως του πληθυσμού». PROCEEDINGS 4

Πίνακας 3. Εξέλιξη μεγέθους της οικογένειας στην Ελλάδα (1951 & 1991) Νοικοκυριά της Ελλάδας και μέλη αυτών Έτος απογραφής Αριθμός Μέλη Μέσος αριθμός μελών 1951 1.778.4707.309.1984,11 1991 3.203.8349.531.1282,97 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογρ. πληθυσμού-κατοικιών. Πίνακας 4 & Διάγραμμα 3. Ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού της Ελλάδας (1951 & 1998) Κατανομή του πληθυσμού κατά πενταετείς ομάδες ηλικιών (σε ποσοστά %). 1951 1998 0-24 48,53 30,27 25-44 27,46 29,10 45-64 17,19 24,10 65-84 6,45 14,87 85 & άνω 0,37 1,67 85 + 65-84 45-64 25-44 0-24 0,37 1,67 6,45 14,87 17,19 24,1 Ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού της Ελλάδας 29,1 27,46 30,27 48,53 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 1998 1951 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογρ. πληθυσμού-κατοικιών. 3.2. Τεχνικές συνθήκες διατροφής Ο εξηλεκτρισμός, κατ αρχήν, του συνόλου της χώρας δεν επήλθε παρά στις αρχές-μέσα της δεκαετίας 70 (Πίνακα 5.α,β.), και ακολούθησε το πόσιμο νερό, η ιδιαίτερη κουζίνα, και αργότερα το λουτρό και η αποχέτευση εντός οικίας. Το ηλεκτρικό ρεύμα επέδρασε καθοριστικά (Πίνακα. 6.α,β.) στη διαμόρφωση της διατροφικής συμπεριφοράς στη μεταπολεμική Ελλάδα, και ειδικότερα στους τρόπους οικιακής παρασκευής και συντήρησης των τροφίμων. Μεταξύ των άλλων αποτέλεσε την προϋπόθεση εξοπλισμού των νοικοκυριών με μια σειρά νέων τεχνολογικών προϊόντων, της «β βιομηχανικής επανάστασης», των βιομηχανικών ειδών προετοιμασίας, συντήρησης φαγητού, και σχετικών πληροφοριών: Ηλεκτρικό ψυγείο τηλεόραση, ηλεκτρική κουζίνα, πλυντήριο ρούχων, και πιάτων αργότερα (Πίνακα 7.α,β.) επέδρασαν άμεσα στη βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση των σύγχρονων διατροφικών προτύπων. PROCEEDINGS 5

Πίνακας 5.α. Μέσα φωτισμού των νοικοκυριών 1957-1999 (σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 1957/58 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/94 1998/99 Ηλεκτρισμός 88,9 38,1 98,4 99,4 99,4 96,7 (*) Πετρέλαιο 11,1 1,6 (*) Λοιπά μέσα 0,04 61,9 0,6 0,6 3,3 (*) Σημ: (*)Δεν έχουν δημοσιευθεί τα στοιχεία. Παρά ταύτα ελάχιστες αλλαγές αναμένονται, και με μικρή επιρροή περαιτέρω, απ αυτή την άποψη, στη διατροφική συμπεριφορά. Πίνακας 5.β. Μέσα φωτισμού των νοικοκυριών: 1963/64 & 1974. (σε ποσοστά %) Νοικοκυριά: Αστικά Ημιαστικά Αγροτικά ΕΟΠ 1963/64 Ηλεκτρισμός 96,4 58,5 19,7 Λοιπά μέσα φωτισμού 3,6 41,5 80,3 ΕΟΠ 1974 Ηλεκτρισμός 99,7 97,6 95,8 Πετρέλαιο 0,2 2,1 3,8 Πηγή: Β.Καραποστόλης, 1979, σελ. 59. Πίνακας 6.α. Μέσα μαγειρέματος 1957-1999 (σε ποσοστά %) ΕΟΠ: 1957/58 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/941998/99(*) Ηλεκτρισμός 14,0 0,8 35,1 53,3 64,4 77,5 Φωταέριον 2,3 0,1 Πετρογκάζ 5,2 Πετρέλαιον 63,7 18,7 Υγραέριο 7,4 59,7 42,5 31,6 20,6 Καυσόξυλα 8,5 69,5 3,1 Ξυλάνθρακες 6,0 1,4 Λοιπά μέσα 0,3 2,3 0,8 4,2 4,0 1,9 Σημ: (*)Παρ ότι δεν έχουν δημοσιευθεί τα στοιχεία, μπορεί να υποτεθεί πώς ο ηλεκτρισμός ως μέσον μαγειρέματος συνεχίζει να αυξάνει τα ποσοστά του, και τα «υγραέριο» & «λοιπά μέσα» συνεχίζουν να τα μειώνουν. Πίνακας 6.β. Μέσα μαγειρέματος, 1974. (σε ποσοστά %) ΕΟΠ 1974 Αστικά νοικοκυριά Ημιαστικά νοικοκυριά Αγροτικά νοικοκυριά Ηλεκτρικό 54,1 20,0 3,7 Φωταέριο 0,2 - - Υγραέριο 42,9 74,9 86,4 Καυσόξυλα 0,2 2,8 8,5 Λοιπά μέσα 1,1 1,0 0,2 PROCEEDINGS 6

Πίνακας 7.α. Εξοπλισμός (σε διαρκή καταναλωτικά αγαθά) των νοικοκυριών, ΕΟΠ 1974. (σε ποσοστά % -γεωγραφικά κριτήρια) Αστικά νοικοκυριά Ημιαστικά νοικοκυριά Αγροτικά Νοικοκυριά Τηλέφωνο 60,4 35,1 12,5 Ηλεκτρικό ψυγείο 90,2 74,2 54,8 Πλυντήριο 43,4 24,1 7,7 Τηλεόραση 69,2 46,3 26,4 Αυτοκίνητο 16,2 8,3 2,6 Τίποτα απ αυτά 7,6 22,1 40,2 Σημ: Στις ΕΟΠ 1957/58 & 1963/64 δεν αναφέρονται σχετικά στοιχεία. Πίνακας 7.β. Εξοπλισμός (σε ορισμένα βασικά διαρκή καταναλωτικά αγαθά) των νοικοκυριών, 1981-1999. (σε ποσοστά %). ΕΟΠ 1981/82 ΕΟΠ 1987/88 ΕΟΠ 1993/94 ΕΟΠ 1998/99 Ψυγείο ηλεκτρικό 95,4 98,2 98,4 (*) Πλυντήριο ρούχων 57,3 69,8 81,9 (*) Πλυντήριο πιάτων - 8,2 17,8 24,4 Φούρνος μικροκυμάτων - - 17,9 11,6 Σημ: (*) Τα αντίστοιχα στοιχεία δεν έχουν δημοσιευθεί. 3.3. Κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες διατροφής Οι τεχνολογικές αυτές αλλαγές επήλθαν, κατ αυτή την πεντηκονταετία, μέσα σε πλαίσια οικονομικής ανάπτυξης (704,4% αύξηση του ΑΕΠ γι αυτή τη χρονική περίοδο) με κοινωνικο-οικονομικές, πάντως, διαφοροποιήσεις: Παρατηρείται, ειδικότερα, μια πολύ μεγάλη μείωση της συμμετοχής του αγροτικού προϊόντος στο σύνολο του ΑΕΠ, μείωση επίσης της συμμετοχής των κατασκευών (1950: 7,2%, 1995: 4,7%), αύξηση της μεταποίησης και των υπηρεσιών (Πίνακα 8 & Διάγραμμα 4.): Γεγονότα που συντείνουν στο να χαρακτηριστεί και η Ελληνική οικονομία της δεκαετίας 2000, ως «τριτογενοποιημένη οικονομία». Από τον τριτογενή τομέα (υπό οπτική γωνία καταναλωτικής -διατροφικής συμπεριφοράς) βαρύνουσα αξία έχουν οι επικοινωνίες (τηλεόραση, τηλέφωνο), οι μεταφορές (Ι.Χ. αυτοκίνητο, μεταφορές εμπορευμάτων κ.ά.), και το εμπόριο (λιανικό, χονδρικό, διεθνές). PROCEEDINGS 7

Πίνακας 8 & Διάγραμμα 4. ΑΕΠ ανά παραγωγικό τομέα & συνολικά σε εκατ. δρχ. (σταθ. τιμές 1970) & ποσοστά %, (1950-1995) 1950 1960 1970 1980 1990 1995 Α γενής 20683 27,8 29863 23,1 47058 18,2 60499 14,5 53523 11,0 61176 11,7 Β γενής 14966 20,1 33406 25,9 80976 31,4 135486 32,4 148234 30,4 145453 27,8 Γ γενής 38706 52,1 65932 51,0 129966 50,4 221525 53,1 286540 58,6 317113 60,5 Σύνολο 74355 100 129201 100 258000 100 417510 100 488296 100 523742 100 100 80 60 40 20 0 52,1 51 27,8 20,1 25,9 23,1 50,4 31,4 32,4 30,4 18,2 53,1 14,5 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ-Εθν. Λογαριασμοί. ΑΕΠ ανά παραγωγικό τομέα 3.4. Βιολογικές συνθήκες διατροφής Το περιβάλλον αυτό (φυσικό, τεχνικό, κοινωνικο-οικονομικό) δεν είναι θετικό, από βιολογική άποψη, στο τέλος αυτής της πεντηκονταετίας, σε κατανάλωση λίπους 2, σακχάρων, θερμίδων και πρωτεϊνών, αφού είναι ήδη κορεσμένο σχετικά, αλλά και η φύση της εργασίας και κοινωνικών σχέσεων δεν έχουν αυτού του είδους τις ανάγκες 3. Η εργασία δεν είναι πλέον χειρωνακτική στο βαθμό που ήταν στη δεκαετία 50, γιατί το ποσοστό αγροτών και εργατών έχει μειωθεί δραστικά, αλλά και οι τεχνολογικές συνθήκες στους αντίστοιχους χώρους είναι εντελώς διαφορετικές: Αυτοματισμοί, κλιματισμός, εργονομία, κ.ά. τεχνολογικές βελτιώσεις, 4 και ειδικά ο «πολιτισμός του γραφείου» δεν απαιτούν πλέον το «χορταστικό» με βάση το 58,6 1950 1960 1970 1980 1990 1995 11 60,5 27,8 11,7 Α γενής Β γενής Γ γενής 2 Αυτές οι τάσεις έχουν ονομαστεί «λιποφοβία» και «ζαχαροφοβία» διεθνώς (βλ. και Cl. Fischler, 1990). Σε μεγάλο βαθμό οφείλονται και στα νέα life style που έχουν σχέση με την εξωτερική εμφάνιση και προκρίνουν το αδύνατο αντί του ευτραφούς σώματος. Σημαντική συνεισφορά σχετικά έχουν οι νέες μορφές εργασίας και κοινωνικών σχέσεων: Εργασία γυναίκας, ανάπτυξη τουρισμού, και διακοπών, διείσδυση διεθνών προτύπων δια της τηλεόρασης και των νέων μορφών επικοινωνιών. 3 Η αύξηση, ειδικότερα, κατανάλωσης λίπους προϊόντων ζωικής προέλευσης και βιομηχανικών προϊόντων, έχει ενοχοποιηθεί από την ιατρική επιστήμη, τη χημεία τροφίμων (Γαλανός, 2001) κ.ά. ως υπεύθυνη για τα αυξανόμενα ποσοστά καρδιαγγειακών, καρκίνου, σακχαρώδη διαβήτη, παχυσαρκίας, γεροντικής άνοιας, της νόσου Creutzfeld Jacob, και τις (κάπως παλαιότερες) διοξίνες, σαλμονέλες, τοξικά (π.χ. λάδια), τον ιό λιστέρια, τα βακτήρια Ε.Coli, τα βιο-χημικά πρόσθετα, τα γενετικά μεταλλαγμένα προϊόντα κ.ά. Έχει επίσης ενοχοποιηθεί για την τάση μείωσης του «προσδόκιμου ζωής» των νεωτέρων γενεών των Ελλήνων. 4 Πλήρης μηχανοποίηση αγροτικής παραγωγής, κλιματιζόμενα αγροτικά μηχανήματα, μικρότερη έκθεση στις καιρικές συνθήκες (κρύο ή καύσωνας, αέρας, βροχή, παγετός, κ.ο.κ.), βελτιωμένα αλιευτικά σκάφη, μηχανήματα φορτοεκφορτώσεων κ.ά. στο β γενή τομέα, τις κατασκευές, κ.ο.κ. Ανάλογες είναι οι συνθήκες ζωής και στην κατοικία: κεντρική θέρμανση, μείωση έως εξαφάνιση της χρήσης καυσόξυλων, βελτίωση των υλικών κατασκευής, θερμοηχομόνωσης, και εξοπλισμός με κλιματισμό, έπιπλα, και ανάλογα κλινοσκεπάσματα. PROCEEDINGS 8

ψωμί και φθηνό ταυτόχρονα γεύμα ή κολατσιό, αλλά περισσότερες βιταμίνες και μεταλλικά στοιχεία που γενικά ενισχύουν τις λειτουργίες μνήμης κ.ά. πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού. Οι συνθήκες μεταφορών, επικοινωνιών, και κατοικίας, μη όντας ενεργοβόρες, διευκολύνουν στην αύξηση των διατροφικών επιλογών και μείωση της διατροφικής μονοτονίας, και στο συνδυασμό της διατροφής με άλλες δραστηριότητες (εργασία, διασκέδαση, κ.ά.). «Αποϊεροποιώντας» και διασπώντας, έτσι, το κλασικό «γεύμα-δείπνο» με μικρότερες και συχνότερες διατροφικές λήψεις (: snacks, chips, toast, sandwich, έως και «γρήγορο φαγητό» στα fast foods), ανακατανέμουν το διατροφικό χρόνο (Βecker, 1965). 3.5. «Μεσογειακές» και «Βιομηχανικές» διατροφικές συνθήκες. Στη δεκαετία 50 οι συνθήκες εντός των οποίων ελάμβανε χώρα η καθημερινή διατροφή του πληθυσμού στην Ελλάδα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «Μεσογειακές». Ο πληθυσμός κατοικούσε στην ύπαιθρο, σε τεχνολογικές συνθήκες που επί αιώνες είχε συνηθίσει, και αντίστοιχες ασχολίες, οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, πολιτισμό και παραδόσεις. Κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια άρχισε το ρεύμα της «αστυφιλίας», με τη συσσώρευση του πληθυσμού στις πόλεις (ιδίως στην πρωτεύουσα), όπου οι τεχνολογικές συνθήκες ζωής και διατροφής βιομηχανοποιούνται, οι παραδοσιακές οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις εξασθενούν, οι πολιτιστικές αξίες αλλάζουν, χάνουν τα τοπικά τους χαρακτηριστικά και διεθνοποιούνται-«δυτικοποιούνται, οι βιολογικές ανάγκες αλλάζουν συναρτήσει επαγγελματικής κατάστασης και κοινωνικών σχέσεων. Τεχνολογία, αυτοματισμοί, ταχύτητα, άνεση, ευκολίες, οικονομίες χρόνου, κόπου, χρήματος χαρακτηρίζουν τους τρόπους οικιακής παραγωγής φαγητού του τέλους του αιώνα, αντί των αργών ρυθμών, κοπιαστικών εργασιών, δύσκολων χειρισμών, χρονοβόρων διαδικασιών της δεκαετίας 50 (και 60, αλλά και μιας προαιώνιας παράδοσης ενός διατροφικού συμπλέγματος δύσκαμπτου στην παραγωγή, στην κατανάλωση, αλλά και σε όλες τις σχετικές λειτουργίες). Η οικιακή διατροφική παραγωγή στην παραδοσιακή Μεσογειακή της μορφή ήταν αναπόσπαστο μέρος του κυκλώματος αγροτική παραγωγή-οικιακή παραγωγή-διατροφική κατανάλωση. Μετά τη δεκαετία 50, και ιδίως 60, η οικιακή παραγωγή και κατανάλωση διαχωρίζεται από την αγροτική παραγωγή, η οποία αναδιαμορφώνεται δια της βιομηχανικής προστιθέμενης αξίας και αργότερα υπηρεσιών. Μετά τη δεκαετία 80 και την αύξηση των καταναλώσεων «εκτός οικίας» και η οικιακή παραγωγή διαχωρίζεται από τη διατροφική PROCEEDINGS 9

κατανάλωση, αφού υποκαθίσταται σε μεγάλο βαθμό από τη βιομηχανική παραγωγή και υπηρεσίες («έξοδα εκτός οικίας», πρόχειρο φαγητό όπως σνακς, τσίπς, κ.ά, βλ.sotiropoulos, 2010). 4. Διατροφική προσφορά Η περιγραφή της διατροφικής προσφοράς σ αυτό το μέρος της εργασίας γίνεται βάσει τομέων παραγωγής (α, β, και γ γενής τομέας). Τα φυσικά, τεχνικά, βιολογικά, και κοινωνικο-οικονομικά της χαρακτηριστικά μελετώνται, έτσι, ξεχωριστά για κάθε τομέα παραγωγής. Το γενικό συμπέρασμα είναι η ραγδαία «βιομηχανοποίηση» «τριτογενοποίηση» και «διεθνοποίηση» (βλ. και Παπαδόπουλος 1999, Παπαγεωργίου Θ. και Β.Πατρώνης, 2002) της διατροφικής προσφοράς στην Ελλάδα μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο, και η ριζική αλλαγή των χαρακτηριστικών των διατροφικών προϊόντων (Lancaster, 1966). 4.1. Α γενής διατροφική προσφορά Τα προϊόντα στα οποία η χώρα ήταν ελλειμματική στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας 50 ήσαν τα δημητριακά, όλα τα είδη κρέατος (βοδινό, χοιρινό, πρόβειο, πουλερικά και παρασκευάσματα), τα γαλακτοκομικά, τα αυγά, τα ψάρια, η ζάχαρη, και οι πατάτες. Αντίθετα στα υπόλοιπα λαχανικά, φρούτα και δενδρώδεις καλλιέργειες, ελιές κ.ά. η εγχώρια παραγωγή ήταν πλεονασματική, αντιμετωπίζοντας, συν τοις άλλοις, και προβλήματα διάθεσης της παραγωγής στην εγχώρια και διεθνή αγορά. Στο τέλος της μεταπολεμικής αυτής πεντηκονταετίας (έτος 2000, στοιχεία Ε.Σ.Υ.Ε.: «Ετήσια γεωργική έρευνα») το σχετικό ισοζύγιο στα βασικά προϊόντα που παραμένει αρνητικό είναι κυρίως (πέραν των βιομηχανικών) στα ζωικής φύσεως προϊόντα (ιδίως βοδινό, χοιρινό, και αιγοπρόβειο κρέας). Στα δημητριακά (αύξηση αποδόσεων κατά 3,7 φορές μεταπολεμικά) αυτάρκεια επιτεύχθηκε το 1962 στο σιτάρι, αργότερα σε ορισμένα μόνον κτηνοτροφικού και βιομηχανικού προορισμού δημητριακά (1972: κριθάρι), ενώ η Ελλάδα ήταν πάντοτε μια από τις μεγαλύτερες ορυζοκαλλιεργητικές χώρες της Ευρώπης (για τη φυτική παραγωγή βλ. ενδεικτικά Πίνακα 9). Από τα λαχανικά, αυτάρκεια επιτυγχάνεται προς τα τέλη της δεκαετίας 60 στην πατάτα με σημαντικές εξαγωγές έκτοτε (αύξηση αποδόσεων κατά 30% μεταπολεμικά), ενώ στη ντομάτα, με σημαντική εξαγωγική παράδοση, οι αποδόσεις αυξήθηκαν κατά 2,6 φορές. Στα υπόλοιπα λαχανικά, και ενώ οι στρεμματικές αποδόσεις παρέμειναν περίπου ίδιες, κατ αυτή την πεντηκονταετία, η παραγωγή υπερδιπλασιάστηκε στο αγγούρι, υπερτριπλασιάστηκε σε PROCEEDINGS 10

λάχανο κουνουπίδι, αυξήθηκε ελαφρά σε κρεμμύδια-σκόρδα, μελιτζάνες, πράσα, μειώθηκε στις μπάμιες, ενώ εποχιακά παρατηρούνται μικρές εισαγωγές (κρεμμύδια-σκόρδα, καρότα, λάχανο, αρακάς, κ.ά.). Στα όσπρια οι στρεμματικές αποδόσεις είναι εξαιρετικές, η εγχώρια, όμως, παραγωγή είναι ελλειμματική. Οι ανάγκες της εγχώριας κατανάλωσης καλύπτονται με εισαγωγές αφού καλλιεργούμενες εκτάσεις και παραγόμενες ποσότητες, συν τω χρόνω, μειώνονται. Πίνακας 9. Παραγωγή βασικών προϊόντων φυτικής προέλευσης (1950 & 1999, σε χιλ. τόνους) 1950 1999 Σιτάρι 894 2.064 Ρύζι 32 161 Πατάτες 348 866 Ντομάτες 289 2.098 Φασόλια ξηρά 20 24 Φακές* 5 0,9 Λάχανο & 85 267 Κουνουπίδι* Πορτοκάλια 71 1.118 Λεμόνια 30 182 Ροδάκινα 8,5 884 Μήλα 27 318 Καρπούζια-πεπόνια 364 850 Αμύγδαλα 14 46 Καρύδια 8 21 Σταφίδα Κορινθιακή 80 47 Σταφίδα Σουλτανίνα 34 38 Βρώσιμες ελιές 48 259 Ελαιόλαδο 115 490 * Στοιχεία 1961 & 1999. Πηγή: ΕΣΥΕ, «Ετήσια γεωργική έρευνα» Στα φρούτα, τα εσπεριδοειδή είναι η πρώτη (και ήταν ανέκαθεν) σε μέγεθος (ποσότητες, αξία παραγωγής, εκτάσεις) δενδροκαλλιέργεια για φρουτοπαραγωγή, και δεύτερη μετά την ελαιοκαλλιέργεια στη φυτική παραγωγή γενικά. Σημαντική, επίσης, είναι και η παραγωγή ροδάκινων, πεπονοειδών, μήλων, και αρκετά μικρότερη σε βερίκοκα, αχλάδια, κεράσιαβύσσινα, μανταρίνια, δαμάσκηνα, φράουλες, κ.ά. Αξιόλογες είναι, τέλος, και οι παραγόμενες ποσότητες ξηρών καρπών και αμπελουργικών (σταφίδα, σταφύλια) προϊόντων (πλην των ξηρών σύκων), με μεγάλη (και εξαγωγική) παράδοση στην Ελλάδα (και Μεσόγειο γενικότερα). Στην κρεατοπαραγωγή η εικοσαετία 1950-1970 χαρακτηρίζεται από ταχείς ρυθμούς ανάπτυξης. Τότε οι 9.000 τόνοι μοσχαρίσιου κρέατος του 1950 δεκαπλασιάστηκαν, οι 9.200 PROCEEDINGS 11

τόνοι κρέατος πουλερικών δεκαπλασιάστηκαν επίσης, οι 20.000 τόνοι χοιρινού κρέατος τριπλασιάστηκαν σχεδόν, και οι 38.000 τόνοι πρόβειου υπερδιπλασιάστηκαν. Έκτοτε η παραγωγή μοσχαρίσιου κρέατος μειώθηκε, χοιρινού διπλασιάστηκε σχεδόν, αιγοπρόβειου αυξήθηκε με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, και πουλερικών διπλασιάστηκε περίπου (Πίνακας 10 & Διάγραμμα 5), ενώ η κτηνοτροφική παραγωγή κυμαίνεται στα επίπεδα του 31% του συνόλου του γεωργικού ΑΕΠ. Πίνακας 10 & Διάγραμμα 5. Παραγωγικό πρότυπο κρέατος, 1950 & 1997 (σε τόνους: α στήλη, & ποσοστά %: β στήλη) Έτος Μοσχαρίσιο Χοιρινό Αιγοπρόβειο Πουλερικά Σύνολο 1948/52 9.000 11,8 20.000 26,2 38.000 49,9 9.200 12,1 76.200 100 1972 92.000 25,3 74.000 20,3 99.000 27,2 99.000 27,2 364.000 100 1997 70.074 13,6 144.039 27,9 131.487 25,4 171.534 33,2 517.134 100 50 40 30 20 10 0 11,8 26,2 49,9 12,1 25,3 20,3 33,2 27,2 27,2 27,9 25,4 13,6 1948/52 1972 1997 Παραγωγικά πρότυπα κρέατος Μοσχαρίσιο Χοιρινό Αιγοπρόβειο Πουλερικά Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, «Ετήσια γεωργ. έρευνα» & Κ. Αποστολόπουλος, 2000. Η Ελλάδα, έτσι, παραμένει ελαφρά ελλειμματική στα πουλερικά και τα κρεατοσκευάσματα (10 και 13 % αντίστοιχα της συνολικής κατανάλωσης), και σοβαρά ελλειμματική στα υπόλοιπα είδη κρέατος (στο ½ περίπου της συνολικής κατανάλωσης για χοιρινό και αιγοπρόβειο κρέας, και 4-5 φορές για μοσχαρίσιο). Στα ψάρια αντίθετα, το ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο, δεν ανετράπη παρά μετά την ανάπτυξη (: 1987) των ιχθυοκαλλιεργειών. Στο γάλα (Πίνακα 11) η αυτάρκεια της Ελληνικής αγοράς κυμαίνεται περί το 80%, κι αυτό παρά την αύξηση των αποδόσεων, των αμελχθέντων ζώων (εκτός αγελάδων που μειώθηκαν), και τη δυναμική της εγχώριας μεταποίησης. Πίνακας 11. Παραγωγή γάλακτος (1967 & 1995) Αριθμ. αμελχθέντων ζώων Παραγωγή γάλακτος (τόνοι) Μέση απόδοση (κιλά/ζώο) Μέση σταθμ. τιμή (δρχ./κιλό) Ακαθ. αξία παραγωγής (χιλ. δρχ.) 1967 Αγελαδινό 491.537 564.183 1.148 3,37 1.901.297 Αίγειο 2.767.362 295.053 107 4,25 1.253.975 Πρόβειο 6.705.500 328.354 49 3,94 1.293.715 1995 Αγελαδινό 231.700 763.500 3.295 100 76.350.000 Αίγειο 3.897.000 432.000 112 157,92 68.221.440 Πρόβειο 6.905.500 638.600 92 241,36 154.132.496 Πηγή: ΕΣΥΕ, «Ετήσια γεωργική έρευνα» PROCEEDINGS 12

4.2. Β γενής διατροφική προσφορά Η Ελληνική οικονομία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, δεν ήταν παρά μια αγροτική, ουσιαστικά, οικονομία, με πολύ μικρή βιομηχανική παραγωγή, στοιχειώδεις υποδομές, και περιορισμένο εμπόριο (ιδίως διεθνές). Η μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων πραγματοποιούνταν από ένα μεγάλο αριθμό μικρών και εποχιακών μονάδων που, πρώτιστα, επεξεργάζονταν την τοπική παραγωγή για την τοπική κατανάλωση: Αλεύρι, λάδι, τυρί, κρασί, (ούζο-τσίπουρο). Εντελώς διαφορετικός από τεχνολογική, κεφαλαιακή, οργανωτική και λειτουργική άποψη, ήταν ένας μικρός αριθμός μεγάλων μονάδων εθνικής (και διεθνούς) εμβέλειας (επεξεργασίας σταφίδας και σύκων, παραγωγής κρασιού, γαλακτοκομικών και σοκολάτας,), εκ των οποίων οι των τριών πρώτων κλάδων (σταφίδα, σύκα, κρασί) με μεγάλη (από τον προηγούμενο αιώνα) εξαγωγική παράδοση. Ο κλάδος των τροφίμων, αναπτυσσόμενος έκτοτε ταχύτατα, αποτελεί, πλέον, τον σημαντικότερο μεταξύ όλων των βιομηχανικών κλάδων, μετά το 1984 (Πίνακας 12) οπότε και πήρε τη θέση τού, μέχρι τότε πρώτου κλάδου, αυτού της παραγωγής ενδυμάτων (κυρίως «facon» προς τη Γερμανική αγορά). Η βιομηχανία τροφίμων έχοντας ευρύτερες επιπτώσεις (πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα επί της γεωργικής, β και γ γενούς παραγωγής, στην απασχόληση, κ.ά.) δεν έχει γνωρίσει κρίση, ούτε κατέγραψε ποτέ, μεταπολεμικά, αρνητικούς δείκτες ανάπτυξης, ιδίως μετά τις πετρελαϊκές κρίσεις 1973 και 1979. Πίνακας 12. Συμμετοχή του κλάδου Τροφίμων-ποτών σε βασικά μεγέθη της εγχώριας παραγωγής και κατανάλωσης. Παράμετροι Συμμετοχή κλάδου τροφίμων-ποτών Έτος αναφοράς 1 Α.Ε.Π. 3,7%(σταθ. τιμές 1970) 1988 1 ος 2 Α.Ε.Π. μεταποίησης 19,3% ( >> ) 1988 1 ος 3 Ακαθ. πάγιο κεφάλαιο 3,4% (τρέχουσες τιμές) 1980 1 ος 4 Ακαθ. πάγιο κεφ. μεταποίησης 20,2% ( >> ) 1980 1 ος 5 Αριθμ. βιομηχ. καταστημάτων 15,2% ( >> ) 1984 1 ος 6 Βιομηχαν. απασχόληση 16,6% ( >> ) 1984 1 ος 7 Εγκατεστημένη βιομηχ. 16,7% ( >> ) 1984 2 ος ιπποδύν. 8 Πωλήσεις 21,5% ( >> ) 1980 1 ος 9 Αξία εξαγωγών 25,7% ( >> ) 1987 1 ος 10 Όγκος εξαγωγών 16,1% ( >> ) 1987 1 ος 11 Διαθέσιμο ιδιωτικό εισόδημα 31,8% (σταθ. τιμές 1987 1 ος 1970) 12 Εγχώρια ιδιωτική κατανάλωση 34,7% ( >> ) 1988 1 ος Πηγή: Ι.Καζάκος-Ι.Ιωάννου, 1990, σελ. 34. Θέση κλάδου τροφίμωνποτών. PROCEEDINGS 13

Από τα δημητριακά, ειδικότερα, το σιτάρι αρχίζει να εξάγεται μετά τη δεκαετία 70 στην αρχή ως αγροτικό αγροβιομηχανικό (α επεξεργασίας) προϊόν και αργότερα (μετά τη δεκαετία 90) και ως αρτοσκευάσματα (β επεξεργασίας προϊόντα διεθνών διατροφικών προτύπων όπως το κρουασάν, το ψωμί για τοστ, κ.ά.). Στα άλευρα, έτσι, και τα ζυμαρικά, που παρουσιάζουν θετικό εμπορικό ισοζύγιο μετά τις δεκαετίες 70 και 80, προστίθενται και τα αρτοσκευάσματα μετά το 1994, όπου σημαντικά συνέβαλαν και οι συνεργασίες με πολυεθνικές επιχειρήσεις (ζυμαρικών, κρουασάν κ.ά. αρτοσκευασμάτων) που παράγουν προϊόντα «δυτικών» διατροφικών προτύπων. Στη ζάχαρη, που πριν το 1961 δεν παράγονταν καθόλου στην Ελλάδα, η χώρα είναι αυτάρκης ήδη από τη δεκαετία 70, και το 69% των (δυτικού τύπου) ζαχαρωδών (σοκολάτες, κ.ο.κ.) παράγεται εγχώρια. Στα φρουτο-λαχανικά οι ποσοτικές αποδόσεις συνοδεύτηκαν και από ποιοτικές αλλαγές: Νέες ποικιλίες, θερμοκήπια, έως και νέα προϊόντα δια της μεταποίησης, συντήρησης, ψύξηςκατάψυξης. Οι σημαντικές αλλαγές στην προσφορά φρούτων και λαχανικών αφορούν α) την αγροτική και β) τη βιομηχανική παραγωγή. α) Αγροτική: τυποποίηση, συσκευασία, εξέλιξη των μεθόδων συντήρησης, με παρακμή των παραδοσιακών (αποξήρανση στον ήλιο, σε καμίνια, συμπύκνωση, κ.ά.) και επικράτηση των σύγχρονων (ψύξη, κατάψυξη, χημικοβιολογικές μέθοδοι, λυοφιλίωση, σε κενό, ακτινοβόληση κ.ά.). β) Βιομηχανική: Τα παραδοσιακά γλυκά κουταλιού, τα ξηρά σύκα και σταφίδες, τα ξηρά δαμάσκηνα, οι βυσσινάδες, το πετιμέζι και τα παράγωγά του (μουστοκούλουρα, μουσταλευριά) υποχωρούν, και επιβάλλονται οι μαρμελάδες, οι κομπόστες, οι κονσέρβες, οι προσμίξεις φρούτων σε γιαούρτια, τα κρουασάν με γέμιση μαρμελάδα φρούτων, τα αναψυκτικά και οι χυμοί. Πλέον, έτσι, της διεθνοποίησης (δια των εισαγωγών, εξωτικών ιδίως, φρούτων), και της αποδυνάμωσης έως κατάργηση της εποχικότητας και «γεωγραφικότητας» (συντήρηση, διανομή), η μεταποίηση συνέβαλε σημαντικά στη «δυτικοποίηση» των διατροφικών προτύπων κατανάλωσης φρούτων και παραγώγων τους. Στα αναψυκτικά και τους χυμούς η στροφή είναι ακόμη πιο συμβολική με την επικράτηση της coca cola (pepsi, seven up, και sprite), επί της γκαζόζας, της σόδας, της λεμονάδας και της πορτοκαλάδας. 4.3. Γ γενής διατροφική προσφορά Οι διαφορές, πάντως, στα διατροφικά πρότυπα προσφοράς μεταξύ 1950 και 2000 δεν περιορίζονται στα σχετικά ισοζύγια, αλλά λαμβάνουν εξαιρετικά σημαντικές ποιοτικές διαστάσεις: Έξοδα εκτός οικίας, προϊόντα και συνήθειες διεθνούς προέλευσης, αυξημένη προστιθέμενη αξία υπηρεσιών εμπορικής, χρηματοοικονομικής φύσεως, marketing, «R & PROCEEDINGS 14

D»-«κnow how», μεταφορών, επικοινωνιών κ.ά. (Vergopoulos, 1986, Mihalopoulos V. and M. Demoussis, 2001). Οι αλλαγές αυτές συναρτώνται με την καθ εαυτό αγοραστική συμπεριφορά σε λιανεμπορικό επίπεδο: Στη δεκαετία 50 όλα τα καταστήματα λιανεμπορίου ήταν μικρού μεγέθους, εμβέλειας γειτονιάς, οικογενειακού χαρακτήρα, προσωπικής εξυπηρέτησης και σχέσεων, περιορισμένου εύρους και βάθους προϊόντων («χύμα» χωρίς τυποποίηση) διατροφής. Στη δεκαετία 90 στη διατροφική λιανεμπορική αγορά κυριαρχεί το ευρύτατης εμβέλειας, μεγάλου μεγέθους, απρόσωπης εξυπηρέτησης «Super market», το οποίο διαθέτει τυποποιημένα προϊόντα με αυξημένη προστιθέμενη αξία βιομηχανική και υπηρεσιών (βλ. Χασσίδ Ι. και Κ. Κιουλάφας, 1992, και Μπαλτάς, 2002). Μεταξύ των υπηρεσιών κυρίαρχη θέση λαμβάνει, συν τω χρόνω, η διαφήμιση. Τη μεγαλύτερη διαφημιστική δαπάνη (Πίνακας 13), έτσι, απορροφούν (έτος: 1999) τα γαλακτοκομικά, ακολουθούμενα από τα ζαχαρώδη, εν συνεχεία (και σε μεγάλη απόσταση) από τις κονσέρβες και τα προϊόντα σιτάλευρου, και (με πολύ μικρότερα ποσά) τα κράκερς σνακς, τα λάδια («δυτικά» λίπη-σπορέλαια), τα συμπληρώματα φαγητών, τις παιδικές τροφές, και τελευταία, τα αγροτικά προϊόντα. Τα σύγχρονα, συνεπώς, αγροτοβιομηχανικά προϊόντα περιέχουν αυξημένη προστιθέμενη αξία γ γενούς παραγωγής, αλλά και δέχονται αυστηρή κριτική από καταναλωτικές οργανώσεις, επιστήμη (ιδίως ιατρική: βλ. και Trichopoulou A, 1989 & 1997), και τύπο- Μ.Μ.Ε. Αυτό δεν συνέβαινε κατά την δεκαετία 50 οπότε και τα διατροφικά προϊόντα διετίθενταν στην αγορά χύμα, χωρίς τεχνολογική, βιο-χημική, και οικονομικής φύσεως προστιθέμενη αξία. Στα βιομηχανικά προϊόντα το 1950 κυριαρχούσε η πρωτογενής μεταποίηση και η εν κενώ κονσερβοποίηση, ενώ σ αυτά του 2000 η δευτερογενής μεταποίηση, η ψύξη δια του ηλεκτρισμού (και όχι πάγου), η βιο-χημεία, και η διαρκώς ανανεούμενη ποικιλία (διεθνούς) προέλευσης προϊόντων. Η ανάπτυξη των υπηρεσιών και του εμπορίου έχει, τρόπον τινά, συντελέσει στην «αυτονόμηση» της διατροφικής κατανάλωσης κατά τη δεκαετία 90 από την εγχώρια παραδοσιακή αγροτική αλλά και βιοτεχνική-βιομηχανική παραγωγή. Στη δεκαετία 50 οι μειωμένες, για παράδειγμα, καταναλώσεις κρέατος είχαν άμεση συνάφεια με τη μειωμένη παραγωγή κρέατος, ο άρτος αραβοσίτου υποκαθιστούσε τον άρτο σίτου κ.ο.κ. Δεν συμβαίνει αυτό κατά το 2000, πράγμα που ισχύει ευρύτερα και για πολλά άλλα προϊόντα, αγροτικά (ακραίο παράδειγμα οι μπανάνες) και ιδίως βιομηχανικά. Η διατροφική προσφορά, τελικά, εδράζεται όλο και λιγότερο σε παραδοσιακές βάσεις, και, συν τω χρόνω, αυξάνονται τα βιομηχανικά-υπηρεσιών και διεθνοποιημένα της χαρακτηριστικά. PROCEEDINGS 15

Πίνακας 13. Διαφημιστική δαπάνη τροφίμων (σε εκατ. δρχ.) 5 1998 1999 Προϊόντα γάλακτος 11.620,1 14.260,3 Ζαχαρώδη προιόντα 11.762,5 12.078,5 Κονσέρβες 3.099,7 4.949,3 Προϊόντα σιτάλευρου 3.163,1 2.146,9 Κράκερς-σνάκς 2.018,6 1.717,6 Λάδια-φυτικά λίπη 1.907,9 1.718,2 Συμπληρώματα φαγητών 1.711,5 1.617,1 Παιδικές τροφές 782,8 1.145,5 Προϊόντα γεωργίας 888,6 727,7 Διαφημιστική δαπάνη ποτών (σε εκατ. δρχ.) 1998 1999 Οινοπνευματώδη 14.634,7 16.116,2 Αναψυκτικά-χυμοί 5.267,7 6.122,5 Ροφήματα 3.403,1 3.756,9 Πηγή: Ειδική έκδοση «Εταιρίες τροφίμων-ποτών», οικονομ. εφημ. «Κέρδος», Φεβρ. 2000, σελ. 39, από μετρήσεις της «Media Services S.A.». 4.4. «Μεσογειακή» και «Βιομηχανική» διατροφική προσφορά. Η διατροφική προσφορά της δεκαετίας 50 ήταν αγροτική, φυτική, με στοιχειώδη χαρακτηριστικά μεταποίησης, απουσία υπηρεσιών, έντονα τοπικά Μεσογειακά χαρακτηριστικά, παραδοσιακή, με φυσικές και βιολογικές ανεπάρκειες. Αντίθετα η διατροφική προσφορά της δεκαετίας 90 είναι βιομηχανική, εμπορική, υπηρεσιών, διεθνοποιημένη («δυτικής» προέλευσης χαρακτηριστικά), ζωική, χαρακτηρίζεται από αφθονία και σχετικές βιο-ιατρικές αρνητικές συνέπειες υγείας. Κατά τη διάρκεια αυτής της πεντηκονταετίας έχουν εντελώς ανατραπεί τα παραγωγικά πρότυπα διατροφικής προσφοράς στην Ελλάδα. Στην πρωτογενή παραγωγή εξακολουθούν να κυριαρχούν τα παραδοσιακά «Μεσογειακά» φρουτο-λαχανικά, ενώ αυξήθηκε η προσφορά με εξαγωγικές, επί πλέον, επιδόσεις σε όλες σχεδόν τις υπόλοιπες κατηγορίες πλην κρέατος (και 5 Αναλυτικότερα, και εφ όσον επισημανθεί ότι το σύνολο σχεδόν της διαφημιστικής δαπάνης αφορά βιομηχανικά προϊόντα, και ελάχιστο μόνον μέρος δαπανών αγροτικά: Τα μεγαλύτερα ποσά για τη διαφήμιση γαλακτοκομικών δαπανώνται για παγωτά και γάλα εβαπορέ, ακολουθεί το γιαούρτι, και μικρότερα ποσά για φρέσκο γάλα, τυριά, κ.ά. γαλακτοκομικά προϊόντα. Στα ζαχαρώδη τα μεγαλύτερα ποσά διατίθενται για τσίχλες, σοκολάτες και σοκολάτες γεμιστές, και μικρότερα ποσά για διαφήμιση κρουασάν, ζάχαρης, για καραμέλες, μέλι, μπισκότα, μαρμελάδες κ.ά. Στην κατηγορία «κονσέρβες» την υψηλότερη δαπάνη απορροφούν τα προϊόντα διαίτης, και πολύ μικρότερα ποσά τα αλλαντικά, κ.ά. Στα προϊόντα σιτάλευρου τα δημητριακά απορροφούν τη μερίδα του λέοντος (διπλάσια από τα ζυμαρικά), ενώ από τα υπόλοιπα είδη αξιοσημείωτη είναι η δαπάνη για στιγμιαίο καφέ (υψηλότερη σχετικά από αυτή για τον ελληνικό καφέ), και πολύ υψηλή για μπύρα ουίσκι, και σχετικά πολύ μικρή για απεριτίφ. Ενδεικτική, τέλος, της τμηματοποίησης της διατροφικής αγοράς αποτελεί η αύξηση των διαφημιστικών δαπανών για παιδικές τροφές (πρόσφατα), αλλά και (παλαιότερα) συμπληρωμάτων φαγητών και κράκερς σνακς. PROCEEDINGS 16

δευτερευόντως γαλακτοκομικών). Στη δευτερογενή παραγωγή και παρ ότι η βιομηχανία τροφίμων αποτελεί, πλέον, τον μεγαλύτερο σε μεγέθη κλάδο της μεταποίησης στην Ελλάδα, τα περιθώρια κάλυψης της ζήτησης είναι μεγάλα (και καλύπτονται από αυξημένες εισαγωγές). Αυτό αποτελεί και μοχλό μεταβίβασης διεθνών προτύπων σε συνδυασμό με τις συναφείς υπηρεσίες. Στην τριτογενή παραγωγή η διεθνοποίηση επιτείνεται με τη διαφήμιση, το marketing, τα χρηματοοικονομικά, τις μεταφορές, και το εμπόριο (διεθνές και σύγχρονες μορφές εγχωρίου). 5. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις έρευνας. Οι διατροφικές συνθήκες, του τέλους της μεταπολεμικής αυτής πεντηκονταετίας (: 2000), χαρακτηρίζονται α) από το μικρό και αστικοποιημένο νοικοκυριό, που β) διατρέφεται σε άκρως προηγμένο τεχνολογικά περιβάλλον, πολύ συχνά εκτός οικίας, με γ) διεθνοποιημένα βιομηχανικά προϊόντα και συνήθειες υπό έντονη πίεση χρόνου, και δ) βιο-ιατρικά προβλήματα των «ασθενειών του πολιτισμού», της αφθονίας και του κορεσμού. Τα διατροφικά πρότυπα των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων (: 1950), αντίθετα, ήταν α) αγροτικά, της παραδοσιακής διευρυμένης οικογένειας, β) χωρίς, ή σε μικρά ποσοστά, ηλεκτρικό ρεύμα και πόσιμο νερό εντός οικίας, με γ) άφθονο χρόνο, περιορισμένους, όμως, πόρους που διατίθενταν για αγροτικά «Μεσογειακά» προϊόντα, ενώ δ) τα βιο-ιατρικά προβλήματα της εποχής δεν αφορούσαν τις ασθένειες της αφθονίας αλλά των ελλείψεων και στερήσεων. Οι αλλαγές, συμπερασματικά, δεν αφορούν μόνον τη σύνθεση (τα προϊόντα δηλαδή) του καθημερινού γεύματος-δείπνου κατ αυτή τη χρονική περίοδο, αλλά το «διατροφικό περιβάλλον» εντός του οποίου συντελείται η διατροφή. Στην εργασία αυτή, συνοπτικά, περιγράφηκαν οι βασικές μεταβλητές του διατροφικού περιβάλλοντος και της εξέλιξής του στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Αυτές ομαδοποιήθηκαν ανά κριτήριο: Φυσικά, τεχνικά, βιολογικά, κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά. Σε επόμενη εργασία, λογικά, προς τρεις κατευθύνσεις έχει ενδιαφέρον να επικεντρωθεί η έρευνα. α) την εκτίμηση με ποσοτικές μεθόδους και συγκρότηση σε ένα σύστημα ερμηνείας της διατροφικής συμπεριφοράς αυτών των μεταβλητών, β) την εξειδίκευση της έρευνας στο εσωτερικό κάθε μεταβλητής, και γ) τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μεταβλητών, τους τρόπους που αυτές γίνονται, και τις σχέσεις μεταξύ των ειδικότερων στοιχείων που συγκροτούν αυτές τις μεταβλητές. PROCEEDINGS 17

Βιβλιογραφία 1. Βecker, G., (1965) A Theory of the allocation of time. The Economic Journal, vol. 75. 2. Deaton A., (1992), Understanding consumption, Clarendon Press, Oxford. 3. Deaton A, Muellbauer J., (1980), Economics and consumer behavior, Cambridge University Press. 4. Fischler Cl., (1990), L Homnivore, ed. Odile Jacob, Paris. 5. Lancaster K., (1966), A new approach to consumer theory. In Journal of political economy, Νο 74. 6. Malassis L., (1986), Economie agroalimentaire, Tome III, ed. Cujas, Paris. 7. Mihalopoulos V., Demoussis M., (2001), Greek household consumption of food away from home (FAFH): a microeconometric approach. In European Review of Agricultural Economics, Vol. 28, N o 4. 8. Renaud S., (1996), Η μεσογειακή διατροφή (Κρητική δίαιτα). Το τέλος του εμφράγματος και το θαύμα της μακροβιότητας. Εκδ. Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη, Αθήνα. 9. Sotiropoulos, I., Georgakopoulos, G. and Kyritsis, K., (2010a), Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis. International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1. 10. Trichopoulou A, Efstathiades P., (1989), Changes of nutrition patterns and health indicators at the population level in Greece. American Journal of Clinical Nutrition, No 49. 11. Trichopoulou A, Lagiou P., (1997), Healthy Traditional Mediterranean Diet: An Expression of Culture, History, and Lifestyle. Nutrition Reviews, Vol. 55, No 11. 12. Αποστολόπουλος Κ., (επιμέλεια), (2000), Ανασυγκρότηση του αγροτικού χώρου. Πρακτικά 5 ου πανελλήνιου συνεδρίου ΕΤΑΓΡΟ, Δεκ. 1998, εκδ. Α.Σταμούλης, Αθήνα. 13. Βεργόπουλος K., (1986), La transnationalisation des Aliments, Διεθνές Οικονομικό Συνέδριο: «Οικονομία και Αγροτικός Τομέας», τόμος Β, σελ. 313-326, εκδ. ΑΤΕ, Αθήνα. 14. Γαλανός Δ., (2001), Η διατροφή μας σήμερα, εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα. 15. Καζάκος Ι., Ιωάννου Ι., (1990), Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και βιομηχανία τροφίμων, εκδ. ΙΟΒΕ, Αθήνα. 16. Καραποστόλης Β., (1979), Πρότυπα κατανάλωσης στην Ελληνική ύπαιθρο. Συγκρίσεις με τα αστικά πρότυπα 1964-1974, εκδ. ΑΤΕ, Αθήνα. PROCEEDINGS 18

17. Καραποστόλης Β., (1983), Η καταναλωτική συμπεριφορά στην Ελληνική κοινωνία 1960-1974, εκδ. ΕΚΚΕ, Αθήνα. 18. Μπαλτάς Ν., (επιμέλεια), (2002), Αναπτυξιακή στρατηγική και επενδύσεις στη μεταποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων, εκδ. Κέντρο Έρευνας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών-Υπ. Γεωργίας, Αθήνα. 19. Παπαγεωργίου Θ, Πατρώνης, B., (2002). Παγκοσμιοποίηση και αγροτική παραγωγή: Από την ομογενοποίηση των πολυεθνικών, στον εκλεκτικισμό του καταναλωτή. 7 ο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ, Νοέμβρ. 2002, Αθήνα. 20. Παπαδόπουλος Α., (1999), Τα αδιαφανή όρια της παγκοσμιοποίησης: Επανεκτιμώντας τη σχέση της παγκοσμιοποίησης με την τοπική ανάπτυξη και την οικογενειακή γεωργία. Εκδ. ΕΚΚΕ, ΙΑΑΚ, Αθήνα. 21. Σωτηρόπουλος Ι, Ντεμούσης Μ., (2002), Η διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική πεντηκονταετία 1950-1999. 7 ο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ, Αθήνα. 22. Χασσίδ Ι., Κιουλάφας Κ., (1992), Ο Τομέας του Λιανικού Εμπορίου στην Ελλάδα. Εκδ. ΙΟΒΕ, Αθήνα. PROCEEDINGS 19